Мұхиттық аралдардың табиғатына жалпы сипаттама 3 страница

3.Қ азақ станның кө лік кешеніне жалпы сипаттама - Қ азақ станда кө ліктің барлық тү рі дамығ ан. Жү к айналымында темір жол - 57, 5%, ө зен кө лігі - 0, 02%, автомобиль - 15, 5%, ә уе – 2, 9%, кұ быр кө лігі -27%.Темір жолҚ азақ станда темір жолдың ұ зындығ ы 15000 км. Атырау-Астрахан темір жол торабы Солтү стік Кавказ елдері мен Батыс Қ азақ станды байланыстырады. Ендік бағ ыттағ ы 3 транзиттік ірі теміржол магистралдары: ТрансСібірОң тү стік Сібір (Магнитогорск-Қ арталы-Астана-Павлодар-Барнаул).Орта Сібір Республикалық маң ызы бар бойлық бағ ыттағ ы 3 магистралді атауғ а болады: Орынбор-Ташкент (Батыс арқ ылы ө теді). Ескі теміржолСемей-Алматы-Қ ұ лан-Тараз-Шымкент-Арыс (Қ ұ лан-Семей арасындағ ы бө лігін Тү ркістан-Сібір (Тү рксіб) деп атайды) Петропавл-Ақ мола-Қ арағ анды-Мойынты-Шу (ТрансҚ азақ стан деп аталады). Қ азақ стан темір жолының ү лесіне кө лік қ атынасының барлық тү рлері бойынша тасылатын жү ктің тө рттен ү ш бө лігін қ алалар мен ауылдар жә не басқ ада жерлерге жол жү ретін жолаушылардың тең жарымы тиеді Су кө лігі негізінен: Жайық, Ертіс, Сырдария, Есіл, Іле, Қ аратал ө зендері мен Балқ аш кө лі, Каспий тең ізі алаптарында қ ызмет кө рсетеді. Су жолының ұ зындығ ы 6 мың км, соның 4 мың км ө зен, кө лге келеді. Ірі порттар: Атырау, Орал, Ө скемен, Павлодар, Ақ тау. Автомибиль жолдары Астана - Бурабай автобанының тө лем бекеті Автомобиль жолдардың жалпы ұ зындығ ы 94000 км. Басты ірі магистральдары: Алматы-Тараз-Шымкент-Ташкент; Алматы-Семей-Ө скемен-Жаркент-Талдық орғ ан-Текелі; Алматы-Шелек-Нарынқ ол; Қ арағ анды–Қ арқ аралы; Орал-Атырау; Қ останай-Арқ алық; Қ арағ анды-Жезқ азғ ан Ә уе жол Ә уе жолының жалпы ұ зындығ ы - 100 мың км. Ә уе кө лігімен шамамен 21, 4 млн. т. жү к, 7 млн. жолаушы тасымалданады. Қ азақ станның ә уе кең істігінде 72 халық аралық ә уе жолы тү йіседі. Еліміздегі 51 ә уежолдың 13-і халық аралық ұ шақ тарғ а қ ызмет атқ арады, ал 21-і республикалық маң ызғ а ие Қ ұ быр жолы Мұ найдың 60%-ы қ ұ бырмен тасымалданады. Ең алғ аш салынғ ан мұ най қ ұ бырының ұ зындығ ы 60 км-лік Доссор-Ракуша. Келешекте Республика аумағ ы арқ ылы Батыс Қ азақ станнан 5 бағ ытта мұ най қ ұ бырын тарту жоспарлануда.

4.Географиялық апталық тың тақ ырыптық жоспары- Географиялық апталық - сабақ тан тыс жұ мыстардың жаң а тү рі. Ол оқ ушының география білімін арттыру ү шін, сабақ тан кейін, аптаның алты кү ні бойында жү ргізіледі. Бұ л тү рдің негізгі артық шылығ ы оқ ушыларды ә ртү рлі жұ мыс тү рлеріне қ ызық тыру: географиялық конференция, мектеп ішіндегі олимпиада, жарыс (конкурс), географиялық кештерге қ атысу. Жұ мыс тү рі география мен табиғ аттану пә ндері оқ ытылатын бү кіл сынып оқ ушыларының қ атысуына мү мкіндік береді. Ә ртү рлі жастағ ы оқ ушылардың география деген танымдық қ ызығ ушылығ ы артады.Апталық 7-11- сынаптар арасында ө тті. Дү йсенбі кү ні - оқ ушылар апталық тың бағ дарламасымен таныстырылды. Сейсенбі кү ні кү ні 7-сыныптар арасында «Материктер мен мұ хиттарғ а саяхат» атты географиялық сайыс ө тті. Ойынның мақ саты: оқ ушылардың жан-жақ ты дамуына ық пал жасайтын, ө здігінен белсенді іс-ә рекетке жетелейтін, пә нге деген қ ызығ ушылығ ын, ізденімпаздығ ын, таным дең гейін кө теру болды. Сә рсенбі 9-10- сыныптар арасында «География кө шбасшысы» дарындар додасы атты жарыс ө тті. Ойынның мақ саты: ә р тақ ырып бойынша оқ ушылардың жете тануын ояту, тез ойлау, есте сақ тау қ абілеттерін дамыту, пә нге деген қ ызығ ушылығ ын қ алыптастыру. Ойын дұ рыс, нақ ты жеткізуге тә рбиелеу. Осы кү ні Туғ ан жер, Отан тақ ырыбында ө лең оқ у жарысы болды. Қ атысқ ан оқ ушылар алтау болды. Бейсенбі кү ні география пә нінен 8 «А» сыныбында «Тұ ран жазығ ы» тақ ырыбында ашық сабақ ө ткізілді. Жұ ма кү ні «Мен елім ү шін мақ танам» (Туғ ан ел тақ ырыбында презентациялар байқ ауы) болды. 7-8-9-сынып оқ ушылары қ атысты

5.Африканың климаты жә не ішкі сулары - Африка — аумағ ы жағ ынан Еуразиядан кейінгі орынды алатын қ ұ рлық, дү ние бө лігі. Жерінің аумағ ы 29, 2 млн. км2 (аралдарымен бірге 30, 3 млн. км2). фрика тропиктік белдеулер аралығ ында орналасқ андық тан, жері ө те қ атты қ ызады. Жаз айларындағ ы орташа температурасы қ ұ рлық тың барлық бө лігінде дерлік 200С-тан жоғ ары, Сахара мен Суданның солтү стігінде 350 – 380С-қ а жетеді. Жер шарындағ ы ең жоғ ары температура +580С 1933 жылы Сахараның (ә л-Азизия) Жерорта тең ізі жағ алауында тіркелген. Жылдық жауын-шашынның ең кө п тү сетін жері Гвинея шығ анағ ы жағ алауындағ ы Камерун тауының беткейінде (10470 мм, Дебунджа), ал ең аз жауын-шашын мө лшері Сахарада (0, 5 мм, Асуан қ аласы) тіркелген. Географиялық ерекшелігіне қ арай Африка аумағ ы ыстық, ылғ алды экваторлық, ауыспалы ылғ алды (муссондық), субэкваторлық, ыстық ә рі қ ұ рғ ақ, континенттік, тропиктік шө л, ыстық ылғ алды тропиктік жә не субтропиктік жерортатең іздік климат белдеулеріне бө лінед. Африка- ү лкен ө зендер қ ұ рлығ ы.[1] Ол қ ұ рлық ішкі суларының жылдық ағ ынының мө лшері (5400 км3) бойынша Еуразия мен Оң тү стік Америкадан кейінгі орында тұ р. Ө зендер экватор тө ң ірегі мен қ ұ рлық тың оң тү стік-шығ ыс жағ алауында жиі. Шө лді аудандарда, ә сіресе, Сахарада климаттың ертеде ылғ алды болғ анын аң ғ артатын қ ұ рғ ақ ө зен арналары (вади) кө птеп кездеседі. Ірі ө зендері – Ніл (6671 км, дү ние жү зіндегі ең ұ зын ө зен), Конго, Замбези, Нигер, Оранж.[2] Нілдің су алабының кең дігі соншалық. ол бү кіл Африка қ ұ рлығ ының оннан бір бө лігін торлап жатыр. Ніл Руанда мен Эфиопияаның таулы аймақ тарынан бастау алып, оң тү стіктен солтү стікке қ арай қ арай ағ ады. Оранж ө зенінің тө менгі бө лігі Калахари мен Намибия шө лдері арқ ылы ағ ады. Ө зеннің сағ асында ө те бай гауһ ар кені бар. Асау Нигер ө зені Батыс Африканың бес мемлекетінің қ алқ ы ү шін азық пен су кө зі болып отыр. Африканың жиырмадан астам тайпасы тіршілігін Нигермен байланыстырып, осы ө зенге ү міт артады. Заир (Конго) ө зені ұ зындығ ы жағ ынан ә лемде бесінші орында. Ал қ ара қ ұ рлық та солтү стік шығ ыс Африкадағ ы Нілден кейін екінші орында. Замбези - Африканың Ніл, Заир, Нигер ө зендерінен кейінгі тө ртінші ө зен жү йесі. Ол Орталық Африкадан Ү нді мұ хитына қ арай алты мемлекеттің жерінен ағ ып ө теді. Лимпопо ө зені Ботсванадан бастау алады.[1] Ө зен арналарында шоң ғ алдар мен сарқ ырамалар кө п кездеседі. Замбези ө зенінің бойында атақ ты Виктория сарқ ырамасы бар (биіктігі 120 м, ені 1800 м). Қ ұ рлық тағ ы ө зендердің гидроэнергетикалық мү мкіндігі ө те жоғ ары. Ірі артезиан алаптары Сахара мен Калахари жерінде жатыр. Африка кө лдерінің ірілері: Виктория, Танганьика, Ньяса, Рудольф, Чад.

№5

1. Дү ние жү зінің саяси картасының даму кезең дері - Дү ние жү зінің казіргі саяси картасының қ алыптасуына адамзаттың тарихи-ә леуметтік даму кезең дерінің ық палы зор. Бұ л — ө те ұ зақ ка созылғ ан, мың дағ ан жыл тарихы бар процесс. Адамзат қ оғ амының дамуы бірнеше тарихи кезең дерді басынан ө ткізді. Осығ ан сә йкес дү ние жү зінің саяси картасының қ алыптасуының да ә р тү рлі кезең дері бар. Қ оғ ам дамуының негізгі заң дылық тарына сү йене отырып, дү ние жү зі саяси картасының қ алыптасуын тө мендегідей кезең дерге бө леміз: ежелгі, ортағ асырлық, жә не қ азіргі заманғ ы. Осы себепті саяси картаны «дә уір айнасы» деп бекер айтпаймыз.Ежелгі кезең (б. з. V ғ. дейін) — алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың соң ы мен қ ұ л иеленушілік дә уірді толық қ амтиды. Жер шарындағ ы ең алғ ашқ ы мемлекеттік қ ұ рылымдар — Египет, Ежелгі Қ ытай, Парсы патшалығ ы, Финикия, Ассирия, Ежелгі Грекия мен Рим империясының жә не басқ аларының дамуымен немесе кү йреуімен сипатталады. Осы мемлекеттер ә лемдік ө ркениетке зор ү лес қ осты. Сол кезең де жер бө ліктеріндегі негізгі келбетті ө згерістер ә скери кү ш қ олданысы арқ ылы жең іске жеткендердің есебінен жү зеге асырылды.Келесі ортағ асырлық кезең де (V—XV ғ ғ.) саяси картаның қ алыптасуы феодализм заманымен тұ стас келеді. Феодалдық мемлекеттердің саяси билік қ ұ рылымдары қ ұ л иеленушілік қ ұ рылыстан гө рі кү рделі ә рі жан-жақ ты еді. Оларда жер аумақ тарын жаулап алу мү ддесі айқ ын байқ алып отырды. Осы себепті ұ лан-байтақ жерді мемлекеттер ү немі бө лісумен келді. Ол заманда жер шарының кө птеген аймақ тарының саяси картасы ө те тұ рақ сыз еді. Ондай мемлекеттер сапында: Византия, Араб халифаты, Киев Русі, Шың ғ ыс хан жә не Осман империялары, Франция мен Англия, т.б. болды.Жаң а кезең (XV ғ. соң ынан — XX ғ. басына дейін) — капитализм дә уірінің пайда болуына, ө рлеуіне жә не орнығ уына сә йкес келеді. Капиталистік қ оғ амдық қ атынастардың бас кезінде болғ ан Ұ лы географиялық ашылулардың ө зі Жаң а Дү ние материктеріне жол салып, дү ние жү зі картасын ү лкен ө згеріске ұ шыратты. Ол адамзат баласына жат қ ұ былыс — отаршылдық, қ ұ лдар саудасы жә не еріксіз тү рде ө з діндерін жергілікті ұ лт ө кілдеріне кү штеп таң уғ а ұ ласты. Ә сіресе дү ние жү зінің саяси картасын бө лісу жолындағ ы кү рес отаршыл мемлекеттер арасында XIX ғ асырдың ортасынан XX ғ асырдың бас кезіне дейін барынша еріді. Мұ ны біз Африка материгі мысалынан айқ ын кө реміз. 1876 жылы осы материктің бар-жоғ ы 10%-ы еуропалық мемлекеттердің отары болса, ал 1900 жылы бұ л кө рсеткіш 90%-дан асты. XX ғ асырдың басында дү ние жү зінің саяси картасы тү гелдей ө згеріп, ендігі жерде оны кү штеп қ ана қ айта бө луге тура келді. Ол ірі державалар арасында ә скери-саяси топтар қ ұ руғ а жә не оны қ айта бө лісу ү шін болғ ан аймақ тық қ ақ тығ ыстар мен Бірінші дү ниежү зілік соғ ысқ а ә келіп соқ ты

2. География сабағ ында ү йірме жұ мыстарын ұ йымдастыру тә сілдері - Ү йірмені ұ йымдастыруда дұ рыс мақ сат пен міндеттер ө те ү лкен мә нге ие, ү йірмелердің мынадай ерекшеліктері бар: 1.ү йірмеге мү шелік еркіндік негізде жү зеге асады.2.оқ уылардың белсенділігін кү шейуге жағ дай жасалынады.3.ү йірмеде талқ ыланатын мә селелер оұ ушының қ алауымен жасалады.4. ү йірме жү йелі жұ мыс жү ргізіп, ол туралы ақ парат берілу керек. ү йірме жұ мысының басты ерекшелігі оқ ушыларды дамыта отырып оқ ыту жә не дамыта тә рбиелеуге, яғ ни оқ ушылардың барлық бойындағ ы қ абілетін ашу, тұ лғ а ретінде қ алыптастыру, білім ізгілендіру, мұ ғ алім мен оқ ушының дұ рыс бағ ытталғ ан педагогикалық қ арым қ атынас негізінде оқ ушылар ө з пікірін айта білу, шығ армашылық пен жұ мыс орындау, берілетін тапсырмалар оқ ушының психологиялық ерекшклігіне сай болуы қ ажет. Ү йірменің бағ дарламасы мектептегі пә ндер мазмұ нына байланысты жү зеге асу керек. Ү йірмеде оқ кушының ізденісін арттыру мақ сатында паралелль сынып кө рші мектептермен сайыстар ұ йымдастыру. География пә нінен сабақ тан тыс жұ мыстардың бірнеше тү рі бар.Ү йірме — бұ л сабақ тан тыс жұ мыстардың ең кө п таралғ ан тү рінің бірі. Ү йірмеге берілген тақ ырыпқ а қ ызығ атын ә ртү рлі жастағ ы балалар қ атысуғ а болады. Ү йірме тақ ырыбы ә ртү рлі болуы мү мкін. Ү йірменің ө зі " Жасфизгеографтар". " Жас экномгеографтар", " Жас геоморфологтар) т.б. аталуы мү мкін.Ү йірме аптасында бір рет немесе одан да жиі болып тұ рады. Бірашама белсенді ү йірмешілердің арасынан ү йірме жә не кең ісі сайланады.Секция деп географиялық ү йірмелердің ү лкен бө лігін тү сінуге болады. Мысалы, геологиялық секция, геоботаникалық секция т.б. Бірақ бұ л аймақ тың секция да болуы мү мкін. Оның негізін географиялық тақ ырыптар қ ұ райды. Аймақ тық секция туризммен де шұ ғ ылдануы мү мкін. Ол ү шін туризмнің кез келген тү рін таң дауғ а болады: жаяу, таулы, велосипедті, сулы, шаң ғ ылы т.б.Географиялык қ оғ ам — бұ л сабақ тан тыс жұ мыстар тү рі жақ ында пайда болды. Географиялық қ оғ ам мен ү йірме арасында қ андай айырмашылық тар бар? Ең алдымен, сабақ тан тыс жұ мыстар кө леміне қ арағ анда географиялық қ оғ амғ а кө п адам қ атысады. Оның істейтін жұ мыстары да біршама кү рделі болып келеді. Оның даму мақ саты - мектеп ық шамауданындағ ы тұ рғ ындар, сондай-ақ оқ ушылар арасында ғ ылыми географиялық білім насихаттандырылады. Бұ л жұ мыстың тү рі ізденіс жә не зерттеу жү мыстары негізделеді.

3. Ауа массаларының қ алыптасу жағ дайы мен типтері - Белгілі бір жерде ұ зақ тұ рақ тағ ан ауа сол жерге тә н ө зіндік қ асиеттерге (температурасы, ылғ алдылығ ы, мө лдірлігі) ие болады. Осындай бір тектес қ асиеттері бар, ү лкен кө лемдегі ауаның жиынтығ ын ауа массалары деп атайды. Қ алыптасқ ан орнына байланысты ауа массалары 4 тү ргеажыратылады: 1.Экваторлық (ЭА) температура жоғ ары, ылғ ал мол болады; 2. Торпиктік (ТА); 3. Қ оң ыржай (Қ А) жылдың тө рт мезгілі болады; 4. Арктикалық жә не антарктикалық (АА); Ауа массалары мұ хиттық жә не континенттік болып жіктеледі. Мұ хиттық ауа массалары континенттік ауа массаларымен салыстырғ анда жазда салқ ын, қ ыста жылырақ болып келеді жә не жыл бойы ылғ алды болады. Ал континенттік ауа массалары ылғ алы аз, шаң -тозаң ды, жазда ыстық болуымен ерекшеленеді. Қ ыста қ оң ыржай ендіктердегі континенттік ауа массалары қ атты салқ ындайды.Ауа массаларының горизонталь бағ ытта орын алмастыруын жел деп атайды. Тұ рақ ты, яғ ни ә рқ ашан бір бағ ытта соғ атын желдер жоғ арғ ы жә не тө менгі қ ысым белдеулерінің орналасуына баланысты пайда болады.Экватор маң ында тө менгі қ ысым белдеуі қ алыптасқ ан, ал 30-шы ендіктерде жоғ арғ ы қ ысым, сондық тан да жел Жер бетінде жоғ арғ ы қ ысымды белдеуден экваторғ а қ арай соғ ады. Бұ л желдер пассаттар деп аталады. Жердің ө з білігінен айналуы салдарынан пассаттар бағ ытынан ауытқ иды. Солтү стік жарты шар пассаттары солтү стік- шығ ыстан оң тү стік-батысқ а қ арай, ал оң тү стік жарты шар пассаттары солтү стік батысқ а соғ ады.Тұ рақ ты желдер тропиктердегі жоғ арғ ы қ ысым белдеулерінен қ оң ыржай ендіктердегі тө мен қ ысымды белдеулерге (65 с.е. пен 65 о.е) қ арай да соғ ады. Жердің ө з білігінен айналуы ә серінен бұ л желдер солтү стік жарты шарда оң ғ а, ал оң тү стік жарты шарда-солғ а қ арай ауытқ ып, батыс желдерін, яғ ни батыстан шығ ысқ а қ арай бағ ытталғ ан тұ рақ ты ауа ағ ынын қ алыптастырады.Климаттық жағ дайлардың қ алыптасуын географиялық ендік пен Кү ннің кө кжиектен биіктігі ғ ана емес, ауа массаларының қ озғ алыстары да анық тайды.Жер шарының кейбір аудандарында жауын-шашын шамадан тыс мол тү ссе, кей жерлерде оның мө лшері мү лде мардымсыз. Жауын-шашынның бұ лай ә ркелкі тарадуы жоғ арғ ы жә не тө менгі қ ысымды белдеулердің орналасуымен тү сіндіріледі.Экваторда ғ ана емес, барлық тө менгі қ ысымды аудандарда жауын-шашын мол тү седі. Керсінше, жоғ арғ ы қ ысымды белдеулерде ылғ алы аз, суық ауа ағ ындары тө мен қ арай бағ ытталады. Тө мендеген сайын бұ л ауа ө згеріп, қ ызу нә тижесінде қ ұ рғ айды. Сондық тан жоғ арғ ы қ ысымды аймақ тарда жауын –шашын тмө лшері аз болады. Жер бетінде басым желдердің бағ ыты, жауын-шашынның таралуы мен мө лшері атмосфералық қ ысым белдеулерінің орналасуына тә уелді болады.Жауын-шашынның таралуына географиялық ендік те ә сер етеді: Кү н сә улесі неғ ұ рлым аз тү ссе, жауын-шашын да соғ ұ рлым аз жауады Ауа массалары – тропосфераның кө лбеу бағ ытта біртұ тас болып қ озғ алатын ірі, біртекті бө ліктері. Белдемдік орнына байланысты: арктикалық (Оң т. жарты шарда – антарктикалық), қ оң ыржай белдеулік, тропиктік жә не экваторлық болып негізгі 4 тү рге бө лінеді. Ә рқ айсысының ө зіне тә н температурасы, ылғ алдылығ ы, кө ріну қ ашық тығ ы, т.б. ерекшеліктері болады. Бұ лардың ө зі тең іздік жә не қ ұ рлық тық болып екіге бө лінеді. Термодинамик. сипатына қ арай салқ ын, жылы жә не жергілікті болып аталады. Салқ ын тұ рақ ты ауа массалары қ ұ рлық ү стінде, қ ыста ү лкен антициклон жү йесінде, жер бетінің радиациялық салқ ындауы нә тижесінде пайда болады. Оғ ан Сібір антициклонында қ алыптасатын Саха (Якутия) ү стіндегі қ ұ рлық тық ауа массасы жатады. Ол Қ азақ стан климатына (ә сіресе қ ыста) елеулі ық пал жасайды. Қ ыс кезінде Сібір антициклонының ә серінен ауаның жоғ арыдан тө мен қ озғ алуына байланысты бұ лт азайып, жер беті суып, аязды ауа райы қ алыптасады. Сондық тан оны «Сібір қ ысы» деп атайды. Жазда Орт. Азия аумағ ы ү стінде орнығ атын тропиктік ауа массасы температурасы жоғ ары, ө те қ ұ рғ ақ ауа райын қ алыптастырады. Оны «Азиялық жаз» деп атайды. ауа массаларын жалпылама кинематикалық жә не жылылық сипаттамалары немесе олардың ошағ ының географиялық орны бойынша болу. Бірінші жағ дайда: жылы, суық жә не жергілікті, ал екінші жағ дайда ауа массалары арктикалық, қ оң ыржай ендік (полюс ауасы), тропиктік жә не экваторлық ауа деп бө лінеді. Бұ лардың ә рқ айсысында ауаның тең іздік жә не континенттік тип тармақ тары болады

4. География сабағ ында ө зіндік жұ мыстарды жетілдіру жолдары - Оқ ушылар ө зіндік жұ мысы бойынша орындайтын тапсырмалар арқ ылы себеп-салдар байланыстарын анық тауғ а ү йренеді. Бұ л кезде мұ ғ алім проблемалық тапсырмаларды кең інен қ олданады, себебі бұ ндай тапсырмалар арқ ылы зерттеу объекті мен қ ұ былыстардың дамуын, орналасуын, пайда болуын жақ сы тү сінеді.Мысалы ретінде 7 сыныптағ ы материктер климатын ө ткен кезде тү рлі дең гейдегі себеп саддарын анық тауды қ ажет ететін тапсырмаларды келтіруте болады.

1) Еске тү сіру мағ ынадағ ы тапсырмалар: " Ауа температурасы жә не қ ысым арасында қ андай байланыс бар? ". (Бұ л байланыс туралы оқ ушылар 6 сыныптың физикалық география курсынан біледі).2) Ү лгі бойынша себеп-салдар байланысын анық тау " Неге Сахарада жауын-шашын аз, ал Конга алқ абында кө п жауады? " (Оқ ушылар жауын-шашынның атмосфералық қ ысым белдеуімен байланысты екенін біледі.Бұ л жерде тапсырманы материктің ө зімен байланыстыру керек).3) Творчестволық тү рдегі тапсырма." Неге Эфиопия қ ыратында Сомали тү бегіне қ арағ анда жауын-шашын кө п тү седі? " (Оқ ушылар Эфиопия қ ыратында ауаның жоғ ары кө терілуі су буларының конденсациясы мен жауын-шашынның пайда болуын, ал Сомали тү бегінде мұ ндай конденсациясы жү рмейтіндігін анық тау керек. Тапсырманың кү рделілігі - екі территорияны салыстыруда. Осы уақ ытқ а дейін оқ ушылар жер бедердің жазық тү рі мен жауын-шашын мө лшеріндегі байланысты анық тамағ ан).Егер бұ л сұ рақ қ а оқ ушылар жауап бере алмаса, кө пшілік жағ дайда оғ ан мұ ғ алім жауап беру керек.Байланыстарды ө здігімен анық тау жү мысы келесі негізгі кезең дерден тұ рады: 1)Оқ ушылар алдына мақ сат қ ою - табиғ и ортада немесе халық тың экономикалық ө мірінде оқ ытылып отырғ ан қ ұ былыстар мен процестердің себептерін ө здігінен іздестіруге ү йрету; 2)Себептер мен салдардың айырмашылығ ын кө рсете білуге ү йрету. Оқ ушылар қ айсысы себеп, қ айсысы салдар болып келетінді нақ ты айра білу керек; 3)Мұ ғ алім ә ң гімесінде, оқ улық мә тінінде байланыстарды табу; 4)Оқ ушылар себеп пен салдарды ө з бетінше байланыстыру, тә сілдерді жаң а оқ ыту жағ дайларында пайдалану.Байланыстарды табу тә сілдерін мең геру ұ зақ уақ ытты талап етеді. Ол мектепте география пә ннің оқ у кезең і бойы жү реді.1. Географияны оқ ыту барысындағ ы сабақ тың тү рлері.1)аралас сабақ тү рі; 2) жаң а тақ ырыпты ө ту; 3)қ орытынды қ айталау; 4)дә рістік-семинарлық сабақ 1) Аралас сабақ тү рін пайдалану қ азіргі кезде басымды ә діс болып келеді. Бірақ, бұ л ә дісте жылдан жылғ а қ арай, ө згерістер болып тұ рады. Оқ ушылардың білім мен біліктіліктерін тексеруге арналғ ан жә не жаң а тақ ырыпты тү сіндіруге кететін уақ ыт мө лшері азайып келеді.Бұ ның себебі, біріншіден, география курсының ғ ылыми-теориялық дең гейі кө теріліп, сонымен байланысты оқ ушыларғ а берілетін оқ у материалдары да кү рделеніп келеді. Екіншіден, жаң а материалдармен танысуды, мұ ғ алім ө зіндік жұ мысы ретінде ө ткізеді.2)Жаң а тақ ырыппен танысу сабағ анда білім дең гейін тек-серу жү ргізілмейді, себебі, мұ ғ алім, бү кілсабақ бойы оқ ушыларғ а жаң а тақ ырыпты тү сіндіреді. Бұ ндай сабақ тү рін кү рделі, ұ лкен тараумен танысқ ан кезде пайдалануғ а болады. Мысалы, " Жер рельефі", " Жер климаты", " Циклон жә не антициклон" т.б. жатады2.Ө зіндік сабақ тың мақ саты — бағ дарлама бойынша оқ ушылардың біліктілік, танырлық қ абілетттерінің дамуын, жаң а білімдері қ алыптасуын қ арастырады. Бұ л сабақ тү рі бірнеше бө ліктен тұ рады: а)оқ ушыларды ө зіндік жұ мысын орындауғ а ұ йымдастыру; б)ө зіндік жұ мысын орындау; в)қ орытынды жасау; г) ү йге тапсырма беру.

Ө зіндік жұ мысқ а оқ ушыларды ұ йымдастыру деген олардың алдына сол сабақ тың мақ саттын қ ою, мысалы: " Батыс Қ азақ станның физикалық -географиялық сипаттамасы".Жұ мысты орындау саты: а) оқ ушылардың, бар білім мен біліктіліктерін анық тау; б)ү лгі бойынша, жұ мысты қ алай орындайтын жолын кө рсету; в)оқ ушылардың ө зіндік жү мысы.3)Қ орытынды қ айталау сабағ ы географияның барлық курсында ө ткізіледі. Бұ л сабақ тың негізгі мақ саты— оқ ушылардың теориялық білімдерін жү йелеу, терең дету, табиғ ат пен шаруашылық тың заң дылық тарын жақ сы тү сінуіне кө мектесу, ойлау қ абілеттерін дамыту. Бұ ндай сабақ тү рінде оқ ушылар білімдерін бекітіп, талдап жә не қ айтадан қ орыту жасап, жаң а білімдер алады. Сондық тан, сабақ та оқ ушыларғ а кө бінен ө з білімдерін басқ а жағ дайда пайдалана алатын тапсырмалар беріледі. Сабақ тың жартысынан кө п уақ ыты сұ рақ тарды талдауғ а жә не ө зіндік жұ мысты орындауғ а кетеді.4) Жоғ арғ ы сыньштарда соң ғ ы кездерде (ә сіресе, қ азіргі гимназия мен лицейдерде сабақ тарды екі сағ аттан ө ткізе-жұ птасып), мұ ғ алімдер сабақ тарда дә рістік-семинарлық ә дісін пайдаланады. Бұ л ә діс, оқ ушыларды ө з білімін кө теруге, колледж бен жоғ ары оқ у орындарында оқ уғ а дайындайды.Алғ ашқ ы сабақ та мұ ғ алім кө птеген материалдар береді, сондық тан бұ л сабақ дә ріс тү рінде ө теді. Содан кейін оқ улық, кестелер, карталар жә не қ осымша ә дебиеттерді пайдаланып оқ ушылар ө з бетінше жұ мыс істейді. Ү лкен тақ ырыпты семинар сабағ ы ретінде қ орытындауғ а болады. Ол сабақ қ а оқ ушылар алдын-ала дайындалады. Бірнеше оқ ушыларғ а тақ ырып бойынша алдын-ала тапсырмалар беріледі, олар қ осымша ә дебиеттерді пайдаланып қ ысқ аша баяндама дайындайды. Оқ ушылардың басқ а тобы, мерзімді басылымды пайдалана отырып материалдар дайындайды, бір нақ ты сұ рақ тар бойынша газет пен журналдардан стенд жасайды. Оқ ушылардың ү шінші тобы картографиялық, кө рнекті қ ұ ралдар дайындайды. Барлық сынып ү й жұ мысы ретінде тақ ырыпты қ айталап келу керек. Семинар сабағ ынының кө п уақ ыты дискуссия ретінде, сү рақ тарды талдауғ а немесе оқ ушылардың баяндамаларын тындауғ а кетеді.Дә рістік-семинарлық сабақ тү рі оқ ушыларғ а жаң а материалды терең ірек игеруге, ө з бетінше танырлық қ абілеттерін, қ ызығ ушьшық тарын дамытуғ а кө мектеседі.