Тақырып: Ежелгі заманның діни жүйелері.

1. Ежелгі Египет діні.

2.Ежелгі Месопотамиядағ ы діндер.

3. Ежелгі Грекия діні.

4. Ежелгі Рим діні.

Ежелгі Египет діні. Египетте дін бү кіл мә денеттің біртұ тас негізі болады жә не сә улет, бейнелеу ө нерлерінің, ә дебиеттің қ айталанбас туындыларын жасады. Бізге бұ л ү лгілер тұ ас кү йінде жеткен жоқ. Тү пнұ сқ алары қ олда бары б.д.дейінгі 2600-2300 жылдардағ ы Кө не патшалық дә уірінің «Пирамидалар мә тіні» мен б.д. дейінгі XXI – XVIII ғ асырлар шамасындағ ы Орта патшалық дә уірінің «Саркофагтар мә тіндері» сияқ ты жекелеген жазулар. Жаң а патшалық дә уірі «Ө лілер кітабы», «О дү ниеде не бары туралы кітап» деген, тағ ы басқ а бірқ атар діні шығ армалардан кө рініс Египетте Орта жә не Жаң а патшалық дә уірлерінде атақ ты Фива қ аласынан шық қ ан фараондар (перғ ауындар) биледі. Ра – Кү н қ ұ дайы Фивадағ ы Кү н қ ұ дайы Амонмен тең дестірілді. Сө йтіп, бұ л екеуі біріктіріліп, Амон – Ра Кү н қ ұ дайы пайда болды. Кө не Египет мифологиясында ө ліп, қ айтадан дү ниеге келіп отыратын қ ұ дай – Осирис туралы мифтер циклі бар. Миф бойынша ол адамзатты қ ұ дайларды қ ұ рметтеуге, қ алалар салуғ а ү йретуші, адам етін жеуге тыйым салушы. Египет мифологиясындағ ы барлық ә йел-қ ұ дайлар Исиданың кө рінісі болып саналады. Олар: Ренеутет - тағ дыр мен қ амбадағ ы астық қ ұ дайы, жылан тү рінде бейнеленеді; Хатор – аспан жә не махаббат қ ұ дайы; Тефнут - дымқ ылдық қ ұ дайы; Сохмет - соғ ыс қ ұ дайы; Баст - сауық қ ұ дайы, мысық тү рінде бейнеленген.Кө не Египеттегі қ ұ дайғ а қ ұ лшылық рә сімдері. Кө не египеттіктердің діни ғ ұ рыптарың негііне адам жаны жә не Осиристің тірілуіне сену жө ніндегі діни тү сініктер жатты. Олар адам жаны мынадай тө рт бө ліктен қ ұ рылады деп санады: 1) Ба – жанның ө зі; 2) Хайбет – оның кө лең кесі; 3) Рен – есімі; 4) Ка – адаммен бірге пайда болатын, бірақ онымен бірге ө лмейтін, тіпті тә нді сақ тағ ан жағ дайда ө мір сү ре беретін кө зге кө рінбейтін екінші бейнесі.

Кө не Египет діні бойынша фараон жердегі қ ұ дай саналды, мемлекеттік жә не дін басқ ару соның қ олынан топтастырылды, Кү н қ ұ дайы – Ра-ның мұ рагері жә не оның жер бетіндегі бейнесінің ө зі болып қ ұ рметтелді. Бертініректе фараон ә кім ретінде Осириспен шендестіріліп, жерді қ астерлеу рә сімдері тегіс басқ арушы, жер қ азынасының бас сақ шысы дә режесінде орнық ты. Кө не Египет дінінің мемлекеттік сипаты шет аймақ тардағ ы барлық қ ұ дайлар культін бір пантионғ а біріктіру қ ажеттігін талап етті. Осындай орталық тандыру барысында Египетті басқ ару мен ондағ ы діннің тұ тастығ ының кепілі ретінде фараонды «тірі қ ұ дай» дағ уасына кө теру заң ды қ ұ былыс болатын.

Ежелгі Шумер-Аккад мемлекетіндегі дін. Кө не шумерлер б.д. дейінгі VI мың жылдық тың соң ын ала Тигр мен Евфрат ө зендерінің аң ғ арларына қ оныстанып (қ азіргі Ирактың тереториясы), тұ ң ғ ыш қ ала – мемлекет орнатты. Б.д. дейінгі II мың жылдық қ а қ арай шумер ө ркениеті қ ұ лдырады. Бірақ, шумерлердің діни нанымдары аккадтық тарғ а – вавилондық тар мен ассириялық тарғ а мұ ра болып қ алды. Кө не шумерлердің қ ұ дайлары барлық қ ала мемлекеттер ү шін ортақ болғ анымен, олардың ә рқ айсысының ерекше табынатын қ ұ дайлары болды. Мә селен, Ниппурда Ә нлиль қ ұ дайы «ауа ә міршісі» жә не «қ ұ дайлар патшасы» деп дә ріптелсе, Ә реду қ аласында даналық жә не ә лемдік Мұ хит қ ұ дайы Ә нка, Урук қ аласында аспан қ ұ дайы Ан, Наннада соғ ыс қ ұ дайы Инан-на ә спеттелді. Шумер мифологиясында бала кө терген ә йел тү рінде кескінделетін Ұ лы Ана кейіпіндегі Жер ерекше қ ұ рметтелді. Шумер мифологияясында қ ұ дайлар ө ліп, қ айтадан тіріліп отырады. Соң ынан кө птеген аң ыздарғ а негіз болғ ан топан суы мифі кең кө рініс береді. Бірде қ дайлар адамзат баласына қ атты қ аһ арланып, оларды қ ұ ртып жібермек болады. Даналық қ ұ дайы Ә нки мұ ны Шуруппак қ аласының ә кіміне мә лім етеді. Содан ол жеті тә улік бойы болатын топан суынан аман қ ұ тылуы ү шін кеме жасауғ а ә мір етеді. Бірақ қ ұ дайлар ө здерінің бұ л ісінің ә діл еместігін ұ ғ ып қ аһ арынан қ айтады да, Шуруппак қ аласының басшысына мә ң гілік ғ ұ мыр сыйлайды. Аккадтық тар осы шумер қ ұ дайларына сыйынғ ан. Бірақ, оларғ а басқ а есімдер берген. Мә селен, Уту енді Шамаш деп аталса, Инанна қ ұ дай Иштар деп атағ ан. Вавилондық тардың бас қ ұ дайы, Вавилон қ аласының жебеушісі Мардук болса, асириялық тар Ашур қ аласының жебеушісі – Ашур қ ұ дайы дә ріптеген. Осылардың ішінде алғ ашқ ы адамадрды жасаушы, аспанда жә не жер астында билік қ ұ рушы қ ұ дайлардың ә міріне жү ретін шекараны белгілеуші Мардук ө згесінен жоғ ары қ ойылып, ә лемнің ә міршісі саналғ ан. Вавилондық тар ә лем «жоғ арғ ы» жә не «тө менгі» аталатын қ атар дү ниелерден тұ рады, ал жер бетіндегінің бә рі аспан ә лемінің сә улесі, Аккадтық тардың басты мифтік мұ расы – Гильгамеш туралы миф. Кейінен епос тү рінде ө ң делген бұ л мұ радан аккадтық тардың ел билеушілері, достық, ө мір мен ө лім туралы ә леуметтік – дү нитанымдық тү сініктерін оқ имыз. Дін ілімі жер аспан қ ұ рылымын толық қ айталайды деп ү йретті. Осыдан шумер, аккад, вавилон сенімдерінде астрология, жұ лдыз жорамалы сияқ тыларғ а ерекше маң ыз берілді. Бұ лармен дін басылар шұ ғ ылданады. Аспан денелерін бақ ылау ү шін арнайы мұ наралар – зиккураттар салынды. Дін басшылары (абыздар) аспанды бақ ылап, сә тті, сә тсіз кү ндерді айқ ындап, мерекелер кү нтізбесін жасап отырды. Жыл басы да осы тә сілмен анық талғ ан. Тү рлі қ ұ бандық, қ ұ лшылық жолдары мен, қ асиет дарыды деген мү ліктерді қ ұ рбандық етіп, отқ а тастау немесе қ асиетті Тигр жә не Евфрат ө зендері суымен жуып тазарту арқ ылы тылсым кү штерді аластау дә стү рі кең тарады.Вавилон мемлекетін парсылар жаулап алғ ан соң біртіндеп Заратуштра діні таралып, Мардук жә не Иштар қ ұ дайларының арасына Ахура – Маздағ а бас ию тә ртібі орнық ты.

Ежелгі Грекия діні. Кө не грек мифологиясы. Дінтану – кө не грек мифологиясының дамуын ү ш кезең ге бө леді. Олар – хтон (грек тіл.- жер) немесе олимпке дейінгі кезең, классикалық немесе Олимп кезең і жә не бертің гі кезең. Олимп кезең інің алғ ашқ ы мифтері жаң а қ ұ дайлардың ескі қ ұ дайлармен кү ресін баяндайды. Бұ л кү ресте қ ұ дайлардың ү лкені Зевс титандарды, циклоптарды, Хаостың ө зге қ ұ быжық тарын жең іп, оларды жердің тү псіз терең іне – Тартарғ а қ уып салып, ә лемді қ айта жасайды. Ұ лы Ана – Жер бейнесі енді Гера, Афродита, Артемида, Афина сияқ ты жасампаз ә йел қ ұ дайларының бейнесіне ауысады. Мифология бойынша Гера Зевстің ә йелі, ал қ алғ ан ү шеуі қ ыздары. Тең із қ ұ дайы Посейдон мен жер асты дү ниесінің қ ұ дайы Аид Зевстің ағ алары болып келеді.Кө не гректердің қ ұ дайлар пантеоны. Кө не грек мифологиясы мен дінінен Гомердің «Илиада» жә не «Одиссея» жә не Гесиодтың «Теогония» поә маларында (б.д.д. VIII) мол мағ лұ мат беріледі.Кө не грек қ ұ дайлары пантеонда ә йел қ ұ дайлардың орны ерекше.Кө не грек мифологиясында қ аһ арман – жартылай қ ұ дайлар бейнесі кө п ұ шырасады. Олар кә дуілгі адам тү рінде, бірақ олардан қ ұ діреті артығ ырақ бейнеленеді. Қ ұ дайлармен адамадр қ осылып, ұ рпақ береді Грек діндері адамның тә н сұ лулығ ын уағ ыздады бұ л белгілі мерзімде ө ткізіліп отыратын бейбіт сайыстарынан кө рініс тапты. Тә ні сау, кү шті адамдарды кө ріп, қ ұ дайлар разы болып отырады деп саналды.Біртіндеп бұ л сайыстар Олимп ойындарына ауысты. Барлық қ ұ дайларғ а арналғ ан осы ойын кезінде соғ ыс қ имылдары тоқ татылатын болды. Олимп ойындарының ө ткізілуімен байланысты жыл есебі дү ргізілетін болды «жыл есебі б.д.д. 776 жылдан басталды).

Ежелгі Рим діні. Кө не Рим мә дениетіне кө не Грекия мен ә трускілер дінінің орасан зор ық палы болды. Римдіктер ө з қ ұ дайлары мен ғ ұ рыптарын ә трускілерден қ абылдады. Ә трускілерде бірінші орында аспан қ ұ дайы Тин тұ рды, одан кейінгі орындарда патшалық ә мір қ ұ дайы Уни (римдіктерде – Юнона), қ олө нер кә сіпшілігі қ ұ дайы Менерва (римдіктерде – Минерва) болды. Бұ лар қ ұ дайлардың ерекше қ адірлі ү штігін қ ұ рады. Туран ә йел қ ұ дайы - табиғ атты, Аллу - табындағ ы малдарды қ орғ аушы саналды.Римдіктердің басты жә не ең мә ртебелі қ ұ дайы – Юпитер. Ол – шарап жасау, антқ а беріктік пен шекара беріктігі, жең імпаз соғ ыс қ ұ дай, республиканың жә не Рим императорның жебеушісі.Римнің діни кү нтізбесінде кө птеген мейрамдар – фериялар боды. Олардың ішіндегі ең елеулілері: Паренталии – ақ панда ата-бабалар аруақ тарына арналып ө ткізілетін мейрам; Флоралий – кө кек айымен мамыр аралығ ында гү л қ ұ дайы Флораның қ ұ рметіне ұ йымдастырылатын мереке; Сатурналий – желтоқ санда Сатурн қ ұ рметіне ө ткізіледі; Наурыз айында Марс кү ні мерекеленеді; ә р айдың ортасында Юпитер қ ұ рметіне қ ұ рбандық шалу; қ арашада Плебей ойындарын ө ткізу; қ ыркү йекте Юнона мен Минерва мерекелері, Рим ойындары – спорт жарыстары мен театрландырылғ ан кө іністер. Жаң а дә уірдің II-III ғ асырларында-ақ Рим императорлары синкреттік культті енгізе бастады. Рим діні жалғ ан сипат алуғ а кө шті. Кө не римдіктер IV ғ асырдың аяғ ында христиан-император Феодосийдің ә диктімен ескі қ ұ дайларғ а табынудан бас тартты.