Тақырып: Будда діні және негізгі бағыттары

1. Будда дінінің пайда болуы: Будданың ө мірі.

2. Будда діні ілімінің негіздері: тө рт ізгілікті ақ иқ ат жә не азаптан қ ұ тылудың сегіздік жолы.

3. Будда дінінің негізгі бағ ыттары: хинаяна жә не махаяна.

4. Чань-буддизм (Қ ытай) жә не дзә н-буддизм (Жапония) мектептері

5. Буддизмдегі ламаизм бағ ыты

Будда (санскрит сө зі – кө зі ашылғ ан деген мағ ынада) діні - Орталық, Шығ ыс жә не Оң тү стік-Шығ ыс Азия елдерінде, сондай-ақ Қ иыр Шығ ыста таралғ ан ең ерте шық қ ан ә лемдік діндердін бірі. Ол біздің дә урімізге дейінгі V1 ғ асырда Ү нді жерінде пайда болғ ан. Будда туралы аң ыз. Будда теологтарының уағ ыздауынша, діннің негізін салушы Сиддхартха Гаутама Солтү стік Ү нді еліндегі шакья тайпасы патшасының ұ лы болып табылады. Алайда бұ л туралы ә дебиетте нақ тылы деректер жоқ. Буддашылардың ұ ғ ымында ә рбір ең жоғ арғ ы қ асиеттілікке жеткен жан будда бола алады, яғ ни кө зі ашылады. Жер бетіндегі ө мірінде Шакьямуни (шакья руынан шық қ ан тақ уа) деп аталғ ан буддалардың бірі адамдарғ а қ ұ тқ ару туралы ілімді жеткізген, оны ізбасарлары санскрит сө зімен дхарма (ілім, заң) деп атағ ан. Сол себепті будда термині Шакьямуни деп те ұ ғ ынылады. Аталмыш дінді зерттеушілердің пікірінше, Будданың тарихта орын алғ анына шек келтіріледі. Мысалы, Рис-Рә виус, А. Мензис Будданы мифтік бейне деп есептейді. Қ азіргі ғ алымдардың кө пшілігі осы пікірді қ олдайды. Будда дінінің пайда болуы Ү нді елінің б.д.дейінгі V1 ғ.саяси-ә кономикалық жағ дайымен байланысты. Бұ л кезде Ү нді елінде таптық қ оғ ам қ алыптасып, оның қ айшылық тары кө ріне бастағ ан. Оғ ан қ осымша болғ ан елдегі касталық (қ оғ амдық топ) жү йе болды. Ең жоғ ары ката брахмандар (абыздар) қ оғ амдық ө мірде басты орын алды. Ал олардың діні қ оғ амның кастағ бө лінуін жақ тады. Будда дінінің шығ уы, касталық жү йенің тө менгі ә леуметтік сатысында тұ рғ андардың, брахмандардың ү стемдік етуіне наразылық білдіруінің кө рінісі. Будда діні брахманизм дінінің кө птеген ә дет-ғ ұ рыптарынан қ ол ү зіп адамдар будда іліміне бой ұ сынып қ ұ тқ арыла алады деп жариялады. Сө йте тұ рып брахманизм дінінің бірқ атар идеяларын да ұ стап қ алды.

Будда дінінің уағ ыздары. Будда дінінің негізгі уағ ыздары «Трипитака» (Ү ш себет даналық) деп аталғ ан кітапта баяндалғ ан. Будда діні уағ ыздарының ө зіндік ерекшілігі белгілі бір бейнедегі қ ұ дай жоқ. Будда барлық қ ұ дайлардан жоғ ары тұ рады. Ол қ ұ тқ ару мү мкіндігі бар жеке тылсым кү ш емес, тек қ ана діндарлардың кө зін ашып, оларғ а ақ иқ атты танудың, сондай-ақ дұ рыс жү рудің жолын кө рсетеді. Будда діні де қ ұ дай идеясын жаратушы деп танымайды. Дегенмен, Веда (ежелгі ү нділердің басты қ асиетті кітаптары) уағ ыздайтын қ ұ дайларды, періштелерді, перілерді мойындап, басты қ ұ дай Брахманы да қ олдайды. Будда діні ө зге ә лемдік діндер сияқ ты біртұ тас емес. Оның негізгі бағ ыттары хинаяна жә не махаяна болып бө лінеді.Хинаяна – «қ ұ тылудың тар жолы». Монахтар қ ауымына (санагха) кетіп ө мірден баз сы хинаяна жолы неғ ұ рлым кө бірек таралғ ан махаяна – «қ ұ тылудың тар жолды». Махаяна Будда дінінің бұ рынғ ы тұ йық тығ ынан қ ол ү зіп, барлық діндарларғ а қ ұ тылудың болатындығ ын айтты, бұ л Будда дінінің ә лемдік болуына мумкіндік туғ ызды.

Буддизмнің пайда болуы. Зерттеушілердің пікірінше, бұ л дін осыдан 2500 жылдай ә ріде пайда болғ ан. Оны қ ұ рғ ан Индияның солтү стігінде орналасқ ан шакья тайпасынан шық қ ан Шакьямуни деген тұ лғ а. Ол жер – жерді аралап жү ріп, ө зінің ойында пайда болғ ан ұ ғ ымдарды адамдарғ а уағ ыздағ ан. Ө зін Будда (атақ ты білгіш) деп таныстырғ ан. Ол ө зін жердегі адамзатты, жан – жануарларды азаптан қ ұ тқ арушы есебінде жіберілген адам екендігін тү сіндірген. Ө зі сол шакья тайпасының Готама руынан шық қ ан Сиддхартха патшасының кейпін алғ ан.Буддизмнің пайда болғ анынан алдың ғ ы кездерде Индияның мә дениеті ө те жоғ ары дең гейде болды. Оның жазбасы, ө зіндік ә дет-ғ ұ рпы, діндері болғ ан. Индия мә дениеті ә лемдік Месопотамия, Египеттердің мә дениетінің қ атарында болды. Ү ндістанда біздің дә уірімізге дейінгі 6 ғ асырда қ ұ л иеленушілік қ оғ ам қ ұ рылды. Қ оғ амды билеп-тө стеушілер брахмандар мен ә скери қ ауым болды. Брахмандар мен ә скери қ оғ ам бір – бірімен бақ таластық та болды. «Монахтардың ө лең і» деген буддистердің бір діни ә дебиетінде ү й – жайын тастап, қ айыршылық жолда жү рген, тақ уа деп аталатындардың «бостандығ ын» жырлапты. Бұ л кезде Индияда буддизмнен басқ а да кө птеген діндер болды. Ә р жердің ө з қ ұ дайы бар, ә рбір істің немесе қ ұ былыстың ө з қ ұ дайы бар дегенді уағ ыздайды. Бұ л діндердің, оның ішінде буддизмнің белгілі бір негізін қ алаушы қ ұ былыс жоқ жә не кө пшілік кітаптарда олар жайлы тү сіндіріп жазушылар болды. Будданың ө сиеттері жазылғ ан Махавагга, заң дары жазылғ ан Ману, Джатак деген кітаптары пайда болды. Индияның кө пшілік таптары бір – бірімен соғ ысып отырғ анының арқ асында жоғ ары тап қ орғ ану жағ дайын жасап, ө з кү шін нығ айта тү сіп, ә рі бір – бірімен бірлестікке келіп, топтаса тү сті. Нә тижеде Маурья империясы орнады. Осы кезде тү рлі касталарғ а бө ліну, дү ние зерттейтін институттар, діни-философиялық ағ ымдар пайда бола бастады. Осындай жағ дайда буддизм де кү ш алып, ә лем дінінің бірі дә режесіне жетті. Сонымен Индияда адамдар қ оғ амдық касталарғ а бө лінді. Брахмандар: оларды қ ұ дай аузынан жаратқ ан деген ұ ғ ымда болды. Сол себептен олардың ішінен қ азылар, оқ ытушылар, баяндамашылар шығ ады. Ол ең жоғ арғ ы каста, билік те солардың қ олында. Кшатрийлер: оларды қ ұ дай екі білегінен жаратқ ан деген ұ ғ ымда болды.Олар білім алады, тә рбиеленеді, соғ ыстың кезінде, қ орғ ану кезінде қ ару – жарақ тар алып жү реді. Бұ л бү кіл елді осы екі каста билеп алды деген ұ ғ ымның дә лелдемесі. Ваишьялар: оларды қ ұ дай санынан жаратты деген ұ ғ ымда болды, олар сондық тан да ең қ иын жұ мыстарды орындайды, егін егеді, саудамен айналысады, мал бағ ады. Сонымен қ атар олар діни оқ у орындарына қ аражат бө леді. Шудралар: оларды қ ұ дай аяғ ынан жаратқ ан, олар тү пкілікті зә нгілер (дуана пақ ырлар). Олар жоғ арғ ы ү ш кастағ а қ ызмет етеді. Бұ лардың кә сіптері ең лас, қ ара жұ мыстар. Міне, осы касталардың бө лінуі де, олардың тұ рмыстық орындары да діни тұ жырыммен белгіленген. Тә ртіптері қ атаң: тө менгі кастадағ ы адам жоғ ары кастадағ ығ а ү йленуіне тыйым салынады; ер адам ө з кастасынан тө менгі кастадан ү йленуіне болады, бірақ тө ртінші каста – шудрадан емес; брахмандарды Қ ұ дайдың таң даулы адамы дейді; патша қ андай жағ дай болмасын брахмандардан салық алмайды (ыдыс, киім, т.б.); брахманғ а ө лім жазасын берсе де, оның тек шашын сыпырып алып тастайды, ал басқ а кастадан болса, ол ү кім орындалады: 10 жастағ ы брахман 100 шудрадан артық бағ аланады. Шудралар – бұ ралқ ылар, хайуанаттан да тө мен, иттен де кү ні қ араң, қ орлық тағ ы адам; шудралардың бірі брахманғ а қ олын созып, таяқ кө теріп қ алса немесе жай брахманды ұ стамақ болса, онда оның қ олы кесіледі, ал тепсе аяғ ы сындырылады. Шудралардың бірі брахманды ү йретемін деп ә рекет жасаса, оғ ан қ айнап тұ рғ ан зә йтү н майын ішкізу жазасы беріледі. Буддизм басқ а діндермен байланысты болып, брахманизмді жоқ қ а шығ арғ анымен, оның ә серінен арыла алғ ан жоқ. Жанның ауысуы, Карма, Сансара, Нирвана жайлы идеялар буддизмнің қ айнар кө здері – веданта, ньяя философиялық мектептері, вайшешика діни мектебі болып табылады.

Діни ілімдері мен ә дет – ғ ұ рыптары. Табыну дауысты музыка аспаптарымен, Кейде неше тү рлі киімдер киіп, беттеріне қ орқ ынышты маскалар киген монахтар жү реді. Храмнан алып шық қ ан Будданың мү сіндерін кө теріп, кө птеген адамдардың кө шеде жү ргенін кө руге болады. Діни ә дет – ғ ұ рыптары мол, ә ртү рлі ө мірдегі ә рбір қ адамын діни ә дет – ғ ұ рыптарды ө ткізетіндер - ө з дініне берілген діндар адамдар. Буддолог С.Радхакришнан буддизмдегі кө птеген ілімдерді зерттей келіп: «Дегенмен буддимнің барлық формасының кө зқ арасы бойынша, буддизмнің негізін қ алаушы Будда. Ол бодхи ағ ашының тү бінде отырып, қ иындық тан қ алай қ ұ тылу жолын, яғ ни келесі ө мірдегі қ иындық тан қ ұ тылу жолын айтып, мә ң гі жасауғ а ұ мтылысты кө рсетті. Міне осы тү йін буддизмнің Индия жерінен басқ а елдерге тарағ андағ ы қ ызық тырғ ан себепкер болды». Буддизмнің ілімі, оның ілімінің маң ызы басқ а діндер сияқ ты келесі, мә ң гілік ө мірде жақ сылық қ а жету болса, бұ л ө мірден де, келесі о дү ниедегі ө мірден де тү гелдей қ ұ тылу керектігін уағ ыздайды. Қ асиетті жерлердің бірі Будданың тісі туралы айтуғ а болады.Бір тіс аспандағ ы қ ұ дайдың сыйынатын қ асиетті жері есебінде, бірі Гандхарада, ү шіншісі – Колинге, тө ртіншісі жыландар еліне тү скен дейді. Ал, ең қ асиеттісі біздің дә уірге дейінгі 2 ғ асырда алғ ашқ ыда Индияда сақ талғ ан, кейін паша Хеммаланың беруімен Шри – Ланкағ а жіберіліп, сонда Зуба храмы салынғ ан. Қ айыр – садақ аны буддистердің орталығ ы болғ ан осы жерге кө бірек беріп, буддистер табыну ү шін жиылып, ә р жылы ү лкен мереке ө ткізеді. Ол мереке бү гінге дейін тойланады. Бұ дан да басқ а кө птеген діни ә дет – ғ ұ рыптар, мерекелер ө ткізіледі. Будда теориясы буддизмнің дінсіздігі, нақ тылай айтқ анда, жаратушы Қ ұ дай - ә лемді билеушіге сенбеушілік сияқ ты дә йектерді тү сіндіреді. Бұ л дінде барлық дү ниені жә не адамды жаратушы – Қ ұ дай жоқ., Будда мұ ндай қ ұ дайлық тан жоғ ары дегенді айтады. Ол ештең ені жаратқ ан емес, сондық тан адамдарды қ орғ ау жағ ынан уә де бермейді. Ол сенушінің кө зін ашып, ә лемдегі шындық ты тү сінуге, қ айғ ы – қ асіреттен, зорлық тан, тең сіздіктен арылуғ а жол кө рсетеді дейді.

Буддизм дінінің негізінде пайда болғ ан діни ағ ымдар. Тарихи деректерге қ арағ анда Будда дү ниеден қ айтқ аннан соң, оның ізбасарларының арасындағ ы қ айшылық тардан будда дінінің негізгі екі бағ ыты пайда болды: хинаяна жә не махаяна. Хинаяна діни ілім мен ғ ұ рыптардың мызғ ымастығ ын жақ таса, махаяна оғ ан қ осымшалар енгізуді, буддизмге кең ірек тү сініктеме беруді қ олдады. Бұ л мә селелер дінбасыларының сангити аталатын басқ осуларында кейін де талқ ыланып отырды. Хинаяна Шри-Ланкада, Таиландта, Бирмада, Лаоста, Камбоджада кең таралғ андық тан оң тү стік діні деп те аталды. Махаяна негізінен Қ ытай, Жапония, Корея, Непал, Бутан территорияларында, кейінірек ламаизм тү рінде Монғ олияда, Тибетте, Бурятия мен Жоң ғ арияда кең інен тарағ ан. Махаяна екі тармақ қ а – ламаизм мен дзен-буддизмге бө лінген. Ламаизмге қ ұ дайлар пантеоны тә н болса, дзен-буддизмде қ ұ дай жоқ деп санайды. Қ ытай жә не Жапония жеріне буддизм б.ә. 1-3 ғ асырларында тарала бастады. Ал 6 ғ асырда қ ытайлық махаяналық ағ ым - чань-буддизм, яғ ни жергілікті нанымдардың синтездік негізінде қ алыптасты. Кейінірек ол Жапон жерінде дзен-буддизм деген атпен таралды.

Ламаизм негізінен буддалық уағ ыздарды қ абыл алып, ө зі тарағ ан елдердегі халық тардың жергілікті діни нанымдарын пайдаланды жә не будда дінінің табыну ғ ұ рпын жең ілдетті. Ламаизм дінінде монахтар мен монастырьлар кең тарағ ан. Буддалық монахтар жұ мыс істемейді, қ айыр садақ а есебінен кү н кө реді. Сол себепті кейде оларды «бхикшу» қ айыршы деп те атайды. Будда дінінің ағ ымдары мен секталарының кә делері мен монастырлық қ ұ рылысы ә р тү рлі жә не олар тарағ ан елдерде монастырлар ө те кө п болды. Будда дінінде шіркеулер бір-біріне бағ ынбайды, ә р елде ө з шіркеуі бар жә не ол ө зінің мә ртебелі басшысын ғ ана мойындайды. Тибет елінде тарағ ан ламаизм дінінде оны далай-лама деп атайды, ал оның кө мекшісін панчен-лама дейді. Будда дінінде хубилгандарғ а табыну салты да кең тарағ ан. Ә детте ө кімет басшылары хубилғ андар қ атарына қ осылғ андардан.

Будда дінінің тарағ ан аймақ тары жә не халқ ына ә сері. 5 -7 ғ асырларда буддизм мә дениеті ө ркендеп, ең жоғ арғ ы дең гейге жетті. Монастырларында ү лкен байлық жиналды. Азияның кө п калаларында – Кошамбиде, Санчиде, Бодх – Гасде, Матуреде, Сарнатхеде, Аджантеде ә шекейленген храмдар салынды. Будданың мү сіндері жасалды. Бірақ бұ л кезең Индиядағ ы буддизмнің қ ұ лдырауының бастамасы мен орталық жә не шығ ыс Азия елдеріне тарау кезең і болды. Индияда 11 ғ асырдың басында буддизмнің толығ ымен жоғ алып кету себебін ғ алымдар зерттеу арқ ылы бір тұ жырымғ а келе алмауда. Г.Ф.Ильиннің айтуынша, буддизмді ә кімшілік пен басқ а діни орталық тарының кү шті қ удалауына тү сті деген кейбір ә дебиеттердің дә лелдемелеріне сенуге болмайды. Бұ л діннің жоғ алу себебін Индияғ а шеттен келгендерден іздеген жө н деді. Будда дінінің ә дет- ғ ұ рыптары индуизм дінінің ә дет-ғ ұ рыптарына, мә дениетіне ене бастады. Тіптен Шива мен Вишну бейнесіне Будда бейнесін ендіре мү сіндер жасала бастады. Кейінгі кезде топтасқ ан монахтар ұ йымдары ғ ана қ алды. Елді халық тың арасынан кетіп, ауыл арасында ғ ана қ алғ ан монахтардың кедей халық қ а ауыртпалығ ы тү се бастады. Буддизмді Азия елдеріне қ ай кезден тарады деуге дә лелді қ ұ жат жоқ. Болжауғ а қ арағ анда, біздің дә уірге дейінгі 1 ғ асырда Қ ытайғ а тарағ ан, бұ л кезең Қ ытай монахтарының Индияғ а табынуғ а кө птеп барумен негізгі канондарын ө зіне алып келуден, буддизмге жаң а бағ ыттар қ ұ рудан бастады. Оның бірі – буддизм, чань жә не басқ алар Тибетке 17 ғ асырда енді. Монғ олия мен Ресей территориясына 14 ғ асырда енді. Ресейде – қ алмақ, бурят, тува елдеріне енді. Буддизм діні Неапольда ү лкен роль ойнайды. Буддизм Индиядан кеткенде дінді Неаполь ұ зақ уақ ытқ а дейін сақ таушы болып келді. Қ азіргі кезде Неаполь Шри – Ланкамен дін туралы қ атар дә режеде тұ рады. Кө п жерде Буддалардың храмы негізгі мә дени орталық болып келді.

Қ азіргі кезең дегі буддизм. Қ азіргі кезең дегі буддизм ө те кү рделі, қ арама – қ арсы қ ұ былыстарғ а тап болғ ан жағ дайлар да кездеседі. Кейбір халық тарда орта ғ асырлардан қ алғ ан ә дет-ғ ұ рыптар, ілімдер, ағ ымдар сақ талғ анымен дінге кө птеген ө згерістер енгізіліп, кө п жағ дайда кө птеген ережелерін қ алдырғ ан. АҚ Ш «буддизмді оқ ыту институтын» қ ұ рды. Ондағ ы ойы бұ л дінді қ ұ рметтеу емес еді, жердегі дү ниеге, ө мірге қ ызық пау мә селесін ү гіттеп, жоғ арғ ы ө мірге қ ызық тыруғ а жасалғ ан агрессорлық бағ ыт еді. Азия елдерінде социалистік идеологияның тарауынан буддистердің арасында қ ызығ ушылық пайда болып, «буддизм социализмі» деген ұ ран пайда болды. Бұ л ұ ран бү кіл Азия елдерін жайлады. Цейлон, Бирма, Кампучия, Лаос, Тайланд, Жапон елдерінің буддистері бұ л ұ ранмен социалистік режимді қ олдағ андарын білдіріп, социализм қ ұ руда халық пен бірге болды. Дін туралы айтсақ, ә лемдік ү ш діннің бірі болғ ан буддизмнің ә дет-ғ ұ рыптары, бағ ыты ерекше. Ислам діні мен христиан дінінің кейбір ережелері, шығ у тарихы жағ ынан қ андай да заң дылық, кө ң ілге сенім енгізерліктей жағ дайлардың барлығ ын ескерсек, будда діні біздерге тү сініксіз екенін айту артық емес.