Мұхиттық аралдардың табиғатына жалпы сипаттама 7 страница

5.Дү ние жү зі елдеріндегі демографиялық саясат тү рлеріне жалпы сипаттама- Демографиялық саясат - [ кө не грекше: demos - халық, кө не грекше: graphio - жазу] – халық тың ұ дайы ө суі ү шін мемлекет тарапынан жү зеге асырылатын ә леуметтік, ә кімшілік, қ ұ қ ық тық, экономикалық шаралар жү йесі.Халық тың ұ дайы ө суінің тууды қ олдауғ а бағ ытталғ ан саясат белсенді тү рде, 2 типінде керісінше, тууды шектеу саясаты жү ргізіледі.Еуропаның дамығ ан елдерінде «Демографиялық дағ дарыс» орн алғ ан.Бұ л елдерде халық тың ұ дайы ө суі емес, керісінше, жалпы санының кемуі байқ алады.Тууды қ олдайтын, Халық тың табиғ и ө суін арттыруғ а бағ ытталғ ан демографиялық саясатта - халық тың ө мір сү ру деігейін кө теру, жас отбасына жең ілдіктер жасау, қ аржылай кө мек, т.б. іс – шаралары жү зеге асырылады.Батыс Еуропа елдерінде белсенді демографиялық саясат ә сіресе, Франфия мен Швеция, Германия, Скандинавия елдерінде жү ргізіледі.XX ғ -дың 2 жартысынан бастап дамушы елдерде туудың дә стү рлі дең гейі сақ талып, ө лімнің кү рт азаюы нә тижесінде халық тың ө сімі шамадан тыс жоғ ары болды.Халық санының шұ ғ ылда қ арқ ындап табиғ и ө су қ ұ былысын «Демографиялық жарылыс» д.а.Оның нә тижесінде дү ниежү зғ халқ ының саны соң ғ ы 40 жыл ішінде екі есе ө сті.Мыс, 1960 жылы ә лемде 3 млрд адам болса, 2000 ж халық саны 6 млрд-тан асты. «Демографиялық жарылыс» сипатында болғ ан елдерде тууды шектеуге бағ ытталғ ан демографиялық саясат мемлекет дең гейінде жү зеге асырылуда.Бұ л типке халқ ының табиғ и ө сімі аса жоғ ары мемлекеттер – Ү ндістан мен Қ ытай, Индонезия, Бангладешғ т.б. оң тү стік Азия, Африка, Латын Америкасының дамушы елдері жатады.Мыс, 1951 ж Ү ндістанда «Біз екеуміз – бізге екібала ғ ана керек» деген ұ ранмен ұ лттық бағ дарлама қ абылданды.Ал Қ ытайда ұ зақ жылдар жү ргізіліп келген «Бір отбасына бір баладан» деген демографиялық саясат ө згерді.Халық тың ұ дайы ө суінің екі тү рлі. Дамығ ан жә не дамушы елдердегі типтерінен басқ а олардың аралығ ында бірнеше ө тпелі тү рлері де бар.Осы халық тың ұ дайы ө суінің бір типінен екіншісіне ө туін, француз демограф- ғ алымы А.Ландри «Демографиялық тө ң керіс»деп атағ ан.

№11

1.Табиғ ат кешені жә не оның заң дылық тары- Жер бетіндегі 1-1 ө зара тығ ыз байланыста ә рекет ететін табиғ ат компоненттерінің біртұ тас жү йесінің жиынтығ ы табиғ ат кешені д.а.Табиғ ат компоненнтері (лат.комп.- қ ұ раушы) – географиялық қ абық тың қ ұ рамдас бө ліктері: тау жыныстары, ауа, су, топырақ, ө сімдік, жануарлар дү ниесі. Адам да табиғ ат компоненттерінің бірі.Табиғ ат кешенін қ ұ райтын жеке компоненттер бір – бірімен тығ ыз байланысты.Олардың біреуінің ө згерісі міндетті тү рде басқ аларының ө згерісін туғ ызады.мыс, Орман алқ абының ағ аштарын кессе, онда тіршілік ететін қ ұ стар мен аң дар басқ а жақ қ а қ оныс ауарады.Атмосфера қ ұ рамына қ осылатын оттегі мө лшері азаяды.Ағ ашсыз алқ аптарда желдің соғ уы кү шейіп, топырақ тың беткі қ ұ нарлы қ абатын ұ шырып зиян келтіреді.Судың топырақ қ а сің іп ү лгермеуінен джер асты суы дең гейі тө мендеуі мү мкін.Топырақ қ ұ рғ айды.Бұ л табиғ ат кешені тү гелімен ө згеріп, басқ а табиғ ат кешеніне қ алыптасады. Жер шарындағ ы ең ірі табиғ ат кешендері географиялық қ абық, материктер мен мұ хиттар жә не табиғ ат зоналары жатады.Материктердің экватор маң ындағ ы жжылу мен ылғ алды кө п алатын бө ліктерінде географиялық қ абық тағ табиғ ат ү лестері ана қ ұ рлым тез жү реді.Мұ нда тіршілік дү ниесінің тү р қ ұ рамы мен саны ө те кө п.Ал полярлық аудандарда керісінше, табиғ ат ү дерістері баяулап, тіршілік дү ниесі біршама азаяды. Бір ендік жері аумағ ында да табиғ ат жағ дайлары ө згеріске шырайды ол жер бедері мен мұ хиттың алыс – жақ ындығ ына тә уелді болады.Сондық тан географиялық қ абық табиғ атының ішкі айырмашылық тарына байланысты, алып жатқ ан ауданы ә р тү рлі аумақ тың табиғ ат кешендеріне жіктеледі.Қ ұ рлық тағ ы табиғ ат кешендері бірнеше табиғ ат компонентінің ө зара ә рекеттесуі нә тижесінде ұ зақ уақ ыт ралығ ыында қ алыптасады.Табиғ ат кешендеріндгеі барлық компоненттер геграфиялық қ абық тағ ы тә різді, 1-1 ө зара тығ ыз байланысты болғ андық тан зат пен энергия алмасуы жү ретін біртұ тас жү йені қ ұ райды. Қ ұ рлық тағ ы табиғ ат кешені ірі табиғ ат мен шағ ын бө ліктерден тұ рады.Ірі табиғ ат аймақ тарына Шығ ыс Еуропа жазығ ы, Тянь –Шань тау жү йесі, Амазонка ойпаты, сарыарқ а Аласа таулы ө лкесі, т.б., ал шағ ын табиғ ат кешенң не орман, батпақ, кө л жағ асы, ө зен жайылмасы жатады.Мұ хиттың табиғ ат кешендері қ ұ рлық тық кешендерге қ арағ анда нашар зерттелген.Алайда мұ хиттар ә лемінде де қ ұ рлық тағ ыдай аймқ тық заң дылың тың сақ талатыны белгілі.Дү ниежү зілік мұ хит аймақ тарында ендік жә не терең дік сақ талғ ан.Дү ниежү зілік мұ хит жекеленген мұ хит айдындары жә не олардың бө ліктері болып саналатын тең із, шығ анақ, бұ ғ аз сияқ ты табиғ ат кешендеріне жіктеледі.Географиялық қ абық – Жердің ерекше кешенді қ абығ ы.Атмосфера, литосфера жә не гидросфераның тоғ ысып, бір – біріне ә сер етуінің нә тижесінде Жердің ерекше қ абығ ы – географиялық қ абық тү зілді. Географиялық қ абық жерде тіршіліктің пайда болуына жә не дамуына қ ажетті жағ дай тудырады. Географиялық қ абық қ а литосфераның басқ а қ абық тарының ә серінен ө згерген жоғ арғ а бө лігі, атмосфераның тө менгі қ абаты, бү кіл гидросфера жә не биосфера жатады.

2.Жоғ ары сыныптарда географиялық білімге қ ойылатын талаптар - Мектептің жоғ арғ ы сатысының қ оғ амдық -гуманитарлық бағ дарындағ ы оқ ушылардың міндетті(минимум) дайындық дең гейіне қ ойылатын талаптар.Оқ ушылар: -географиялық ақ парат алудың негізгі қ ұ ралдарды мен ә дістерін; -дү ние жү зінің жер кө лемі мен халық тың саны жағ ынан ү лкен елдерді, олардың астаналарын; -табиғ ат ресурстарының негізгі тү рлерін; -қ ұ рлық пен мұ хит суларын қ орғ аудың дү ниежү зілік орталық тары мен аудандарын; -Жер шарының халық тығ ыз қ оныстанғ ан негізгі аймақ тарын; -ірі халық ты, кө п таралғ ан тілдерді, дү ниежү зілік діндерді, олардың таралу ареалын, тарихи-мә дени орталық тарын; дү ние жү зінің ірі индустриялық аймақ тарын; -жаң а игерілген аудандарды; еркін экономикалық зоналарды; -дү ниежү зінің физикалық, экономикалық, тарихи, мә дени, географиялық аймақ тарын; -Қ азақ станмен шектесетін елдерді; -дү ниежү зілік діндердің Жер бетінде таралуын атауы жә не кө рсетуі тиіс.Оқ ушылар: -табиғ ат ресурстарының белгілі бір тү ріне жататын табиғ ат объектілерін; --минералды, топырақ, су, биологиялық ресурстары; -табиғ ат ресурстарының белгілі бір тү ріне жататын табиғ ат объектілерін; -минералды, топырақ, су, биологиялық ресурстарды; -табиғ ат ресурстарын тиімді жә не тиімсіз пайдалануды; -ірі зоналардың пайда болуы мен дамуының шарттарын; -ірі қ алаларды атқ аратын қ ызметін; -ө неркә сіп жә не ауыл шаруашылық; ө німдерін сыртқ а шығ аратын/экспорт/ жә не сырттан ә келетін /импорт/ ірі елдерді; -елдердің экономикалық -географиялық жағ дайын; объектілер мен қ ұ былыстардың дамуының жалпы жағ дайының ө згеруін; -уақ ыт бойынша, жеке жә не географиялық мә ліметтерге сай орташа кө рсеткіш ө згерістерін анық тауы жә не/немесе/ ө лщеуі тиіс.Оқ ушылар: дү ниежү зілік шаруашылық тың бір саласын; ескі немесе жаң а ө неокә сіп аудандарын; ауыл шаруашылығ ы, қ ала, кө лік жә не рекреациялық қ ұ рылыстарды; -елге тә н географиялық ерекшеліктерін (талдау бойынша) баяндай алуы тиіс.Оқ ушылар: ландшафтағ ы антропогенді ө згерістердің себептерін; -ө ндірістік жә не ө ндірістірік емес салалр арасындағ ы, ө неркә сіп пен ауыл шаруашылығ ы, ө ндіруші салалар арасындағ ы ара қ атынастардың ө згерісін; -«қ азіргі таулар мен жазық тардың морфологиясы», «дү ниежү зілік шаруашылық иерархиясы», «ө німнің ө зіндік қ ұ ны», «шаруашылық тың аумақ тық қ ұ рылымы», «реакциялық ресурс», «рекреациялық жарылыс», «егін шаруашылығ ы зоналық жү йе», «экологиялық дағ дарыс», «жалпы ішкі ө нім» ұ ғ ымдарын; -«лас ө ндірістер» ұ ғ ымын; -«ауыл шаруашылығ ындағ ы батыстық индустриалы технология» деген қ алыптасқ ан сө зді; -қ оршағ ан ортаның табиғ и ластануын; литосфералық плиталардың қ озғ алысын; -сыртқ ы процестердің нә тижесінде жер бедерінің ө згеруін; азық - тү ліктің гравитациялық бұ зылуын; ландшавтының географиялық таралуын; -табиғ ат компоненттері мен геожү йенің тұ тастай алғ андағ ы адам денсаулығ ына ә серін тү сіндіруі тиіс; Оқ ушылар: халық аралық қ атынастардың нә тижесінде саяси картаның ө згеруін; -елдердің ресурс тү рлерімен қ амтамасыз етілуін; -дү ниежү зілік мұ хит суларының болашағ ын; -болашақ та табиғ атты жойылып кетуден сақ тау жолдарын; -геосфераның антропогенді ластануын; -Жер бетіндегі халық тың ө су қ арқ ынын, жас ерекшеліктері қ ұ рамының ө згерісін; -урбанизация қ арқ ынын жә не оның қ оршағ ан ортағ а ә серін болжай алуы тиіс.

3.Орталық Азияның шө лдеріне физикалық -географиялық сипаттама- Орталық Азияғ а негізінен шө лейт жә не шө лді ландшафт тә н. Солтү стік-шығ ысында ылғ ал мө лшерінің артуына қ арай дала жә не орманды дала белдемі тарағ ан. Шө лдің сұ р топырағ ы, сортаң топырақ, тақ ыр кездеседі, тұ йық тұ зды кө лдер айналасында қ ұ рғ ақ шылық ә серінен қ алыптасқ ан кең алқ апты сорлар тарағ ан. Моң ғ олияның солтү стігіндегі тау беткейлерінде таудың қ оң ыр орман топырағ ы, Гоби шұ раттары (оазис) мен жер асты су кө здері шығ атын тау алды бө ктерлерінде таудың шалғ ынды қ ара топырағ ы, тұ рақ ты ағ ыны бар ө зен аң ғ арларында шалғ ынды топырақ тү рлері қ алыптасқ ан. Аймақ тың солтү стігінде далалық ө сімдіктер (селеу, жусан, ши), тау жоталарының солтү стік беткейлерінде таулы-тайгалық (Моң ғ олия тауларында балқ арағ ай, Куньлунь мен Тянь-Шань тауларында шырша, арша) орман кездеседі, биік бө лігінде субальпі жә не альпі шалғ ыны ө седі. Ө зен аң ғ арларында евфрат кө ктерегі, жиде, шырғ анақ, тобылғ ы, қ амыс, т.б. ө сімдіктер қ алың тоғ ай қ ұ райды. Жануарлар дү ниесінен тұ яқ ты жануарлар, кемірушілер мен қ ұ стар ө те кө п. Тұ яқ ты ірі жануарлардан Тибетте қ одас, Жоң ғ ар жазығ ында екі ө ркешті тү йе, Гобиде – Пржевальский жылқ ысы жабайы тү рінде сақ талып қ алғ ан. Жыртқ ыштардан гималай аюы, барыс, сілеусін, қ асқ ыр, т.б. тіршілік етеді. Орта Азия аумағ ын кө птеген халық тар мекендейді. Аймақ тың батысында тү ркі халық тары (қ азақ тар, қ ырғ ыздар, ұ йғ ырлар, т.б.) солтү стігінде моң ғ ол халық тары (халкалар, ойраттар, буряттар), Тибет, Наньшань, Кукунор маң ында тибеттіктер шоғ ырланғ ан; аймақ тың барлық бө лігінде дерлік қ ытай халқ ы басым. “Орта Азия” ұ ғ ымын география тарихына ХЫХ ғ асырдың аяғ ында неміс ғ алымы А.Гумбольд енгізді.

Азақ стан географиясы пә ні негізінде оқ ушыларды ұ лтжандық қ а тә рбиелеу-Оқ ушылар географияның ғ ылыми- теориялық негiздерiн, елiмiздiң табиғ ат жағ дайлары мен байлық тары туралы нақ ты бiлiмдерiн мең геруi қ ажет, сонымен қ атар олар ұ лттық патриотизм сезiмiн, отанғ а деген сү йiспеншiлiк, оның қ азiргісі мен болашағ ы ү шiн жауапкершiлiк сезiмiн дамыту ең маң ызды тә рбиелiк мiндеттер қ атарынан саналады. Мұ ндай тә рбиелiк мiндеттер ә рбір сабақ та ү йлесім тауып, орындалып отыруы қ ажет. Ә рбiр оқ ушының жү регiне ө з отаны туралы мә лiметтер 8-сыныпта ғ ана емес, мектеп жасына дейiнгi уақ ытта қ аланып, ал мектеп пә ндерiнде тұ тас оқ у ү дерісiнiң бү кiл жү йесi арқ ылы қ алыптасады.Ұ лтжанды ұ рпақ тә рбиелеуде география, тарих, ана тiлi, ә дебиет пә ндерi белсендi рө л атқ арады. Отанның болашағ ын, оның табиғ аты мен жаратылыс байлық тарының бү кiл алуан тү рлiлiгi, ұ лылығ ы бү гiнгi экономиканың алып қ уаты мен келешекте шаруашылық пен мә дениеттi дамытудағ ы ө лшеусiз мол мү мкiндiктердi ашып беретiн «Қ азақ станның физикалық географиясына» да жауапты мiндет жү ктеледi. Қ азақ стан кө п ұ лтты ел, сондық тан халық тар достығ ы, оның атқ арылып жатқ ан игi iстерiне оң бағ а берумен, ортақ игiлiк ү шiн бiрлесiп жұ мыс iстеуге ұ мтылу сезiмдерiне тә рбиелеу де енедi. Елiмiздiң тә уелсiздiкке қ ол жеткiзгенiне аз ғ ана уақ ыт iшiнде ТМД елдерi арасында беделiнiң биiктеп, тұ ғ ырының тағ алана тү суi басты ө лшемi мен ө зегi, ұ лтаралық, дiнаралық келiсiм арқ ылы қ оғ амдағ ы тұ рақ тылық қ а бағ ытталғ ан сындарлы саясатты жете мең геруге тә рбиелейдi.Қ азiргi уақ ытта дү ниежү зiлiк ғ ылыми-техникалық прогресс пен адам ә рекетi табиғ аттағ ы тепе-тең дiктi бұ зып, болашақ ұ рпақ тың алдында ғ аламдық экологиялық мә селелерді тудырды. Ұ лтжанды сезiмге тә рбиелеу табиғ атқ а ұ қ ыпты қ арауды дамытумен тiкелей байланысты. Елiмiздiң барлық байлық тарын бiлу, ө зiнiң шаруашылық қ ызметiнде пайдаланғ ан ресурстарды қ алпына келтiру жә не экономиканы ғ ылыми негiзде шапшаң ө ркендетудi сезiне отырып, байлық тың тү рлерiн тиiмдi пайдалану жә не табиғ атты қ орғ ау мә селелерін тү сінетін білімді ұ рпақ тә рбиелеу қ ажет.Бiздiң елде табиғ и қ орларды қ орғ ау, қ алпына келтiріп отыру жә не толық тыру мақ сатымен табиғ атты қ орғ ау, жер-суды дұ рыс пайдалану, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау негiзiнде бiршама заң дар қ абылданды. Елбасымыздың қ олдауымен 1999 жылы «Экологиялық бiлiм тұ жырымдамасы», «Экологиялық бiлiм бағ дарламасы», 2003 жылы Н.Ә.Назарбаев«Қ азақ стан Республикасының 2004-2015 жылдарғ а арнағ ан экологиялық қ ауiпсiздiк тұ жырымдамасына» қ ол қ ойды. Мұ ндай қ ұ жаттар мен бағ дарламаларды 8-сыныптарғ а «Қ азақ станның физикалық географиясы» пә нiндегi тө ртінші тарау «Табиғ ат ресурстарын тиімді пайдалану жә не қ орғ ау» ө ткенде оқ ушылармен бiрге талқ ылап, туғ ан ө лкенiң табиғ атын қ орғ ауда қ андай жұ мыстар атқ аруғ а болатынын тү сiндiрiп, ө здiгiнен атқ аратын жұ мыстар беруге болады.

5.Оң тү стік Қ азақ стан облысына физикалық -географиялық сипаттама.- Оң тү стік Қ азақ стан облысы республика территориясының оң тү стігінде орналасқ ан. Жер кө лемі 117, 3 мың шарша шақ ырым. Оң тү стігінде Ө збекстан республикасымен, батысында Қ ызылорда облысымен, шығ ысында Жамбыл облысымен, солтү стігінде Қ арағ анды облыстарымен шектеседі. Территорияның жер бедері жазық ты, негін шаруашылығ ы мен мал шаруашылығ ына ө те қ олайлы. Территориясының солтү стік жә не қ иыр оң тү стік бө ліктерінен ө згесі шө л зонасында орналасқ ан. Облыс жерінен |Сырдарья, Арыс, Келес секілді ірі ө зендер ағ ады. Ө зен жағ алары егін шаруашылығ ына ө те қ олайлы. Осығ ан орай мұ нда мақ та, кү ріш ө сіріледі жә не мал шаруашылығ ының кейбір салалары жақ сы дамығ ан.Оң тү стік Қ азақ станның табиғ и жағ дайына сипаттама.Облыс жері негізінен жазық кө пшілік бө лігін орташа биіктігі тең із дең гейінен 200 — 300 м болатын Тұ ран ойпатының шығ ыс бө лігі алып жатыр. Терістігінде Бетабақ дала шө лі, Шу анғ арының онтү стігін Мойынқ ұ м, облыстың батысында Қ ызылқ ұ м жә не Шардара датасы. қ иыр оң тү стігін Мырзашө л алып жатыр.Оң тү стік Қ азақ стан облысы – Қ азақ стан Республикасының оң тү стігіндегі ә кімшілік-аумақ тық бө лік. 1932 жылы 10 наурызда қ ұ рылғ ан. 1962 – 92 жылы Шымкент облысы деп аталды. Аумағ ы 117, 3 мың км². Тұ рғ ыны 2 788 653 адам (2015ж). Орталығ ы – Шымкент қ аласы Солтү стігінде Қ арағ анды, шығ ысында Жамбыл, батысында Қ ызылорда облыстарымен, оң тү стігінде Ө збекстан Республикасымен шектеседі. Облыс қ ұ рамында 11 ә кімшілік аудан, 4 қ алалық ә кімдік, 7 қ ала (Шымкенттен басқ а), 13 кент, 171 ауылдық округ, 932 ауыл бар. Табиғ ат.Жер бедері. Оң тү стік Қ азақ стан облысының жер бедері негізінен жазық (орташа биіктігі 200 – 500 м). Солтү стігінде тасты-сазды Бетпақ дала шө лінің оң тү стік-батысы, Ащыкө л ойысы, Тоғ ызкентау жоны, Шу ө зенінің тө менгі ағ ысы жә не Мойынқ ұ м қ ұ мды алқ абының батыс бө лігі орналасқ ан. Облыстың орталық бө лігін Қ аратау жотасы солтү стік-батыстан оң тү стік-шығ ысқ а қ арай екіге бө ліп жатыр. Оның ең биік жері – Бессаз (Мың жылқ ы) тауы (2176 м). Қ аратаудың оң тү стік-шығ ысында Боралдай (1400 – 1600 м) жотасы орналасқ ан. Облыс жерінің оң тү стік-шығ ысын Батыс Тянь-Шань-ның сілемдері (Ө гем жотасы), Қ аржантау (2800 – 2900 м), Қ азығ ұ рт тауы (1700 м), Талас Алатауының батыс сілемдері – Кіші Ақ су (2577 м), Алатау (3137 м) таулары қ амтиды. Облыстың ең биік жері – Сайрам шың ы (4299 м). Оң тү стік-батысында Қ ызылқ ұ м қ ұ мы, Қ арақ тау тауы (388 м), оң тү стігінде Шардара даласы, Ызақ ұ дық қ ұ мы, Қ ауынбай молда (321 м), Белтау (592 м) жоталары, қ иыр оң тү стігін Мырзашө л алып жатыр.Геологиясы мен кен байлық тары.Облыс жерінің кө пшілік бө лігі Тұ ран[ плитасының қ ұ рамына кіреді. Геологиялық қ ұ рылымы негізінен кембрийлік, девондық, тас кө мірлік жыныстардан (тақ татас, қ ұ мтас, ә ктас), таулы бө лігі тө менгі палеозойлық жыныстардан (қ ұ мтас, гранит, конгломерат, жоталар аралығ ындағ ы ойыстар девонның қ ызыл тү сті шө гінділеріне толғ ан) тү зілген. Жер қ ойнауынан полиметалл, қ оң ыр кө мір, темір, уран кентастары, фосфорит, вермикулит, тальк, барит, гипс, отқ а тө зімді саз, ә ктас, гранит, мә рмә р, кварц, т.б. кен байлық тары барланғ ан. Қ аратауда Ащысай, Мырғ алымсай, Байжансай қ орғ асын-мырыш кеніштері 20 ғ асырдың 40- 40-жылдарынан жұ мыс істейді. Республикада уран кентастарының қ оры жағ ынан бірінші орын, фосфорит жә не темір кентасының қ оры жағ ынан ү шінші орын алады.Климаты.Облыстың климаты континенттік. Қ ысы қ ысқ а, жұ мсақ, қ ар жамылғ ысы жұ қ а, тұ рақ сыз. Қ аң тар айының жылдық орташа температурасы солтү стігінде –7 – 9°С, оң т-нде –2 – 4°С. Жазы ұ зақ, ыстық, қ уаң жә не аң ызақ ты. Шілде айының жылдық орташа температурасы 25 – 29°С. Шө лді аймағ ында жауын-шашынның жылдық орташа мө лшері 100 – 150 мм, тау алдында 300 – 500 мм, биік таулы бө лігінде 800 мм.

№12

1.Биіктік белдеулілік туралы тү сінік- Биіктік белдеулігі, тік белдемдік – тау биіктігіне байланысты табиғ ат қ ұ былыстарының белгілі заң дылық пен ө згеруі. Биіктік артқ ан сайын кү н радиациясы кү шейеді, бірақ ауа температурасы (1 км биіктікте 5 – 6°С-қ а) мен қ ысымы (11 – 15 м биіктікте 1 мм-ге) тө мендеп, қ ұ рамы ө згереді; белгілі бір биіктікке (жауын-шашынның ең кө п тү сетін белдеуі) дейін ылғ алдылық кө бейе береді де, одан жоғ ары қ айтадан азая бастайды. Климаттық белдеуге байланысты таудағ ы топырақ, ө сімдік, жануарлар, жиналатын судың мө лшері, тіпті жер бедері, яғ ни бү кіл ландшафт ө згереді. Таудың ең тө менгі белдеуінің ландшафтысы сол тау жатқ ан ендік бағ ыттағ ы белдемге сә йкес болады. Мысалы, Орта Азиядағ ы таудың етегінде шө лді ландшафт, одан жоғ арыда шө бі шү йгін дала, одан ә рі орманды белдеу, бұ лардан жоғ ары альпі шалғ ыны, ең жоғ арыда кө п жылдық қ ар мен мұ здық тың нивальдық белдеуі жатады. Кө птеген жергілікті жағ дайларғ а, тау беткейлерінің экспозициясына жә не желдердің соғ уына байланысты Биіктік белдеулігі ә р тү рлі биіктікке сә йкес келеді. Биіктік белдеулігі Қ азақ стан тауларының барлығ ында дерлік тарағ ан жә не ол солтү стіктен (Алтайдан) оң тү стікке қ арай (Тянь-Шань тауларына дейін) ә р тү рлі Биіктік белдеулігі қ ұ рып отырады. Егер таулық орман белдеуі Алтайда 700 – 900 м биіктікте болса, Жетісу (Жоң ғ ар) Алатауында 900 – 1100 м, Іле Алатауында 1200 м биіктіктен басталады. Қ азақ станда Іле ө зені аң ғ арынан (400 м) басталып, Талғ ар шың ына дейін созылып жатқ ан Іле Алатауының Биіктік белдеулігінде Жер бетіндегі табиғ ат белдеулері тү гел кездеседі. 200 км-ге созылғ ан табиғ аттың ғ ажап Биіктік белдеулігі ү лгісі Р.И. Аболиннің 1930ж. шық қ ан «Балқ аш ө ң ірінің шө л даласынан Хантә ң ірі қ арлы шың ына дейін» атты ең бегінде баяндалғ ан. ауысу: шарлау, іздеу.Биіктік белдеулері, вертикал белдеулер - бірінен кейін екіншісі кезектесіп орналасқ ан, табиғ ат жағ дайларының бү кіл кешені бойынша біршама біртекті, кейде ү зілмелі болып келетін таулардағ ы ландшафт ө ң ірлері (атыраптары). Бір беткейді немесе бү кіл тау жү йесін қ амтитын ү лкен аумақ та созылып жатады (мысалы, Тянь-Шань тауларындағ ы орманды-шалғ ындық, далалық, субальпілік, гляциалдық -нивалдық биіктік белдеулері).

2.12 жылдық білім беруді жү зеге асырудың маң ызы- Жаң а ақ параттық технологиялар жылан- жылғ а кең һ ріс алуы, жас ұ рпақ тың компьютерлік техниканы пайдалану сауаттылығ ын дамытуда сыныпта жә не сыныптан тыс оқ у қ ызметін ұ йымдастыру –«Қ азақ стан-2030» бағ дарламасында кө рсетілгендей, кө кейкесті мә селелердің бірі. Осығ ан орай 12 жылдық білім беру арқ ылы оқ ушылардың ақ параттық сауаттылығ ын арттыру бойынша облысымыздағ ы бірнеше мектептерде тә жірибелер жинақ талуда.12 жылдық жалпы орта білім берудің мақ саты- жастардан Қ азақ стан Республикасының ә леуметтік, экономикалық жә не саяси ө міріне белсене қ атыса алатын, бә секеге қ абілетті жә не қ ұ зіретті тұ лғ а даярлау. Яғ ни ә р азамат ө зі ө мір сү ріп отырғ ан қ оғ ам алдынағ ы жауапкершілігін тү сінетін, ө зіндік кө зқ арасы бар болуы тиіс. Отбасындағ ы, қ оғ амдағ ы жә не ө з ортасындағ ы ә леуметтік рө лін сезіне білуі шарт. Ол ақ паратқ а бай, саалауатты ө мір сү руге бейім, қ оршағ ан ортасын сақ тауғ а қ амқ орлық пен қ арайитын белсенді жан болуы қ ажет. Сондай-ақ, жаң атехнологиягның қ оғ амдық мә нін сезінетін жә не Қ азақ стан Республикасының ә леуметтік мә дени, экономикалық дамуына ө з ү лесін қ осуғ а қ абілетті шығ армашыл азаматты аярлау- басты мақ сат.Ақ парат кө здері таратқ анай, 2015 жылдан бастап 12 жылдық білім беруге кө шеміз. Ол ү шін Білім жә не Ғ ылым министрлігі тарапынан дайыналғ ан білім беру стандартында бастауыш білім беру деігейін бітірген оқ ушыда мынадай білім нә тижелері болуы тиіс: адамның қ оршағ ан ә лем туралы тү сінігі, ақ парат, компьютердің негізгі қ ұ рылғ ыларының жұ мысы мен желі жө нінде тү сінігі; қ арапайым мә тінді теруге пернетақ та мен тінтуірді қ олдану; компьютер желісі арқ ылы хабарлама жіберу жә не қ абылдау, ғ аламторда ақ парат іздеу жә не алу; ақ паратты іздеу, алу, іріктеу, топтау, талдау, ө ң деу, салыстыру, жү йелеу, жинау, жә не тү йіндеуді мең гереді. Қ азақ стан Республикасы Білім жә неғ ылым министрлігі тарапынан бекітілген 2013 жылғ ы Мемлекеттік жалпығ а міндетті бастауыш білім беру стандартының басты талаптарының бірі -12 жылдық білім беру процесін жү зеге асыру жә не оны жү зеге асыратын педагог кадрларды даярлау, қ айта даярлау жә не біліктілігін арттыру бағ дарламаларын ә зірлеу болып табылады. Мемлекеттік жалпығ а міндетті негізгі орта білім беру стандартына оқ ушылар бейіналды аярлық тан ө теді. Мұ нда білім алушының жеке ббілім беру траекториясының негізгі орта білім беруді таң дауы арқ ылы мақ сатты педагогикалық қ олдау жү ріп отырады. Информатиканы жә не басқ ада мектеп пә ндерін оқ ы барысында ақ параттық жә не телекоммуникациялық технологияларды пайдаланып, нақ тылы объектілер мен процестердің моделдерін қ олдануы жә не оларды тү рлендіре білу дағ дысын игереді. Қ азіргі заманғ ы ақ параттық коммуникациялық технологиялар визуалды бағ дарламалау технологиясының теориялық негіздері бойынша базалық білім жү йесін мең гертуді кө здейді. Соң ғ ы 11-12 сыныптар ү шін Мемлекеттік жалпығ а міндетті жалпы орта білім беру стандарты бойынша бейіндік оқ ыту жү зеге асырылады. Бейіндік оқ ыту жү зеге асырылады. Бейіндік оқ ыту жү зеге асырылады. Бейіндік оқ ыту дегеніміз, білім алушылардың мү дделеріне, қ абілеттеріне сай білім алушылардың мү дделеріне, қ абілеттеріне сай білім беруді ұ йымдастыру жә не оны саралау мен даралау ү дерісі болып табылады. Бейіндік оқ ытуды енгізу ең бек нарығ ының қ ажеттіліктеріне сә йкес білім алушылардың ә леуметтенуін іске асыруғ а, мектептің кә сіптік білім беру ұ йымдарымен ө зара икемді байланысты игеруге бағ дарланады. Мұ на «Информатика жә не ақ параттық жә не комминикациялық технологиялар» пә ні бойынша білім алушы ақ параттық қ ұ рылымдық, математикалық модельдеу туралы негізгі ұ ғ ымдарды, ақ параттық жү йелерді қ ұ растыру, жобалау, модельдеу жә не бағ дарламалау ттурлы ұ ғ ымы игереді. Сондай ақ тиісті заң дылық тарды іздеу жә не сипаттау ә дістерін, жү йелерді зерттеу, жобалау, баптау, реттеу, ісін мең гереді. ТЕхнологияны басқ арудың, ұ йымдастырудың ұ ғ ымдары мен ә дістері, ақ паратты есептеудің, ө лшеудің, тү рлендірудің, сақ таудың, біріктірудің жә не кө рсетудің ә дістері, мақ сат, ә рекеттеріне дағ дыланады. Істі басқ ару, қ ор ұ ү ру, ауытқ уларды ү йлестіру, шешім қ абылдау кезіндегі жү йелер моделіндегі олардың ө зара байланысын ұ ғ ынады. Информатикадағ ы математикалық моделдеуді, физика, химия, биология пә ндеріндегі жә не адамның іс-ә рекетінің басқ а саласындағ ы математикалық моделдеудің пә ндік мазмұ нын игере отырып, оның мағ ынасы мен маң ызын тү сінуі қ ажет. Нә тижеде оқ ушылардың ақ параттық білім дең гейі арта тү седі. Себебі, оқ ушылардың орта білім дең гейі бойынша анық талатын ө зіндік танымдық қ ызметке немесе ө мір бойы білім алу білу қ ызығ ушылығ ы жоғ арылайды. Ө зін- ө зі тануғ а, тұ лғ алық даму қ ұ ралы ретінде оқ у мен ұ йымдастыруғ а бейімделеді. Білім мен ақ паратты алып қ ана қ оймай, оны ө ң деу мақ сатында оқ удың ә ртү рлі стратегияларын тиімді қ олдануғ а бейімі артады. Дереккө здерді іздестіру, ақ паратты сыни ө ң деу, оны практикада шығ армашылық тұ рғ ыда қ олдана білуге, оқ ып білудегі жеке табыстарын бағ алауғ а, ө згелердің сын пікірлерін қ абылай отырып, ө з тә жірибесінен қ орытынды шығ ару қ абілеті болуы қ ажет. Қ оғ амдық формациядағ ы мектеп пен мұ ғ алімер алдында тұ рғ ан негізгі мә селелер «Баланы оқ уғ а қ алай ү йретеміз?», «Ойлау қ абілетін қ алай арттырамыз?» деген сұ рақ тарғ а жауап табатындай білім нә рін беруге бағ ытталады. 12 жылдық білім берудің артық шылығ ы, оқ ушыны бейіндеп оқ ыту арқ ылы ө зіндік талабын қ анағ аттандырады, оның жеке тұ лғ а ретінде дербес қ алыптасуына мү мкіндік береді. ЖОО да 12 жылдық білім беретін болашақ мұ ғ алімдерді даярлау жұ мыстарын жандандару мақ сатында педагог кадрларының кә сіби қ ұ зіреттілігін арттыру, олардың кә сіби беделін кө теру жө ніндегі іс-шаралар ұ йымдастырып жатыр. Жаң а педагогикалық жә не ақ параттық технологияны пайдалана отырып оқ ыту негізіне болашақ педагогтың функциональдық сауаттылығ ын арттыру ә рі осы пә н мұ ғ алімдерін даярлауғ а қ ажетті грант есебін кө бейту жалғ асын таба бермек. 12 жылдық білім беру нә тжесінде оқ ушылардың ақ параттық сауаттылығ ын арттыру арқ ылы олардың басқ а пә ндерді де терең ірек мең геруіне баулиды.