Онтологиялық мәселелер

Ө зiнiң Дү ниеге деген жалпы кө зқ арасында Дж.. Локк тә жiрибе арқ ылы зерттелетiн заттарды эмпириалық субстанция дейдi. Сонымен қ атар, ол философиялық субстанция деген ұ ғ ымды тудырады - оғ ан ол барлық материалды заттарды жатқ ызады.

Материя - орасан зор ө лi кесек, ол ө зiнiң кү шiмен ең ақ ыр аяғ ы қ озғ алысты да тудыра алмайды. Ө лi материя оның сыртында тiршiлiктен де соншалық ты алыс.

Онда дү ниедегi қ озғ алысты, тiршiлiк ә лемiн кiм тудырды деген заң ды сұ рақ пайда болады. Ө з заманындағ ы кө п ойшылдар сияқ ты Дж. Локк бұ л арада Қ ұ дай идеясына қ айтып оралады. Осы жоғ арыдағ ы кө рсетiлген қ озғ алыс пен тiршiлiк - Қ ұ дайдың қ ұ дiреттi кү шi арқ ылы пайда болды. Бiрiншi, мә ң гiлiктi ойлайтын пә нде жаратылғ ан ө лi материяның кейбiреулерiне белгiлi бiр дә режедегi сезiм, қ абылдау жә не ойлау қ асиеттерiн беру мү мкiндiгiнен ешқ андай қ айшылық ты кө рiп тұ рғ ан жоқ пын, - дейдi ұ лы ойшыл. Сонымен, Қ ұ дай жаратқ ан Дү ние ә рi қ арай ө з заң дылық тарының негiзiнде дамиды.

Ал, Қ ұ дай мә селесiнiң ө зiне келсек, ол жө нiнде бiр нә рсе айту ө те қ иын. ә сiресе, оның денесi бар ма, иә болмаса ол таза рух па деген сұ рақ қ а ешкiм жауап бере алмайды.

Бiрақ, оның ө мiр сү руiнде кү мә н жоқ. “Жаратылғ ан Дү ниеде айқ ын даналық пен қ ұ дiреттi кү ш соншалық ты кө рiнiп тұ р, сондық тан кiм ол жө нiнде терең ойланса, Қ ұ дайдың болмысын ашпай қ оймайды², - дейдi ұ лы ойшыл.

Сонымен, Қ ұ дай идеясына адам ойлау тә жiрибесi арқ ылы жетедi. ә рi қ арай ойлау арқ ылы бiз Қ ұ дайдың шексiздiгi мен мә ң гiлiн аша аламыз, - дейдi Дж. Локк.

Гносеологиялық мә селелер

Ө зiнiң таным теориясында Дж. Локк сезiмдiк танымды (сенсуализм) бiлiмнiң қ айнар кө зiне жатқ ызады. Сондық тан, ол “адаммен туа бiткен идеялар² жө нiндегi ағ ымдарды сынғ а алады. “Егер бiз қ андай да болмасын бiлiмнiң пайда болғ ан жолын кө рсетсек, онда бiз оның туа бiтпегенiн дә лелдеймiз², - дейдi Дж. Локк. “Туа бiткен бiлiмдi² сынау жолында ол балауса психологиясын, тарихи артта қ алып қ ойғ ан қ оғ амдардағ ы адамдардың психологиясындағ ы ерекшелiктерге ө з назарын аударады.

Мысалы, “бү тiн бө лшектерден ү лкен² - бұ л идея салыстырмалы жә не тә жiрибеден туады. Ал, “тепе-тең дiк² заң ымен “қ айшылық заң ын² алсақ, балалар бұ л заң ның не екенiн бiлмейдi. Бұ л заң дар бiздiң жан-дү ниемiзге туа бiтсе, онда оны сә би де, балауса да бiлер едi ғ ой, - дейдi Дж. Локк.

Дж. Локктың ойынша, қ айсыбiр бiлiм, идеяның негiзiнде тә жiрибе жатыр. Ол саналы, иә болмаса, бейсаналы жолмен бiздiң рухани ө мiрiмiзде жыйналуы мү мкiн. Сондық тан, бiздiң жан-дү ниемiздегi неше-тү рлi ұ ғ ымдар мен идеялар, ғ ылым мен ө нер бiзбен бiрге туа келмейдi, ол ө мiрлiк тә жiрибе арқ ылы қ алыптасады.

Ұ ғ ымдар сияқ ты, моральдық нормалар да шынай ө мiрде бiрте-бiрте қ алыптасады, ғ асырлар ө ткен сайын ө мiрдiң ө згерiстерiне сә йкес ө зiнiң мә н-мағ насын жетiлдiрiп отырады. ә р-тү рлi халық тардың моральдық нормалары, ә дет-ғ ұ рыптары бiр-бiрiне ұ қ сас емес - бұ л деректердiң ө зi бү кiл адамзатқ а тә н туа бiткен моральдық қ ұ ндылық тардың жоқ екенiн кө рсетедi. Адамдардың iзгiлiктi, жақ сылық ты жақ тауы оның туа бiткенiнен емес, негiзiнен, оның пайдалығ ында жатыр, - дейдi Дж. Локк.

Сонымен, егер адамның жан-дү ниесiнде ешқ андай туа бiткен идеялар болмағ аннан кейiн оны “таза тақ та² (tabula rasa) ретiнде қ арауғ а болады. Адам ө мiрге келiп тә жiрибе жыйнап сол “таза тақ тағ а² жазады. Мұ ндай сырттан алынатын тә жiрибенi Дж. Локк сезiмдiк тә жiрибе (sensation) дейдi.

Ал адамның iшкi рухани ө мiрiндегi тебiренiстердi, неше-тү рлi қ иял, идеяларды қ айда жiберемiз? - Ә рине, Дж.Локк оларды терiске шығ армайды. Ол оның бә рiн терең iшкi тә жiрибе, сезiм, ой-ө рiсi ретiнде қ арайды да, оғ ан рефлексия (reflection- бейнелеу) деген ат бередi. Егер сыртқ ы тә жiрибеден алғ ан идеяларғ а бiз кө збен кө ру, қ ұ лақ пен есту, иiстi сезiну т.с.с. арқ ылы келсек, iшкi тә жiрибе - адамның ө зiнiң iшкi ой-ө рiсiн талдау арқ ылы келедi. Ал ендi осы екi тә жiрибенiң қ арым-қ атынасы қ андай? - Ә рине, уақ ыт тұ рғ ысынан алғ анда, сыртқ ы тә жiрибе алғ ашқ ы. ә сiресе, адамның сә билiк жә не жастық уақ ытында негiзiнен сыртқ ы тә жiрибе басым болып оның психологиясының қ алыптасуына шешушi рө л атқ арады. ә рi қ арай жү ре келе, адамның ә леуметтiк қ ұ рылымындағ ы орнына байланысты оның iшкi тә жiрибесi - оның Дү ние жө нiндегi ойлары, ү мiтi, кү мә нi, сенiмi, қ уанышы мен қ айғ ысы т.с.с. пайда болады. Кейбiр адамдардың iшкi рухани ө мiрi ерте, кейбiреулерде ө те кеш оянады. Ал, уақ ытында дамымай қ алып надандық тың шең берiнен шығ а алмағ андардың тiптi iшкi ө мiрi оянбау да мү мкiн деген ойғ а келедi Дж. Локк. Мұ ндай терең пiкiрмен, жалпы алғ анда, толығ ымен келiсуге болады. Сонымен қ атар, Дж.Локк терең ойшыл ретiнде бұ л мә селеге бiржақ ты ғ ана қ арап қ оймай, салыстырмалы тү рде алғ анда, iшкi тә жiрибенiң дербес ө мiр сү ре алатынына да бiздiң назарымызды аударады. Ө йткенi, iшкi тә жiрибе тұ рақ тылығ ы мен ө зiнiң мә ндiлiгi жағ ынан дербес ө мiр сү ре алатын дә режеге кө терiле алады. Екiншi жағ ынан алғ анда, адамның iшкi ө мiрiнiң қ алыптасуына оның туа бiткен табиғ и дарындары да зор ә серiн тигiзедi. Ал табиғ и дарындарды алсақ, олар сыртқ ы тә жiрибеге тә уелдi емес, жә не адамның iс-ә рекетiн, мамандығ ын таң дауда шешушi рө л атқ арады. “Бiркелкi тә рбие алғ ан адамдардың ә р-тү рлi қ абiлеттерiнiң бар екенiн байқ аймыз², - деп қ орытады ойшыл. Олай болса, адамды тә рбиелеу жолында бiз сыртқ ы тә жiрибемен қ атар iшкi тә жiрибенi де дамытуымыз керек. Бұ л пiкiрмен тағ ы да келiсуге болады.

Сонымен, Дж. Локктың ойынша, танымның негiзiнде тү йсiктер мен ойлау қ абiлетi жатыр. Ең алғ ашында олар Дү ние жө нiндегi тұ рпайы идеяларды тудырады. Бұ л жерде бiз Дж.Локктың “идея² ұ ғ ымына жаң а мазмұ н бергенiн байқ аймыз. Егер Платоннан бастап, Орта ғ асырдағ ы схоластикада, Декартта идея ұ ғ ымына онтологиялық, яғ ни болмыстық дә реже берiлген болса, - олар дербес ө мiр сү редi деп есептесе, Дж. Локк оларды тек Дү ниенiң кейбiр жақ тарын бейнелейтiн ұ ғ ым, тү йсiк, тiптi қ иял ретiнде тү сiнедi.

Сыртқ ы жә не iшкi тә жiрибенi бiр-бiрiнен айырып қ арағ аннан кейiн Дж. Локк идеялардың бiрiншi жә не екiншi сапасының бар екенiн мойындайды. Ендi соларғ а мiнездеме берейiк.

Бiрiншi сапалар - олар заттардан ешқ ашанда бө лiнбейтiн негiзгi қ асиеттер - созылу, бiтiм, қ озғ алыс, тұ рақ тылық, тығ ыздық, заттың сандық жақ тары т.с.с.

Екiншi сапалар - ә рқ ашанда ө згерiсте, бiр жағ ынан пайда болып, екiншi жағ ынан жоғ алып жатқ ан заттардың қ асиеттерi. Оларды бiз тү йсiктерiмiз арқ ылы ашамыз: тү рлi-тү стi нә рселердi кө збен кө ремiз, ә р-тү рлi дыбыстарды қ ұ лақ пен естимiз, неше-тү рлi иiстердi мұ рнымыз арқ ылы сезiнемiз, ащы-тұ щыны тiлiмiз арқ ылы сезiнемiз т.с.с. “Бiрiншi сапалық идеялар ұ қ састық тан туады, ал екiншiлер олай емес. Тә ттiлiк, жасылдық, жылылық т.с.с. - заттардың ө зiндегi белгiлi бiр бiтiм, кө лем, кө рiнбейтiн бө лшектердiң қ озғ алысы ғ ана², - дейдi ұ лы ойшыл. Сонымен, екiншi сапалар тек адамның ө зiнде ғ ана болғ анымен, оны тудыртатын соң ғ ы себеп - ол заттардың бiрiншi қ асиеттерiнiң ә р-тү рлi бiр-бiрiмен қ осылуы деген пiкiрге келедi.

Ал ендi тұ рпайы идеялардан кү рделiге кө шетiн болсақ, оны Дж. Локк субстанция ұ ғ ымы арқ ылы бередi. Ол тұ рпайы идеялардың бiр-бiрiмен қ осылуынан болады.

Дү ниедегi ә р-тү рлi заттарды Дж. Локк эмпириялық, яғ ни тә жiрибеден туатын субстанция дейдi. Ол - нан, су, қ аз, ү йрек, жер, тас т.с.с. Ал, философиялық дең гейге кө терiлсек, онда ол - материя, рух. Мысалы, бiз кү ндi алатын болсақ, ол дө ң гелек, жарық, жылы, ү не бойы қ озғ алыста т.с.с. тұ рпайы идеялардың қ осындысынан пайда болады. Оның бә рiн бiз тә жiрибе арқ ылы жинаймыз. Ал бұ л тұ рпайы идеяларды бiрiктiретiн оның ар жағ ындағ ы негiз (support, - ағ ылшын сө зi, - негiз) неде деген сұ рақ қ а бiздiң сыртқ ы жэне iшкi тә жiрибемiз ештең е айтпайды, - дейдi Дж. Локк.

Гносеология саласындағ ы келесi кү рделi мә селе - ол жалпылық. Дү ниедегi ө мiр сү ретiннiң бә рi - жалқ ы, жеке, нақ ты. Жалпы ұ ғ ымдарды алатын болсақ - ол ақ ыл-ойдың ә рекетiнен пайда болады, заттардың бiр-бiрiне ұ қ сас қ асиеттерi олардан ой арқ ылы бө лiнiп жалпыланады. Қ айсыбiр тiлдегi сө здер арқ ылы бiз жалпылық ты кө рсетемiз.

Тiлдiң жалпы азаматтық жә не философиялық жақ тары бар. Оның бiрiншi жағ ын алып қ арасақ, ол нақ тылы ә леуметтi ө мiрде қ олданылады, адамдар бiр-бiрiне тiл арқ ылы неше-тү рлi ақ параттар, ө здерiнiң сезiмдерiн т.с.с. жеткiзедi.

Ал тiлдiң философиялық мағ насына келер болсақ, онда ә рбiр ұ ғ ымның нақ тылы кө лемi, мазмұ ны айқ ын анық талуы керек. Неше-тү рлi ғ ылым саласындағ ы даудамалар, тү сiнбеушiлiк, тiлдегi ұ ғ ымдардың ә р-тү рлi мағ нада қ олданылуымен байланысты. Ә сiресе, ғ ылымғ а зор ә серiн тигiзетiн нә рсе- ол неше-тү рлi мазмұ ны тайыз, нақ тыланбағ ан сө здердi ойлап шығ арып оны ғ ылым салалсына кіргізу жатады.