Мұхиттық аралдардың табиғатына жалпы сипаттама 9 страница

5.Қ азақ стан мұ здық тарына жалпы сипаттама. Қ азақ стан аумағ ындағ ы мұ здық тар — жер суару мен гидроэнергетиканың басты кө зі. Мұ здық тар тұ щы судың орасан зор қ оймасы. Қ азақ стан Ұ лттық Ғ ылым академиясы География институтының ғ алымдары республика мұ здық тарының каталогын қ ұ растырды. Соның нә тижесінде Қ азақ станның тау мұ здық тарының картасы жасалды. Қ азақ стан жерінде қ азіргі мұ здық тары таралғ ан аудандары шығ ыс жә не оң тү стік-шығ ыс аймақ тарындағ ы - Алтай, Сауыр жоталары, Жетісу Алатауы, Қ ырғ ыз Алатауы, Іле Алатауы, Кү нгей Алатау, Теріскей Алатау жоталары. Республиканың барлық тауларында 2724 мұ здық бар. Олардың алып жатқ ан ауданы - 2033, 3 км². Бұ л мұ здық тардағ ы мұ здың жалпы кө лемі 100 км3. Ол - Қ азақ стан жерінде жиналатын ө зен ағ ындарының жылдық мө лшерінен екі есе артық тұ щы су қ оры. Мұ здық тардың географиялық таралуының жалпы жағ дайы, олардың режімі мен мұ збасудың эволюциясы, су қ оры жө ніндегі зерттеулер кең інен дамуда. Қ азақ стан мұ здық тары жө нінде XX ғ асырдың 20—30 жылдарында мол жиналғ ан нақ ты материал іле жә не Жоң ғ ар Алатауының қ азіргі, кө не мұ збасулары жө нінде жалпы тү сінік берді, гляциологияның кейбір теориялык негіздерін жоне алғ ашқ ы ірі ғ ылыми қ орытындылар жасауғ а мү мкіндік туғ ызды. Аса ірі мұ здық тардың, ө зендердің мү збасу аң ғ арларының карталары жаса- лып, олардың ү зындығ ы мен ауданының параметрлеріне бағ а берілді. Мұ збасудың орографияғ а, биіктікке, жоталардың орналасуына, климаттық жағ дайларғ а байланыстылығ ы анық талды. Мұ здық тардың қ азіргі режімі зерттелді. Ө зендерді қ оректендірудегі мұ здық тардың алатын орны айқ ындалды. Мұ здық тардан қ оректенетін ағ ындарды есептеудің тең деулері ұ сынылды. Жауын-шашын мен қ ар жамылғ ысы таралуының қ алыптасуы мен дамуының заң дылық тары анық талды. Қ озғ алғ ан мұ здық тардағ ы мұ з қ ұ рылымының, оның жылуының жә не механикалық қ асиеттерінің ө згерістері қ адағ аланады. Мұ здың серпімділігі, пластикалығ ы, геологиялық қ асиеттері жө ніндегі деректер жинақ талды. Анық талғ ан статистикалық жә не динамикалык параметрлер мұ здық тардың математикалық теориясын дамытуғ а пайдаланылуда. Мұ здық тар типінің кең істіктегі айырмашылық тары сипатталды; мұ здық тардағ ы гляциологиялық зоналылық анық талды; мұ здың жылулық -физикалық параметрлерін аналитикалық есептеудің тә сілдері жасалды. Мұ здық тар ауытқ уының теориялық мә селелері шешілді. Геофизикалық тә сілдер мұ здың электр тогын ө ткізгіштігін, оғ ан электрод қ адаларын қ ағ у аркылы электр ө ткізу кедергісін ө лшеуге мү мкіндік берді. Электрометрия тә сілі арқ ылы мұ здың бетінен табанына дейінгі қ озғ алысының ішкі жылдамдығ ы анық талды. Мұ здық тар бетінің фильтрациялық ерекшеліктерін кө рсететін электр ө рістері зерттелді. Жарияланғ ан ең бектер: " Гляциологиялық зерттеулердің материалдары", " Мұ здық тар каталогы", " Қ азақ стандағ ы гляциологиялық зерттеулер", гляциологтардың кө птеген монографиялары. Қ азақ стан гляциологтары мұ здық тардың ауытқ уы жө ніндегі халыкаралық семинарларғ а белсене қ атысып отырды.Қ азақ стан мұ здық тарының ерекшелігі. Қ азақ стан мұ здық тары ә детте шағ ын болып келеді, Ұ зындығ ы 1-2 км-ден 3-4 км-ге дейін, аудандары да сол шамалы. Мұ здық тардың кө пшілігі Қ азақ стан табиғ атын зерттеуге зор ү лес қ осқ ан ғ алымдардың, ә дебиет жә не мә дениет қ айраткерлерінің есімдерімен аталады. Қ азақ стандағ ы ең ү лкен мұ здық Іле Алатауындағ ы Корженевский мұ здығ ы, ұ зындығ ы 14, 4 ауданы 36, 8 км², мұ здың қ алың дығ ы шамамен 300 м-дей. Аң ғ арлық мұ здық тардың қ алың дығ ы 50-100 м, ал тау беткейлерінің мұ здық тары 10-30 м.

№14

1.Саяси география жә не геосаясат туралы тү сінік Саяси география - саяси ү рдістердің кең істік жағ дайындағ ы аумақ тық, экономикалық -географиялық, климаттық жә не т.б. табиғ и факторлармен ө зара байланысын зерттейді. Саяси география географиялық тү рге баса кө ң іл бө ле отырып, оларғ а саяси тү сініктеме береді, саяси аспектілеріне талдау жасайды.

Ғ ылыми ә дебиетте саяси-географиялық зерттеулерді шартты тү рде ү ш тү рге бө леді: жалпы ә лем мен ірі аймақ тардың саяси географиясы; жеке елдердің саяси географиясы; саяси тұ рғ ыдан ерекше нақ ты аумақ тардың саяси географиясы.Саяси география жеке пә н ретінде геосаясат бө лініп шық қ ан. Саяси география салыстырмалы тү рде кейiн пайда болғ ан ғ ылым саласы, ол 18 ғ асырдың соң ына қ арай дү ние жү зi елдерiнiн ерекшелiктерi мен олардың ө зара қ арым-қ атынастарын зерттейтiн ғ ылым ретiнде қ алыптаса бастады. Саяси географиялық ғ ылым ретiнде негiзiн немiс ғ алымы Фридрих Ратцель қ алағ ан, оның осы салалары негiзi тұ жырымдамалары 1897 жылы жарияланғ ан " Саяси география" атты ең бегi жарық кө рген. Қ азiргi заманғ ы саяси география саясаттану ғ ылымымен қ атар дамуда Географтардың анық тамасы бойынша, саяси география геосаясат, географиялық мемлекеттану мен саяси аймақ тану, аймақ тың саясаттаяуды бiрiктiретiн ғ ылымның саласы. Саяси география саласындағ ы маман ғ ана елдiң ә кімшілік-аумақ тық бө лiнуi мен мемлекеттiк қ ұ рылымның сапасына мемлекеттiң бiртұ тастығ ын сақ тау тұ рғ ысында бағ а бере алалы. Қ азіргi кезде ә сiресе саяси географияның қ ұ рамдас бө лiгi болып табылатын саясаттың ғ ылыми-қ олданбалы маң ызы артып отыр. Геосаясат терминін швед ғ алымы Рудо́ льф Че́ ллен кез келген мемлекет нығ айып, кү шеюi, демографиялық, ә леуметтiк, ә скери саясатты жү ргiзумен қ атар, геосаясатқ а ү лкен кө ң iл бө луi қ ажет деп есеттеген. Ресейлік географтардың анық тауынша, геосаясат — кө лемдi билеудiң ғ ылымы, ол ғ аламдық мә селелердi шешуде қ андай шешiмдер қ абылдау қ ажет екендiгiне жауап бередi. I’еосаясат мемлекеттердiң сыртқ ы саясат пен олардың бiр-бiрiмен қ арым қ атынастарын саяси, экономикалық жә не ә скери-стратегиялық ө зара қ атынастар тұ рғ ысынан зерттейдi

Геосаясат адамдардың белгілі бір мақ сатқ а жету ү шін билікті қ алайша тудырып оны сақ тауын бейнелеу ү шін қ олданылатын ә діс болып табылады.Мемлекет дең гейінде бұ л ә діс мемлекеттің мү дделеріне жету жә не қ ызметін атқ аруда саясат, экономика жә не ә скери кү шті қ алайша қ олданатынын кө рсетеді. Бұ л пікірлер алғ ашында аймақ тың жалпы географиялық жә не тарихи жағ дайын қ арастырады, жә не сонымен қ атар бес мемлекеттің саяси, экономикалық жә не ә леуметтік дамуын жеке-жеке қ арастырады.Евразия континентінің тө рінде орналасқ ан Орталық Азия кө не Жібек жолындағ ы ең маң ызды жерге ие болып, бірнеше ғ асырлар бойы стратегиялық маң ыздылық қ а ие болды. Орталық Азия аймағ ының ү ш тарапында мық ты мемлекеттер орналасқ ан – солтү стікте – Ресей, шығ ыста – Қ ытай жә не батыста – Еуропа. Орталық Азия бұ л мемлекеттер арасындағ ы қ атынас жолы жә не сонымен қ атар бұ ларды бір-бірінен қ орғ айтын аймақ ретінде пайдаланылды. Атақ ты Британ ғ алымы сэр Хэлфорд Маккиндер (1861-1947), геосаясаттың маманы келесідей пікір ұ сынғ ан болатын. Кімде кім Орталық Азияғ а билік орнатса, Евразия континентіне билік етеді, ал кім Евразия континетіне билік орнатса, онда ол ә лемді билеуге мү мкіндік алады. Бұ л Орталық азияның ғ аламдық геосаяси қ атынастардағ ы маң ыздылығ ын кө рсетеді. 1991 жылы Кең ес ү кіметінің ыдырауы нә тижесінде Қ азақ стан, Қ ырғ ызстан, Тә жікстан, Тү ркменстан жә не Ө збекстан мемлекеттері тә уелсіздікке қ ауышты. Дегенмен, бұ лардың халық аралық саяси жә не экономикалық қ атынастардағ ы орны қ ырғ и-қ абақ соғ ысының аяқ талғ анына қ арамастан ә лсіз болатын. Олардың бай мә дениеті мен тү рлі-тү сті дә стү рлері басқ а мық ты мә дениеттер тарапынан қ абылданбады. Алайда, жағ дай Америкадағ ы 11-і қ ыркү йек лаң кестік шабуылдарынан соң ө згерді. Бұ л шабуылдан соң АҚ Ш Ауғ анстанғ а ә скер енгізді, нә тижеде Орталық Азия аймағ ы анти-террористік шаралардың базасына айналып, халық аралық қ ауымдастық тың назарын ө здеріне аударды.

2.Географиядан сыныптан тыс жұ мыс тү рлерін ұ йымдастырудағ ы пә н мұ ғ алімінің қ ызметі Мұ ғ алімнің ең бегі басқ а қ ызметтермен салыстырғ анда, ө зіндік ерекшелігі мол шығ армашылық ты талап етеді. Жас ұ рпақ ты ө мірге, ең бек пен ә лемуеттік іс-ә рекетке дайындау мұ ғ алімдері кө п іздендіріп, ойландыратын жұ мастардың бірі. Ә рбір мұ ғ алім орта жә не жоғ арғ ы оқ у орнына алғ ан білімерімен шектеліп қ ана коймай, оқ ытуың тиімді жолдарын ү немі ізестіріп отыру қ ажет. Сонда ғ ана мұ ғ алім жаң ашыл, оқ ушыларғ а тә рбие мен білім берудің теориясы мен практикасын дамытуың қ озғ аушы кү ші бола қ ас шебері балады. Мұ ғ алім ө з маманығ ына байланысты ғ ылыми- теориялық мә селелерді, жоғ арғ ы оқ у орынарының талаптарына сә йкес мең геруі тиіс. География пә нінен сыныптан тыс жұ мыстары қ абілетті тү ре орындау ү шін мұ ғ алімнің мектеп география пә ндерінің ә рбір саласын жетік мең геру Жоғ арғ ы оқ у орнында алғ ан білімі мен игерген біліктілігінің маң ызы зор.Себебі пә н мұ ғ алімі ол бір мезгілде сынып жетекшісінің де ролін атқ арады, сондық тан мұ ғ алімнің бойында ө з мамандығ ының саласы бойынша алғ ан білімнен басқ а, оның бойынын адамгершілігі мол саналы қ асиет болу шарт. Мектеп ө мірінде мұ ғ алім – басты тұ лғ а. Пә н мұ ғ алімінің белгілі бір сынытарда ГСТЖ ұ йымастырғ анда сынып оқ ушыларына ә рі ұ стаз, ақ ылшы кең есшісі болып саналады. Пә н мұ ғ аліміне оқ ушыларды ө з пә нә бойынша қ ұ ушылары қ ұ удыан алғ ан білімдерінен тә рбиелік шарларын ұ йымдастыру ық палы жү ктеледі. Ол ө зіне қ атысыты сыныптағ ы оқ ушыларды сыныптан тыс жұ мыстарғ а ұ йымдастыра отырады. Жас маман оқ ушығ а тапсырма берген уақ ытта оның жас ерекшелігімен білім дең гейімен тапсырманы орынау қ абілетіне ү лкен мә н беруі қ ажет. Пә н мұ ғ алімінің міндеті – оқ ушылардың жас ерекшелігіне ескере отырып олардың абстракты, жалпылама, теориялық, техникалы, репроуктивтік, шығ армашылық, жү йелі ойлау тү рлерін дамыту. Пә н мұ ғ алімнің басты міндеті: Стратегиялық (стратегия- қ андайа болмасын мақ сатқ а жетудің басшылық ө нері) міндеттерді шешу ұ зақ уақ ытты талап етеді. Бұ л міндеттер жеке адамның дамуы, тә рбиесі, оқ ушыларды ө мірге, ең беке баулу жә не ө з ара қ арым қ атынасы.Тактикалық (тактика- қ анайда болсада мақ сатқ а жету жолдары мен ә дістері) міндеттер жү иесі стратегиялық міндеттерід айқ ындайды. Оқ ушылардың белсенілігін, ынтасын арттыру, оқ ушының ө зіндік басқ аруғ а баулу.Оперативтік міндеттер- бұ р іс ә рекеттер тікелей орында, яғ ни тактикалық міндеттерден оперативті мінеттерге кө шіп, мә селелерді балалардың қ атысуменжылдам шешу.

3.Дү ние жү зінің егіншілік географиясына жалпы сипаттама. Ауыл шаруашылығ ы географиясы. Ауыл шаруашылығ ы ө ндірісі орналасуының табиғ и жә не ә леуметтік-экономикалық факторларын, оның жеке елдер мен аудандарда даму жағ дайлары мен ерекшеліктерін анық тау мен талдауды коса ауыл шаруашылығ ы ө ндірісінің аумақ тық саралануының зандылығ ы мен ерекшеліктерін зерттейтін географияның бө лімі; ауыл шаруашылығ ы ө ндірісін аграрлық -ө неркә сіптік кешеннің баска салаларымен ө зара байланыста қ арастырады. Ауыл шаруашылығ ы географиясының ауыл шаруашьшығ ы ө ндірісінің орналасуы мен аумақ тық ұ йымдастырылуының жалпы теориясын, ауыл шаруашылығ ының жеке салаларының (егіншілік, мал шаруашылығ ы жә не тағ ы да басқ алары) географиясын, ә р тү рлі аумақ тарды аудандауды жә не типке бө луді қ амтиды.Ауыл шаруашылығ ы жерлері. Ауыл шаруашылығ ы ө ндірісінде пайдаланылатын жер телімдері; табиғ и ерекшеліктері мен ауыл шаруашылығ ына пайдаланылуы бойынша ерекшеленеді. Егістік, жайылымдық жә не шабындық деп бө леді. Қ азақ станда 2005 ж. барлық Ауыл шаруашылығ ы жерлерінің кө лемі, шамамен, 215850, 9 мың га, оның ішінде егістік жер 23230, 4 мың га, пішендік 4816, 0 мың га, жайылым 182358, 1 мың га болды.

Аграрлық қ атынастар. Дү ниежү зінің кез келген елінің ауыл шаруашылығ ы ө зара бір-бірімен тығ ыз байланысты екі саладан — ө сімдік жә не мал шаруашылығ ынан қ ұ ралады. Олардың арасалмағ ы ә р елдің ә леуметтік-экономикалық жағ дайы мен ең бек ресурстарының кө рсеткіштеріне жә не табиғ ат жағ дайларының ерекшелігіне сә йкес ө згеріп отырады. Экономикалық дең гейі жоғ ары елдерде (АҚ Ш, ГФР, Франция жә не т.б.) ғ ылым жетістіктері мен агротехникалық шаралар кең інен қ олданылуы нә тижесінде мал шаруашылығ ы ө німдерінің ү лесі жоғ ары. Мұ ндай жағ дай кейбір жекелеген дамушы елдерде де байқ алуда, бірақ оның басты себебі климаттың қ олайсыз ә серінен ө сімдік шаруашылығ ының ө ркен жаюына мү мкіндіктің болмауы. Бұ л керініс Таяу Шығ ыстың кейбір елдеріне тә н. Ө сімдік жә не мал шаруашылығ ы тек қ ана ө зара байланысып қ оймай, олардың ө німдерін ө ң дейтін ө неркә сіп салаларымен де тығ ыз байланысты. Бұ л салалар арасындағ ы ө зара байланыс агроө неркә сіптік кешен (АӨ К) арқ ылы жү зеге асады. Мұ ндай кешендер қ ұ рылымы мен қ уатына қ арай алуан тү рлі болып келеді жә не дамығ ан елдерде кең қ анат жайғ ан. Ал дамушы елдерде олар жаң а-жаң а белең алып келеді.Бү гінгі таң да жерге иелік етудің бірнеше тү рі қ атар кездеседі. Олар: жеке-меншіктік, мемлекеттік меншік жә не кооперативтік меншік. Ең кө п таралғ аны жерге жекеменшік иелігі, олар дү ниежү зіндегі тауарлық ауылшаруашылық ө німдерінің басым бө лігін ө ндіреді.

Жоғ ары дамығ ан елдердің кө пшілігінде жер қ орының біраз бө лігі ірі жер иеленушілердің — фермерлердің қ олында шоғ ырланғ ан. Оларғ а берілген орташа жер мө лшері — 40—50 га. Бірақ жердің басты қ ожасы — мемлекет. Мысалы, АҚ Ш-та жер қ орының 1/4-і мемлекет меншігінде. Дамушы елдерде аграрлық қ атынастар тү рліше сипатты болып келеді. Азия мен Африканың бірқ атар елдерінде жергілікті жә не сырттан ә келінген кү рделі қ аржығ а негізделген ірі капиталистік шаруашылық тармен қ атар феодалдық, тіпті ру-тайпалық қ атынастары ө лі сақ талып калғ ан шаруашылық тар да кө птеп кездеседі. Ал Латын Америкасы елдерінде жер қ орының кө пшілігін помещиктік шаруашылық тың негізін қ ұ райтын ірі жер иеліктері — латифундиялар меншіктейді, оларғ а берілген орташа жер мө лшері — 2—3 мың га. Бұ рынғ ы ТМД мен Шығ ыс Еуропа елдерінде меншіктің жаң а тү рлері енгізілуде.Ауыл шаруашылығ ының даму бағ ыттарыАуыл шаруашылығ ы ө зінің дамуы мен ө ркендеу сипатына қ арай ү ш топқ а ажыратылады.Дә стү рлі (тұ тынушы) ауыл шаруашылығ ында қ ауымдық жә не ру-тайпалық қ атынастар ә лі де сақ талғ ан. Бұ л топ ауыл шаруашылығ ының екі тү рінен тұ рады. Біріншісі — Африка, Оң тү стік Америка жә не Азияның ылғ алды тропиктік ормандарына тә н аң шылық, балық аулау жә не ө сімдіктерді жинаумен қ атар жер ө ң деуді ұ штастыру. Негізгі ө сіретін дақ ылдары — тамыр жә не тү йнек жемістілер, астық, бұ ршақ тұ қ ымдастары, май пальмасы. Жер ө ң деуде дә стү рлі кө не тә сілдер (кетпен, соқ а) қ олданылады. Бұ л шаруашылық ө ртеп-кесу шаруашылығ ы деп те аталады. Ал екіншісі — кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ы. Ә сіресе Африка мен Азияның тропиктік, қ оң ыржай белдеулерінің қ ұ рғ ақ аудандарында (тү йе, қ ой, ірі қ ара, жылқ ы ө сіру) жә не Солтү стік Еуропа мен Азияның тундра зонасында (бұ ғ ы ө сіру) кең тарағ ан. Бұ л шаруашылық дамушы елдерге тә н, ө те ұ сақ шаруашылық жиынтық тарынан қ ұ ралады. Олардағ ы ең бек ө німділігі дамығ ан елдермен салыстырғ анда 25 есе тө мен. Кейде егіншілік мал шаруашылығ ымен ұ штаспай, одан бө лек дамиды жә не кө п жағ дайда бір ғ ана дақ ыл ө сіруге бағ ытталғ ан. Мысалы, Оң тү стік-Шығ ыс Азия елдері — кү ріш, Африка елдері — кофе мен жержаң ғ ақ, ал Латын Америкасы елдері — қ ант қ ұ рағ ы мен какао ө сіруге маманданғ ан.Қ азіргі ауыл шаруашылығ ына тә н басты белгі — бір немесе бірнеше ө нім тү рлерін ө ндіруге мамандану. Жалпы ө німнің қ ұ рамы мен мө лшері сұ ранысқ а, табиғ и жә не ә леуметтік экономикалық жағ дайларғ а, кө лікпен жабдық талуына, ә р елдің экономикалық, географиялық жағ дайына тә уелді.Бү гінгі таң да ауыл шаруашылығ ында жоғ ары маманданғ ан кә сіпорындар мен ауылшаруашылың аудандары кө беюде. Географиялық ең бек бө лінісі нә тижесінде тауарлық қ атынастардың кең етек алуы, ө ндірістің кө лікжә нежоғ арытехнологиялық жетістіктеріменқ амтамасызетілуі, ауылшаруашылығ ының жекелеген ел шең беріненшығ ып, ғ аламдық дең гейгекө терілуінесебепшіболыпотыр.

4.5-сыныптағ ы «Жаратылыстану» курсының қ ұ рылымы мен мазмұ ны Жарық қ ұ былыстары(3 сағ ат)Жарық. Жарық кө здері. Кү н. Жарық тың таралуы. Кү н жә не Ай тұ тылулары. Жарық жылдамдығ ы. Кө рсетілімдер: 1.Жарық тың тү зу сызық ты таралуы.2.Жарық тың шағ ылуы.3.Жарық тың шағ ылу заң ы.4.Жазық айнадағ ы кескін.5. Жарық тың айналық жә не диффузиялық шағ ылуы.6. Жарық тың сынуы.7.Линзаның кө мегімен кескіндер алу.8.Ү ш жақ ты призманың кө мегімен ақ жарық ты спектрге жіктеу.9.Перископ қ ұ рылысы.10.Спектрдің ә р тү рлі бө лігіне орналасқ ан тү рлі тү сті таспаларды бақ ылау.11.Тү стерді қ осу (айналмалы дискіде).Жылу қ ұ былыстары (4 сағ ат)Температура, оны ө лшеу тә сілдері. Термометрлер. Температуралық шкалалар. Қ ыздыру кезінде дене ө лшемінің ө згеруі. Қ атты денелердің балқ уы мен қ атаюы. Булану жә не конденсациялану (ауадағ ы су буы, ауаның ылғ алдылығ ы).Дыбыс қ ұ былыстары(4 сағ ат)Айналадағ ы дыбыс. Дыбыстың таралуы. Инфрадыбыс жә не ультрадыбыс. Жаң ғ ырық. Музыкалық дыбыстар. Шу жә не оның тірі организмдерге ә сері. Шумен кү ресу тә сілдері. Электр жә не магнит қ ұ былыстары (4 сағ ат)Денелердің электрленуі. Электроскоп. Электр заряды. Электр зарядының екі тү рі. Ток кө здері. Атмосферадағ ы электрлік қ ұ былыстар жә не олардың ө сімдіктердің ө суіне ә сері. Тұ рақ ты магниттер. Компас. Жердің магнит ө рісі. Механикалық қ озғ алыс (2 сағ ат)Қ озғ алыс. Қ озғ алыстың салыстырмалылығ ы. Инерция қ ұ былысы. Денелердің тепе–тең дігі. Тірі ағ залар (9 сағ ат)Ғ аламшардағ ы тіршілік. Жануарлар мен ө сімдіктердің биологиялық кө птү рлілігі, олардың ғ аламшарда біркелкі таралмауы. Табиғ аттағ ы жануарлардың кө птү рлілігі жә не олардың адам ө міріндегі рө лі.Ө сімдіктердің табиғ аттағ ы жә не адам ө міріндегі рө лі. Ө сімдіктердің негізгі топтары: папоротниктә різділер, қ ылқ анжапырақ тылар, гү лтектестер. Бө лме ө сімдіктері. Дә рілік ө сімдіктер. Республикадағ ы мә дени ө сімдіктер. Ө сімдіктердің экологиялық топтары.Саң ырауқ ұ лақ тар. Табиғ и қ ауымдастық. Жасанды қ ауымдастық.Табиғ атқ а топсеруен.Ө сімдіктер мен жануарлар ө міріндегі кө ктемгі қ ұ былыстармен (ө суі, дамуы жә не кө беюімен) танысу.Адам жә не табиғ ат (6 сағ ат)Адам – табиғ аттың саналы бө лшегі. Адамның табиғ атпен байланысы. Табиғ ат байлық тары. Табиғ и жә не адамның іс–ә рекеті нә тижесінен табиғ аттағ ы ө згерістер. Қ оршағ ан ортаның ластануы. Қ орық тар. Қ азақ станның қ орық тары. Қ ызыл кітап. Жер табиғ атын пайдалану жә не оны қ орғ ау мә селелерін шешудегі халық аралық ынтымақ тастық тар. Адамның ғ арыш кең істігін игеруі.Мектептің бастауыш сатысындағ ы білім мазмұ ны«Жаратылыстану» білім саласы.Оқ ушыларды МБС оқ ыту мектептің негізгі жә не жоғ арғ ы сатысында жаратылыстану пә ндерін, соның ішінде географияны оқ уғ а базалық дайындығ ы мен дамуын қ амтамасыз етеді, Мектептің бастауыш сатысында (1-4-сыныптар) «Дү ниетану» кіріктірілген пә ні бойынша білім берудің негізгі бағ дарламасының мазмұ нында географиялық оқ у материалының тө мендегідей кө лемі қ амтылады: Қ оршағ ан орта жайлы білімдер.Табиғ и орта жә не адамның табиғ и ортағ а ә сері.Жер бедетрінің формалары.Жер бедерінің план мен картада кескінделуі.Пайдалы қ азбалардың тү рлері, оларды ендіру.Жер – ғ арыштық дене. Жердің пішіні, кө лемі жә не қ озғ алысы.Мектептің негізгі сатысындағ ы білім мазмұ ныГеографияның жү йелі курсы мектепте V сынытан басталады. V сынып оқ ушылары дү ние танудан алғ ан білімеріне сү йене отырып, елтану ғ ылымының келесі курстарын мең геру ү шін қ ажетті білімге іскерлікке ағ дығ а ие болады. «Жаратылыстану» ЖОБ-нің базалық салаларының бірі болып табылады. Оның ЖОБ жү йесіндегі маң ызы табиғ ат заң дарын, қ оғ амның материалдық ө мірін, ә лемнің қ азіргі заманғ ы ғ ылыми бейнесін танып білудегі географиялық, биологиялық, физикалық жә не астрономиялық, химиялық білімдердің рө лі арқ ылы анық талады.«Жаратылыстану» білім саласы мектептің негізгі сатысы мен жоғ арғ ы сатысына оның мемлекеттік компонентін қ ұ рушылардың бірі ретінде енеді. Бұ л білім саласының мазмұ ны жалпы мемлекеттік маң ызы бар жә не жалпы мә дени пә ндер мен курстар арқ ылы беріледі.Оқ ушылардың ғ ылыми жаратылыстану сауаттылығ ының негіздерін МБС қ алыптастырады, онда географиялық, биологиялық, физикалық, химимялық білімдер «Дү ниетану» кіріктірілген пә нініе енгізілген.Мектептің негізгі сатысында(5-9—сыныптар) ғ ылыми-жаратылыстану бағ ытында ө здерінің мә ртебесі бойынша жеке пә ндер:»География», «Биология», «Физика», «Химия» арқ ылы беріледі. Физикалық, ә леуметтік—экономикалық география пә нінің мазмұ нын оқ ытудың логикалық реттілік қ амтылады жә не оқ ушылардың жас ерекшеліктері мен танымдық мү мкіндіктері ескертіліп, оқ у материалдары мен берілген тапсырмалардың сипаты біртіндеп кү рделенеді.

5.Қ азақ станның металлургия ө неркә сібіне жалпы сипаттама Қ азақ стан металлургиясы- елдің халық шаруашылығ ының ірге тасы болып табылады. Іс жү зінде тү сті металдар тұ тынылмайтын бірде-бір халық шаруашылық саласы жоқ. Қ азіргі кезде қ ара металлургияө німдері халық шаруашылығ ының барлық салаларының қ ажеттеріне пайдаланылады. Минералдық шикізаттың ірі базасы бар Қ азақ стан қ ара металлургияның аса маң ызды ө німдерін шығ арады. Қ азақ стан кә сіпорындары тү сті, сирек кездесетін асыл металдардың 40-тан астам тү рін ө ндіреді, осылардың негізінде жә не химия ө німдерінен бұ йымдар жасайды. Қ азақ станда ө ндірілетін тү сті металдар дү ние жү зінің кө рмелеріне қ ойылғ ан, қ ара металлургияның, ферросплавтың жә не хромит рудасының біраз мө лшері экспортқ а шығ арылады.Дербес экономиканың ө рлеу жылдарыШығ ыс Қ азақ стан облысы, Шемонаиха ауданы, Усть-Таловка селосының жанындағ ы Артемьев кеніші (жылына 1, 5 млн.т мыс, мырыш жә не қ орғ асын кенін ө ндіреді).Қ азақ станда тә уілсіздік алғ аннан кейін экономиканы реформалаудың бірнеше тә сілі қ олданылды.1991-1992 жылдар Қ азақ станда социалистік экономикадан кейінгі экономикалық жағ дайдың шиеленесіп, қ ұ лдыраумен сипатталады. Бұ л 70 жылдардың аяғ ында КСРО экономикасы нақ ты секторының жаппай ү дереқ ожырауы салдарынан туғ ан еді, оның ү стіне ө згеріске ұ шырағ ан сыртқ ы жә не ішкі ә леуометтік-экономикалық, қ оғ амдық -саяси бағ ыттажү ргізілген экономикалық саясат ө рістеп кете алмады.1991 жылмен салыстырғ анда 1992 жылы экономиканың барлық саласы бойынша ө ндіріс кө лемі кү рт азайды.1993-1994 жылдар экономикалық дағ дарыстың тү йінді кезең іне айналды. Ө неркә сіп шегіне жетіп қ ұ лдырады, ө ндірілген ұ лттық табыс 1991-1993 жылдары 1976 жылғ ы дең гейге дейін тө мендеп, жалпы қ ұ лдырау 38, 2% болды.1995-1997 жылдары макроэкономиканы тұ рақ тандыру бағ дарламасы қ абылданды. Бағ дарлама барысында қ олданылғ ан шаралардың нә тижесінде жан басына шақ қ андағ ы жалпы ішкі ө нім 1994 жылмен салыстырғ анда 1997 жылы 14, 1 млрд тең ге дең гейіне дейін кө бейді.1998-1999 жылдарда Қ азақ станның 2030 жылғ а дейінгі даму стратегиясы қ абылданды. Жалпы ішкі ө німнің нақ ты кө лемі 2, 7%-ғ а артты.2000 жылдан бастап Қ азақ стан экономикалық ө рлеу жолына тү сті. 2002 жылғ ы мә лімет бойынша ө неркә сіп ө німінің жалпы кө лемінде тү сті металлургияның ү лесі 11%, ә лем бойынша мыс ө ндірудегі ү лесі 2, 3%. Қ азақ стан мысының негізгі импортшылары: Италия(50%) мен Германия (35%). Экспорт қ ұ рылымында мыс пен мыс қ ортпалары 7%. Тазартылғ ан мыстың 90%ын Қ азақ мыс корпорациясы ө ндіреді, ол Қ азақ станның тү рлі аймақ тарында бірнеше зауыттарды, кеніштерді жә не энергия нысандарын біріктіріп отыр.Қ азақ стан темір кентасының қ оры жө нінен ә лемде 8-орында. Оның ә лемдік қ ордағ ы ү лесі 6%. Елде ө ндірілетін темір кентасының 70%-дан астамы экспортқ а шығ арылады. Қ азақ станның қ ара металлургиясы ө неркә сіп ө німі кө лемінің 7%-ғ а жуығ ын ө ндіреді. Мұ ндағ ы аса ірі кә сіпорын Қ арағ андыдағ ы Испат Карметметаллургия комбинаты, ол шойын мен дайын қ ара металдар қ ақ тамасының 100%-ын жә не болаттың 90%-дан астамын ө ндіреді. Бұ л комбинат ө німі ТМДелдері мен алыс шет елдерге экспортқ а шығ арылады.Жә йрем кен-байыту комбинаты АҚ тотық қ ан марганец жә не темір-марганец кентастарынан жоғ ары сапалы марганец концентраттарын ө ндіреді.1994 жылдан кен-металлургия кешені кә сіпорындарының кө бі шетелдік жә не отандық компаниялардың басқ аруына берілді.1996-1997 жылдары кен байыту жә не металлургия кә сіпорындарын бірың ғ ай технологиялық тізбекпен байланыстырғ ан ірі бірлестіктер қ ұ рылды, олар: " Қ азмырыш", " Қ азақ мыс" копорациясы, " Қ азақ стан алюминийі", " Испат Кармет" ААҚ -дары, " Қ азхром" Ұ лттық акционерлік компаниясы.Лондондағ ы Уран институтының есебі бойынша, ә лемде барланғ ан уран қ орының 25%-ы Қ азақ станда.