Тақырып. Үйкеліс күші туралы түсінік. Сырғанау үйкелісі және домалау үйкелісі.

Теориялық механика есептерін шешу кезінде денелер абсалют қ атты дене жә не олардың беттері жылтыр бет деп қ арастырылатыны бізге белгілі. Бұ л жағ дайда бір дененің онымен жанасатын екінші денеге қ ысымы жанасу беттеріне жү ргізілген нормал(перпендикуляр) бойымен бағ ытталады деп есептеуге болады. Осындай болжамдар есеп шығ аруды жең ілдететіні айқ ын.

Сырғ анау ү йкелісі. Салмағ ы Р-ғ а тең А дене ү стел бетінде тыныштық та тұ рсын дейік. СD жібінің D ұ шына бекітілген таразы табағ ына салмағ ы аз жү гін салайық. Жіп керілген кезде денеге мынандай кү штер ә сер етеді(9.1, а-сурет):

9.1-сурет. Ү йкеліс кү штері.

1. Тө мен қ арай вертикаль бағ ытталғ ан дененің салмақ кү ші .

2. Осы қ ысымның нә тижесінде пайда болатын жазық тық тың денеге кері ә сер ету кү ші .

3. Шамасы таразығ а салынғ ан жү ктін салмағ ына тең жіптің керу куші.

4. Жіптің керілу кү шіне кері бағ ытталғ ан ү йкеліс кү ші.

Дене кү шінің ә серінен қ озғ ала бастағ ан кезде дене бетіндегі кедір бұ дырлардың ә серінен пайда болатын дене қ озғ алысына қ арама-қ арсы бағ ытталғ ан кү шті ү йкеліс кү ші деп атаймыз.

Ү йкеліс кү шінің максимум шамасы статикалық ү йкеліс коэффиценті мен нормалдық реакцияның кө бейтіндісіне тең болады: .

Мұ нда -тыныштық тағ ы сырғ анау коэффиценті; бұ л коэффицентінің шамасын тә жерибелер жасап қ ана анық тауғ а болады жә не оның мә ні ү йкелісетін денелердің материалына жә не жанасушы беттердің ө ң делуіне, физикалық кү йіне (температура, ылғ алдық жә не т.б.) тә уелді болады.

Домалау ү йкелісі. Салмағ ы ғ а тең радиусы цилиндрлік каток жылтыр емес гаризонталь жазық тық та орналасып А нү ктесінде жанассын делік. Онда кү ші катоктың бет ү стімен сырғ уын шектейді. Егер катоктың нормалдық реакциясы А нү ктесіне тү сетін болса, онда ол кү шімен тең еседі де қ ос кү шінің ә серінен каток қ озғ алуы керек еді (9.1, б-сурет) бірақ нақ ты жағ дайда бұ лай болмайды. Себебі, жә не кү штерінің ә серінен денеге ә сер ететін қ ысым кү штері бетті AB жанасу ауданына деформациялайды да, қ ысым кү штерінің қ арқ ындылығ ы жанасу ауданының А шетінен B шетіне жақ ындағ ан сайын ө се береді. Соның нә тижесінде нормалдық реакциясының тү су нү ктесі А нү ктесінен B нү ктесіне ығ ысады (9.1, с-сурет).

Бір дене екінші дене бетімен домалағ ан кезде пайда болатын кедергіні домалау ү йкелісі деп атаймыз.

Катокты моменті домалатуғ а тырысса моменті оның домалауына кедергі жасайды. Осы моменттердің ө зара тең дігінен тең дігі шығ ады. Егер каток домалай бастайды.

Мұ нда δ -домалау ү йкеліс коэффиценті. Ол метрмен ө лшенеді.