Легальдық және моральдық iс-әрекеттер

Адамды белгiлi бiр iс-ә рекетке итеретiн тә ртiп ережесiн И.Кант императив дейдi. Оның екi тү рi бар. Бiрiншiсi - гипотетикалық императивтер. Олардың ережелерi ө мiрде қ алыптасатын нақ тылы жағ дайларғ а байланысты, ал соң ғ ылар ә р-қ ашанда ө згерiсте. Гипотетикалық императивтер, сондық тан, адамның сыртқ ы, яғ ни гетерономдық жү рiс-тұ рысын ғ ана анық тайды, оның iшкi мотивтерiн еске алмайды. Мысалы, “егер сатып алушылардан айырылып қ алғ ың келмесе, онда сауда-саттық та олармен адал бол², “егер ө зiң е пайда болсын десең, онда басқ аларғ а қ ызмет ет² т.с.с. Мұ ндай ережелерге сай жү рiс-тұ рыс, ә рине, қ ұ пталады. Сонымен қ атар, олар орындалмағ ан жағ дайдағ ы жазалау мү мкiндiгi де адамғ а ө з ә серiн тигiзбей қ оймайды. Мұ ндай жү рiс-тұ рысқ а И.Кант легальды, яғ ни заң ғ а қ арсы емес деген ат қ ояды.

Императивтердiң екiншi тү рi - ол категорикалық императивтер - оның ережелерiнiң тү п-тамыры моральдық салағ а кетедi. Оның талаптары ү зiлдi-кесiлдi, қ ажеттi тү рде ә рқ ашанда орындалуы керек. Оның талаптары ө мiрден алынғ ан тә жiрибеден емес, адамның трансценденттiк табиғ атынан шығ ады. Ол ешқ андай “егер² деген сө зден басталатын тә ртiп тә жiрибесiн мойындамайды. Сонымен қ атар, гипотетикалық императивтер моральдық ережелерге қ арағ анда тө мен болғ анымен, соң ғ ыларғ а қ арсы емес. Мысалы, егер суғ а батып бара жатқ ан адамды қ ұ тқ арғ ан кiсi, - сол ү шiн сый аламын, - деп суғ а тү ссе - онда оның iс-ә рекетi легальды.

Ал ондай есеп болмай, тек қ ана парыздың негiзiнде- ө з ө мiрiн ойламай, - басқ а адамды судан шығ арамын, ө лiмнен қ ұ тқ арамын деген оймен суғ а тап берген адамның iс-ә рекетi - моральды. Сонымен, легальдық пен моральдық тың шекарасы адамның iшкi сана-сезiмi арқ ылы ө тедi екен.

Ендi сол И.Канттың моральдық салада жасағ ан категорикалық императивiн талдайық. Ол былайша берiлген: “ә рқ ашанда жү рiс-тұ рысың ның ережесi бү кiл адамзаттың талабына сай келсiн², яғ ни сенiң орның да сол жағ дайда басқ а адам болса, ол да солай iстер едi. Категорикалық императивтiң талаптарын орындау жолында адам ешқ андай пайдақ орлық ты iздемеуi керек. Тек басшылық қ а басқ а адамдар алдындағ ы парызымызды алуымыз қ ажет.

Категорикалық императивтiң екiншi ережесi “ә рқ ашанда адамзатқ а - ол ө зiң, иә болмаса басқ а адам болса да - ешқ ашанда қ ұ рал ретiнде қ арама, ә рқ ашанда оны мақ сат тұ т². Адам - бұ л дү ниедегi ең биiк қ ұ ндылық, оны басқ а ешнә рсемен салыстыруғ а болмайды. Бұ л ұ лы гуманистiк принцип қ айсыбiр дiндегi адамды тө мендететiн қ ағ идаларғ а қ арсы бағ ытталғ ан. Оны И.Канттың моральдық философиясының кү штi жақ тарына жатқ ызуғ а болады.

Ал ендi И.Канттың моральдық философиясының ә лсiз жақ тарына келер болсақ - ол парыз бен бақ ытты бiр-бiрiне қ арсы қ ойуда. Егер мен басқ а адамғ а жақ сылық ты оны сү йудiң, жақ сы кө рудiң негiзiнде жасасам, онда ол iс-ә рекет ө зiнiң моральдық жағ ын жояды. Моральдық жолда адам тек қ ана парызды басшылық қ а алуы қ ажет. И.Канттың ойынша, тек қ ана “Парызды орындадым² деген ой ғ ана адамды ө зiн бақ ыттымын деген сезiмге ә келедi. “ Парыз, сен сә улеттi, ұ лы сө зсiң! ², -деп қ орытады И.Кант.

Ә рине, адамдардың қ арым-қ атынасында, олардың iшкi ойлары мен сезiмдерi ү лкен орын алады жә не адамдар оны аса бағ алайды. Бiрақ, нақ тылы жасалғ ан iс-ә рекеттi де естен шығ армағ ан жө н. Нақ тылы кү нбе-кү нгi ө мiрде бiз бiреудi сү йемiз, екiншiнi жек кө ремiз, ү шiншiнi - сыйлаймыз т.с.с. Адамның сезiм тебiренiсiз ешқ андай қ арым-қ атынас жоқ, олай болса, мораль саласынан адамның сана-сезiмiн алып тастау тек қ ана абстрактылық теорияда ғ ана болса керек.