Ф. Де Соссюрдің лингвистикалық тұжырымдамаларының ерекшеліктері мен кемшіліктері. 8 страница

71. Жалпы фонетика тіл білімінің бір саласы ретінде адамның сө йлеу аппаратының дыбыстық мү мкіндігін айқ ындайды, тіл дыбыстары классификациясының принциптерін белгілейді. Жалпы фонетика тіл дыбыстарының тіл жү йесінде ө мір сү ру жағ дайларын, сө йлеу жү йесіндегі кө ріністерін, яғ ни фонетикалық дыбыстардың бір бірімен байланысын жә не фонетикалық қ ұ былыстар мен фонетикадан тыс қ ұ былыстардың себепті байланыстарын қ арастыра отырып, дыбыстардың динамикасын зерттейді. Сө йлеу дыбыстарының 3 аспектісі бар: акустикалық, артикуляциялық, функционалдық. Дыбыстың жалпы теориясын физиканың акустика саласы қ арастырады. Акустикалық тұ рғ ыдан алғ анда дыбыс бұ л қ андай да бір дененің қ айбір ортада, қ андай да бір қ озғ аушы кү штің ә серімен жү зеге асатын жә не есту арқ ылы қ абылдауғ а болатын тербелісті қ озғ алыстың нә тижесі. Акустика дыбыстардағ ы тө мендегідей белгілерді ажыратады: дыбыс ырғ ағ ы, дыбыс кү ші, дыбыс ә уені (тембр), дыбыстың созылың қ ылығ ы. 1)Дыбыс ырғ ағ ы уақ ыт мө лшерінің ішіндегі дірілдің санына байланысты болады.Дірілдің саны неғ ұ рлым кө бейе берсе, дыбыстың ырғ ағ ы соғ ұ рлым ө сіп кү шейе береді, керісінше, дірілдің саны азайғ ан сайын дыбыстың ырғ ағ ы солғ ындап ә лсірей береді.Адамның бір секунд ішіндегі 16-дан 20000-ғ а дейінгі дірілдің нә тижесінде пайда болғ ан дыбысты қ абылдап ести алады. 2)Дыбыс кү ші дірілдің қ арқ ынына байланысты болады. Егер дірілдің амплитудасы, яғ ни қ арқ ыны, неғ ұ рлым кө бейсе, дыбыс кү ші де соғ ұ рлым кү шеие береді. Мұ ны шекті аспаптардан да айқ ын аң ғ аруғ а болады. Сө йлеуде дыбыс кү ші екпінмен, қ арым-қ атынасқ а тү седі. Дыбыс кү шінің тіл-тілдің ішінде динамикалық екпінге ие тілдерге қ атысы, атқ аратын қ ызметі басым болады.3)Дыбыстың созылың қ ылығ ы дірілдің санымен қ оса дыбыстың созылу уақ ытына байланысты. Орыс тілінде екпінсіз буындағ ы дауысты дыбысқ а қ арағ анда, екпін тү скен буындағ ы дауысты дыбыс созылың қ ы, ашығ ырақ айтылады. Кө птеген тілдерде, мысалы, қ ырғ ыз, ойрат, тү рікмен, хақ ас, тува, неміс, ағ ылшын, француз тілдерінде екпін созылың қ ы дауыстығ а да, қ ысқ а айтылатын дауыстығ а да тү се береді.4)Дыбыс ә уені туралы мә селе дыбыс тү рлерімен байланысты. Дыбыс толқ ынын тудыратын дірілдің қ озғ алысы кү рделі болады. Ол негізгі тон мен бірнеше кө мекші тондардың қ осындысынан жасалады. Кө мекші тон парциалды тон немесе обертон деп аталады. Дыбыстың ә уені осы аталғ ан обертондардың санына жә не олардың дыбыс ырғ ағ ы, дыбыс кү шіжағ ынан негізгі тонмен арақ атысына байланысты болады. Зерттеу тә сілдеріне қ арай фонетика сипаттамалы, тарихи, салыстырмалы, салғ астырмалы болып бө лінеді. Сипаттамалы фонетика тілдік дамудың сол бір ө мір сү ріп тұ рғ ан кезең індегі дыбыстардың сапалық белгілерін, сандық қ ұ рамын, тіркесуін, буын, екпін мә селелерін, ү ндесу заң дылық тарын, орфоэпияны, орфографияны қ арастырады. Салыстырмалы ф. Тілдің дыбыстық жү йесін туыс тілдердің дыбыстық жү йесімен салыстыра зерттеп, ұ қ састық тары мен айырмашылық тарын анық тайды. Салғ астырмалы ф. Тілдің дыбыстық жү йесін туыстығ ы жоқ, қ ұ рылымы ә ртү рлі тілдердің дыбыстық жү йесімен салыстыра зерттейді. Экспериментті фонетикалық ә діс 2топқ а бө лінеді: акустикалық ә діс, физиологиялық ә діс б.б. Фонема туралы тү сінік тіл жү йесі туралы тү сінікпен тығ ыз байланысты. Фонеманы зерттейтін тіл білімінің саласы фонология д.а. Негізін салушы Н.С.Трубецкой. Фонема тіл жү йесіндегі мағ ынасыз бірлік, ол сө здер мен морфемаларды ажырататын ең кіші дыбыстық бірлік. Фонеманың 3 тү рлі қ ызметі бар: перцептивтік, сигнификативтік, дельмитативтік.

72. Негізгі фонетикалық бірліктер: сегментті бірліктер мен суперсегментті бірліктер. Сегментті бірліктерге буын, дыбыс жә не буын тү рлері, фонетикалық сө з, такт, фраза жатады. Суперсегментті бірліктерге екпін жә не оның тү рлрі, интонация, ритмика, мелодика, энклиза, проклиза, энклтика, проклитика жатады. Сө йлеу дыбыстарының 3 аспектісі бар: акустикалық, артикуляциялық, функционалдық. Дыбыстың жалпы теориясын физиканың акустика саласы қ арастырады. Акустикалық тұ рғ ыдан алғ анда дыбыс бұ л қ андай да бір дененің қ айбір ортада, қ андай да бір қ озғ аушы кү штің ә серімен жү зеге асатын жә не есту арқ ылы қ абылдауғ а болатын тербелісті қ озғ алыстың нә тижесі. Акустика дыбыстардағ ы тө мендегідей белгілерді ажыратады: дыбыс ырғ ағ ы, дыбыс кү ші, дыбыс ә уені (тембр), дыбыстың созылың қ ылығ ы. 1)Дыбыс ырғ ағ ы уақ ыт мө лшерінің ішіндегі дірілдің санына байланысты болады.Дірілдің саны неғ ұ рлым кө бейе берсе, дыбыстың ырғ ағ ы соғ ұ рлым ө сіп кү шейе береді, керісінше, дірілдің саны азайғ ан сайын дыбыстың ырғ ағ ы солғ ындап ә лсірей береді.Адамның бір секунд ішіндегі 16-дан 20000-ғ а дейінгі дірілдің нә тижесінде пайда болғ ан дыбысты қ абылдап ести алады. 2)Дыбыс кү ші дірілдің қ арқ ынына байланысты болады. Егер дірілдің амплитудасы, яғ ни қ арқ ыны, неғ ұ рлым кө бейсе, дыбыс кү ші де соғ ұ рлым кү шеие береді. Мұ ны шекті аспаптардан да айқ ын аң ғ аруғ а болады. Сө йлеуде дыбыс кү ші екпінмен, қ арым-қ атынасқ а тү седі. Дыбыс кү шінің тіл-тілдің ішінде динамикалық екпінге ие тілдерге қ атысы, атқ аратын қ ызметі басым болады.3)Дыбыстың созылың қ ылығ ы дірілдің санымен қ оса дыбыстың созылу уақ ытына байланысты. Орыс тілінде екпінсіз буындағ ы дауысты дыбысқ а қ арағ анда, екпін тү скен буындағ ы дауысты дыбыс созылың қ ы, ашығ ырақ айтылады. Кө птеген тілдерде, мысалы, қ ырғ ыз, ойрат, тү рікмен, хақ ас, тува, неміс, ағ ылшын, француз тілдерінде екпін созылың қ ы дауыстығ а да, қ ысқ а айтылатын дауыстығ а да тү се береді.4)Дыбыс ә уені туралы мә селе дыбыс тү рлерімен байланысты. Дыбыс толқ ынын тудыратын дірілдің қ озғ алысы кү рделі болады. Ол негізгі тон мен бірнеше кө мекші тондардың қ осындысынан жасалады. Кө мекші тон парциалды тон немесе обертон деп аталады. Дыбыстың ә уені осы аталғ ан обертондардың санына жә не олардың дыбыс ырғ ағ ы, дыбыс кү шіжағ ынан негізгі тонмен арақ атысына байланысты болады.Дірілдің ө зі тү рліше болады дедік Дірілдің ритмикалы жә не ритмикалы емес деп аталатын тү рлері болады. Егер дірілдің саны уақ ыт бірлігінің бойында ө згермей тұ рақ ты болып қ алса, ондай діріл ритмикалы діріл(немесе біркелкі діріл) деп аталады. Ал, егер уақ ыт бірлігінің бойында дірілдің саны ө згеретін болса, ондай діріл ритмикалық емес діріл (немесе біркелкі емес діріл) деп аталады. Ритмикалық дірілдің нә тижесінде тон жасалып пайда болады. Бұ ғ ан сө йлеу кезінде ауыз қ уысы мен мұ рын қ уысын толтырып тұ ратын дауыс шымылдығ ы мен ауаның дірілі жатады. Ритмикалы емес дірілдің нә тижесінде салдыр пайда болады. Бұ ғ ан еріннің, тілдің, кішкене тілдің дірілі жә не сө йлеу мү шелерінің біріне-бірінің жуық тасып немесе тү йісіп тұ руынан жасалғ ан дыбыстар жатады. Тіл дыбыстарын шығ аруғ а бағ ытталғ ан сө йлеу мү шелерінің жұ мысы артикуляция деп аталады. Дыбыстардың жасалуы ү шін резонанс айрық ша қ ызмет атқ арады. Резонанс жан-жағ ы тұ йық талып бітелген ауа бар жерде пайда болады. Ауыз қ уысында ә р тү рлі тә сілдер арқ ылы дауыстылардың ә уені жасалады. Жұ тқ ыншақ қ уысы да белгілі дә режеде резонаторлық қ ызмет атқ арады., ауыз қ уысымен бірге дауыстылардың ә уенін жасауғ а қ атысады. Мұ нымен бірге, мұ рын қ уысының да резонаторлық қ ызметі бар. Тіл дыбыстары ө кпедегі ауаның сыртқ а шығ уынан жасалады. Бірақ олар ө кпедегі ауаның жай ғ ана шығ а салуынан жасалмайды, ол ү шін сө йлеу аппаратының қ атысуы шарт. Анығ ырақ айтқ анда, тіл дыбыстары ө кпедегі ауаның сө йлеу аппаратының қ атысуы арқ ылы сыртқ а шығ уынан жасалады. Дыбыстау мү шелері ауа жү ретін каналдың бойына орналасқ ан. Ө кпеден шық қ ан ауа тыныс алатын кең ірдектің ө кпеге қ осылатын тарамдарынан тамақ қ а, одан кө мейге, кө мейден жұ тқ ыншақ қ уысына келеді, одан ә рі ауа не мұ рын қ уысы, не ауыз қ уысы арқ ылы ө теді. Дыбыстарды айтуда, ә сіресе, дауыс шымылдығ ы мен тіл ерекше қ ызмет атқ арады. Дауыс шымылдығ ы кө мейде болады. Дауыс шымылдығ ының керіліп тұ руынан діріл пайда болады да, ү н шығ ады. Ал, егер дауыс шымылдығ ы жиырылып тұ рса, онда діріл пайда болмайды, сондық тан да ү н де шығ а алмайды. Дауысты дыбыстар осы аталғ ан дауыс шымылдығ ының дірілінен пайда болады. Кө мейдің ү стің гі жағ ында жұ тқ ыншақ қ уысы болады. Ол ауыз қ уысы жә не мұ рын қ уысымен жалғ асып жатады. Дыбыстардың айтылуында ауыз қ уысы мен мұ рын қ уысы резонаторлық қ ызмет атқ арады. Кейбір ү нді дауыссыздар (м, н, ң) мұ рын қ уысы арқ ылы жасалады. Дыбыстардың басым кө пшілігінің жасалуында, ә сіресе, ауыз қ уысы айрық ша қ ызмет атқ арады. Ауыз қ уысындағ ы мү шелердің ішінде ең басты қ ызмет атқ аратын мү ше – тіл болады. Тілдің бірде ілгері, бірде кейін жылжуынан, бірде жоғ ары кө теріліп, бірде тө мен тү суінен, сондай-ақ оның артқ ы шені мен орта шенінің немесе ұ шының қ имылынан ә р тү рлі дыбыстар жасалады. Мысалы, тілдің ұ шы жоғ арғ ы тіске тиюінен тіс (немесе денталь) дыбыстары (т, д…), ал тілдің артқ ы шенінің артқ ы таң дайғ а тиюнен немесе жуық тауынан тіл арты (қ, ғ, к, г) жасалады. Тіл дыбыстарының артикулякциясына айрық ша қ атысы бар дыбыстау мү шелерінің бірі – ерін. Еріннің дауысты дыбыстардың (о, ө, у, ұ …) жасалуына да, дауыссыз дыбыстардың (м, п, б..) жасалуына да қ атысы бар. Еріннің сү йірленіп дө ң геленуінен еріндік дауыстылар (о, у, ө …) жасалса, екі еріннің ө з ара жымдасуынан ерін дауыссыздары немесе билабиаль дыбыстар (м, б, п…) жасалады. Астың ғ ы еріннің ү стің гі тіске тиюінен немесе оғ ан жуық тауынан лабиаль – денталь дыбыстар (ф, в) жасалады. Сонымен, тіл дыбыстары дыбыстау мү шелері арқ ылы жасалады. Дыбыстау мү шелерінің ә рқ айсысының белгілі бір қ ызметі болады. Бірақ олардың ә рқ айсысының қ ызметі ө з алдына жеке дара болмай, бірінің қ ызметі екіншісіне бағ ынышты жә не ө з ара тығ ыз байланысты болады.

73. Морфема тілдің негізгі морфологиялық бірлігі жә не ең кіші мағ ыналы қ ұ рылымдық элементі. Мағ ынасы жағ ынан морфемалар заттық (тү бір) жә не граматикалық (аффикстер) б.б. Тү бірге қ атысты орналасуына, тү бірге жалғ ану сипатына байланысты афикстердің тү рлері: префикс жә не постфикс. Префикстерді қ олданбайтын тілдер: агглютинативті тілдер. Кейбір тілдерде префиксация кең қ олданылады да, постфикстер қ олданылмайды(полисинтетикалық, инкорпоративті). Ундіеуропа тілдерінде префикс те постфиксте қ олданылады, бірақ постфикстердің ү лесі басым(орыс, ағ ылшын, неміс). Постфикстер грамматикалық мағ ынасының типі бойынша деривациялық мағ ыналы постфикстерге жә не реляциялық мағ ыналы постфикстерге бө лінеді. Суффикстер грамматикалық мағ ыналары жағ ынан сө з тудырушы қ осымшалар болса, флекция сө з тү рлендіруші қ осымшалар б.т. Интерфикс дербес мағ ынасы жоқ кө мекші морфемаларб олар кү рделі сө здердегі тү бірдегі байланыс ү шін қ ызмет етеді. Н.С.Трубецкой оларды»байланыс морфемалары» д.а. Олар тек сө з тудыру қ ызметінде жұ мсалады(вод-о-воз). Конфикс 2 аффикстің комбинациясы. Олар жеке жеке 2 морфема болса да, бірігіп ә рекет етеді. Мыс, неміс тілінде gefunden-табылғ ан GE мен EN тү бірмен бө лінген ө з алдына жеке морфемалар бірігіп кү рделі ө ткен шақ ты білдіруде қ олданылады. Инфикс- тү бірдің ортасына қ ойылғ ан қ осымшалар. Орыс тілінде ол дыбыс алмасу кезінде байқ алады: лечь-лягу, сесть-сяду. Трансфикс бірің ғ ай дауыссыздардан тұ ратын, тү бірді жарып, ө здері де бө лініп дауыссыздар арасында дауысты қ абат ретінде қ ызмет етеді де сө з формасын анық тайды жә не оны грамматикалық тұ рғ ыдан рә сімдейді, яғ ни белгілі бір грамматикалық мағ ынағ а ие. Нө лдік аффикс бұ л парадигманың 1 формасында аффикстің болмауы, я морфеманың жеткізу ө ресі 0ге сә йкес бірақ мағ ынасы бар болса, бұ л нө лдік морфема, ал керісінше морфеманың жеткізу ө ресі яғ ни формасы бар, бірақ грамматикалық мағ ынағ а ие болмаса онда ол бос морфема (вод-о-воз). Ә лем тілдерінде аффиксацияның 2 тү рі байқ алады: аглютинация жә не фузия. Олар лексемалардың сипаты мен синтаксистік байланыстың тү рін анық тайды. Қ осымшалар бір мә нді емес, бір уақ ытта бірнеше грамматикалық мағ ынаны білдіруі мү мкін.Орыс тілінде аффикстер стандартты емес, бір грамматикалық мағ ынаны білдіруде сол бір қ осымша барлық сө здерде бірдей қ олданыла алмайды. Орыс тілінде қ осымшалар тү бірге жалғ анады, тү бір қ осымшаларсыз қ олданыла алмайды (земл-я). Ал қ азақ тілінде тү бір қ осымшасыз қ олданыла алады.Орыс тілінде қ осымшалардың тү бірмен қ осылуы тығ ыз сің іскен сипатқ а ие. Қ осымша жалғ анғ анда тү бір ө згеріске тү седі, сондық тан тү бірдің бір тү рі бір қ осымшалармен ал басқ а тү рі басқ алармен қ осылады (проездить-проезжать). Аффикстердің тү бірге тығ ыз жалғ ануы кезінде ө згеруі фузия д.а. Бұ л терминді алғ аш Э.Сепир ұ сынды. Бір мә нді бір қ алыптағ ы аффикстердің ө згермейтін тү бірге механикалық жалғ ануы агглютинация д.а. Тү бір қ ұ рамындағ ы дыбыстардың ө згеруі арқ ылы грамматикалық мағ ыналардың білдірілу тә сілі ішкі флекция д.а. Тү бірдің я негіздің ә ртү рлі қ ұ рылуы, грамматикалық мағ ыналарды ө зара ажырату тә сілі б.т. (хорошо-лучше, человек-люди).

74. Тіл білімінде грамматика терминінің екі мағ ынасы бар: грамматика ғ ылым саласы ретінде сө з формаларын, сө з тіркестерін жә не сө йлем тү рлерін зерттейтін лингвистиканың бір тармағ ы; грамматика ғ ылымының зерттеу нысаны бұ л тілдің грамматикалық қ ұ рылымы, яғ ни тіл бірліктерінің ө зара қ атынасқ а тү су заң дылық тары, сол бірліктердің қ ұ рылу ережелері. Морфема тілдің негізгі морфологиялық бірлігі жә не ең кіші мағ ыналы қ ұ рылымдық элементі. Басты сипаты екі жақ тылығ ында: мазмұ н ө ресі мен жеткізу ө ресінен тұ рады жә не оның екі ө ресі арасындағ ы қ атынас бір жакты емес: бір жеткізу ө ресіне бірнеше мазмұ н ө ресі сә йкес келуі мү мкін; керісінше бір мазмұ н ө ресіне бірнеше жеткізу ө ресі сә йкес келуі мү мкін. Мұ ндағ ы алдың ғ ы қ ұ былыс морфемалардың омонимиясы, соң ғ ысы синонимиясы б.т. Мағ ынасы жағ ынан морфемалар заттық (тү бір) жә не граматикалық (аффикстер) б.б. Тү бірге қ атысты орналасуына, тү бірге жалғ ану сипатына байланысты афикстердің тү рлері: префикс жә не постфикс. Префикстерді қ олданбайтын тілдер: агглютинативті тілдер. Кейбір тілдерде префиксация кең қ олданылады да, постфикстер қ олданылмайды(полисинтетикалық, инкорпоративті). Ундіеуропа тілдерінде префикс те постфиксте қ олданылады, бірақ постфикстердің ү лесі басым(орыс, ағ ылшын, неміс). Постфикстер грамматикалық мағ ынасының типі бойынша деривациялық мағ ыналы постфикстерге жә не реляциялық мағ ыналы постфикстерге бө лінеді. Суффикстер грамматикалық мағ ыналары жағ ынан сө з тудырушы қ осымшалар болса, флекция сө з тү рлендіруші қ осымшалар б.т. Интерфикс дербес мағ ынасы жоқ кө мекші морфемаларб олар кү рделі сө здердегі тү бірдегі байланыс ү шін қ ызмет етеді. Н.С.Трубецкой оларды»байланыс морфемалары» д.а. Олар тек сө з тудыру қ ызметінде жұ мсалады(вод-о-воз). Конфикс 2 аффикстің комбинациясы. Олар жеке жеке 2 морфема болса да, бірігіп ә рекет етеді. Мыс, неміс тілінде gefunden-табылғ ан GE мен EN тү бірмен бө лінген ө з алдына жеке морфемалар бірігіп кү рделі ө ткен шақ ты білдіруде қ олданылады. Инфикс- тү бірдің ортасына қ ойылғ ан қ осымшалар. Орыс тілінде ол дыбыс алмасу кезінде байқ алады: лечь-лягу, сесть-сяду. Трансфикс бірің ғ ай дауыссыздардан тұ ратын, тү бірді жарып, ө здері де бө лініп дауыссыздар арасында дауысты қ абат ретінде қ ызмет етеді де сө з формасын анық тайды жә не оны грамматикалық тұ рғ ыдан рә сімдейді, яғ ни белгілі бір грамматикалық мағ ынағ а ие. Нө лдік аффикс бұ л парадигманың 1 формасында аффикстің болмауы, я морфеманың жеткізу ө ресі 0ге сә йкес бірақ мағ ынасы бар болса, бұ л нө лдік морфема, ал керісінше морфеманың жеткізу ө ресі яғ ни формасы бар, бірақ грамматикалық мағ ынағ а ие болмаса онда ол бос морфема (вод-о-воз). Ә лем тілдерінде аффиксацияның 2 тү рі байқ алады: аглютинация жә не фузия. Олар лексемалардың сипаты мен синтаксистік байланыстың тү рін анық тайды. Қ осымшалар бір мә нді емес, бір уақ ытта бірнеше грамматикалық мағ ынаны білдіруі мү мкін.Орыс тілінде аффикстер стандартты емес, бір грамматикалық мағ ынаны білдіруде сол бір қ осымша барлық сө здерде бірдей қ олданыла алмайды. Орыс тілінде қ осымшалар тү бірге жалғ анады, тү бір қ осымшаларсыз қ олданыла алмайды (земл-я). Ал қ азақ тілінде тү бір қ осымшасыз қ олданыла алады.Орыс тілінде қ осымшалардың тү бірмен қ осылуы тығ ыз сің іскен сипатқ а ие. Қ осымша жалғ анғ анда тү бір ө згеріске тү седі, сондық тан тү бірдің бір тү рі бір қ осымшалармен ал басқ а тү рі басқ алармен қ осылады (проездить-проезжать). Аффикстердің тү бірге тығ ыз жалғ ануы кезінде ө згеруі фузия д.а. Бұ л терминді алғ аш Э.Сепир ұ сынды. Бір мә нді бір қ алыптағ ы аффикстердің ө згермейтін тү бірге механикалық жалғ ануы агглютинация д.а. Тү бір қ ұ рамындағ ы дыбыстардың ө згеруі арқ ылы грамматикалық мағ ыналардың білдірілу тә сілі ішкі флекция д.а. Тү бірдің я негіздің ә ртү рлі қ ұ рылуы, грамматикалық мағ ыналарды ө зара ажырату тә сілі б.т. (хорошо-лучше, человек-люди).

75. Грамматикалық мағ ына тілде қ алыпты сипаты бар (стандартты) сө здер тобы мен сө з тұ лғ аларына, синтаксистік қ ұ рылымдарғ а тә н жинакты, дерексіз тілдік мағ ына. Морфология саласында сө з таптарынын жалпы мағ ыналары болсын немесе сө з тұ лгалары мен сө здердін жеке мағ ыналары болсын морфологиялық категориялар дә режесін сактай отырып, бір-бірінен езгеше болып келеді. Синтаксис саласында Грамматикалық мағ ына предикативтіліктен, сондай-ак сө з тіркестері мен сө йлем компоненттерінін ә р тү рлі қ атынасын білдіретін дерексіз грамматикалық қ ұ рылымдардан кө рінеді. Мысалы: семантикалық субъект пен объектінін мағ ынасы, қ ұ рмалас сә йлемдердін шылау аркылы байланысы т. б. Грамматикалық мағ ынағ а сө з таптарында қ алыптаскан жалпы сө зжасамдық мағ ыналарда жатады. Грамматикалық мағ ына сө здерге немесе сө здердін белгілі топтарына ғ ана тә н, дерексіздігі ә лсіз лексикалык мағ ыналардан ө згеше. Грамматикалық мағ ыналар жү йесі болмыстағ ы заггар мен қ ұ былыстардын жә не олардын ө зара байланыстары мен қ атынастары туралы ұ ғ ымдардың дерексізденуі аркылы қ алыптасады. Мысалы, қ имыл ұ ғ ымы етістіктін жалпы мағ ынасымен бірге неғ ұ рлым шағ ын категориялық мағ ыналарынын (шақ, жақ, етіс) дерексізденуінен туады. Грамматикалық мағ ына референциялық (синтаксистік емес) жә не Реляциялық (синтаксистік) болып бө лінеді. Референциялық мағ ына тілден тыс болмыстағ ы заттар мен кұ былыстардың касиеттерін білдіреді, мысалы, кө лемдік, мө лшерлік, қ имыл-ә рекеттік сиякты мағ ыналар. Ал реляциялық мағ ына сө з тіркесі мен сө йлем қ ұ рамындағ ы байланысты білдіреді. Грамматикалық категория — мағ ынасы біртиптес грамматикалық тұ лғ алардын бір-бірінен ө згеше жү йесі. Бұ л жү йеде категорияландыратын белгі басты қ ызмет атқ арады. Мысалы: шақ, жақ, етіс т. б. категориялардын жинақ ты мағ ыналары соларғ а сай тұ лғ алар жү йесін қ алыптастыратын категориялық белгі болып тұ р. Грамматикалық категорияны анық тауда мағ ыналық тұ рғ ыдан қ арап, оны бірінші қ атарғ а шығ ару кең тарағ ан. Шынында, грамматикалық категорияның ен басты белгісі мағ ынасы мен тұ лғ асының бірлігі болып табылады. Одан грамматикалық категорияның екі жақ ты сипаты кө рінеді. Грамматикалық категория морфологиялық жә не синтаксистік болып бө лінеді. Морфологиялық категорияларғ а етіс, тү р, шақ, жақ, рай, септік т. б. жатады. Бұ л категориялардың жү йелі тү рлері сө здердін ірі грамматикалық топтарын (сө з таптарын) жасайды. Тілдерде грамматикалық категориялардың саны бірдей емес. Мысалы, қ азақ тілінде орыс тіліндегідей вид, род категориялары жоқ. Синтаксистік категориялар тұ лғ алардың сө з тіркесі мен сө йлем қ ұ рамында тіркесу қ абілетіне қ арай жіктеледі. Грамматикалық категория ұ ғ ымы негізіненморфологиялық материал негізінде қ алыптасқ ан да, ал синтаксистік материал негізінде жетімсіз талданғ ан, Грамматикалық категория ұ ғ ымының синтаксиске қ атысты қ олдану шегі ә лі айқ ын емес деген пікір бар. Грамматикалық категория ұ ғ ымына байланысты ә лем тілдері бір-бірінен:

1. Грамматикалық категорияның саны мен қ ұ рамына карай;

2. Бір грамматикалық категорияның ішіндегі қ арама-қ арсы тұ рғ ан мү шелер санына қ арай (мысалы, септік жалғ аулары орыс тілінде — 6, қ азақ тілінде — 7, кейбір дағ ыстан тілдерінде 40-ка дейін);

3. Белгілі бір категориялардың қ андай сө з таптарына кіретініне қ арай жіктеледі.

Грамматикалық қ ұ рылыстың тілдік бірлігі (единица) деген ұ ғ ым грамматикалық категориямен тікелей байланысты. Бұ л мә селе жө нінде тіл білімінде эр тү рлі кө зқ арас бар. Бірқ атар ғ алымдар грамматикалық қ ұ рылыстың тілдік бірлігі (единицасы) морфема деп, енді бірсыпырасы — сө з деп пайымдайды. Ал, A.M.Пешковский, Л. В. Щерба, В. В. Виноградов, А. И. Смирниикий ең бектерінде грамматикалық қ ұ рылыстын бірлігі грамматикалық категориялар деген пікір қ алыптаскан.

76. Грамматикалық мағ ыналардың ә лем тілдерінде берілу жолдарына тоқ талып ө тің із. Грамматикалық мағ ынаның берілу тә сілдері деген ұ ғ ым белгілі бір мағ ына типтерінің (тү рлерінің) не арқ ылы жә не қ алай берілуінің тілдік қ абат негіздері жиынтығ ы, тобы болып табылады да, ол ө з ішінде жекелеген тү рлерден тұ рады. Грамматикалық мағ ынаның белгілі бір берілу тә сілінің бірнеше тү рлері болуы мү мкін. Сол тү рлер ол тә сілдің немесе мағ ына берілудің жолдары деп аталады. Грамматикалық мағ ынаны білдірудің ең бірінші тә сілі – семантикалық тә сіл. Ол - сө здің лексикалық мағ ынасының абстракцияланып жалпылануы арқ ылы іске асады. Сө йтіп, жалпы грамматикалық мағ ына пайда болады. Екінші – синтетикалық тә сіл. Грамматикалық мағ ынаның синтетикалық тә сіл арқ ылы берілуінің тіл білімінде бірнеше жолы бар. Олар: қ осымша қ осылу жолы, яғ ни грамматикалық тұ лғ алардың (формалардың) ү стелуі арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі, префикс қ осылу жолы, яғ ни сө зге префикс - приставка қ осылу арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі; ішкі флексия жолы, яғ ни сө здің ішкі кейбір дыбыстарының ө згеруі, алмасуы, қ осылуы арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі; екпін арқ ылы, яғ ни екпіннің ө згеруімен грамматикалық мағ ынаның берілуі; супплетивті жол, яғ ни грамматикалық мағ ынаның жеке-жеке сө здер арқ ылы берілуі. Ү шінші – аналитикалық тә сіл. Аналитикалық тә сілдің бірнеше тү рі, жолы бар. Олар: негізгі сө здердің тіркесуі арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі (мысалы, алтын сағ ат, темір кү рек, ағ аш ү й, шә кірт бала сияқ ты тіркестерде алғ ашқ ы зат атаулары алтын, темір, ағ аш, шә кірт, екінші зат атауын білдіретін сө здермен тіркесу арқ ылы заттық мағ ынада емес, қ атыстық -сындық мә нде қ олданылғ ан) негізгі сө з бен кө мекші сө здің (кө мекші етістік, шылау, т.б.) тіркесуі арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі, сө здердің қ осарлануы арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі, сө здердің орын тә ртібі арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі, дауыс ырғ ағ ы, интонация арқ ылы грамматикалық мағ ынаның берілуі. Сондай-ақ, аралас тә сілдер де болуы мү мкін яғ ни грамматикалық мағ ынаның берілуінде бір емес бірнеше тә сілдің элементі болуы мү мкін.

77. Жалпы синтаксис дегеніміз не? Синтаксис жә не морфология (морфосинтаксис) жайында не айтасыз? Синтаксис - сө з тіркесі туралы, сө йлем туралы ғ ылым. Сө здердің сө йлемде байланысуының белгілі заң дылығ ы бар, сө здер бір-бірімен белгілі бір тә сілдермен байланысады. Сол тіркестердің де, сө йлемдердің де ө з жү йелері, ө з заң дары болады. Қ азақ тілінде сө йлемдегі сө здер тө рт тү рлі тә сіл арқ ылы байланысады: жалғ аулар арқ ылы; шылаулар арқ ылы; сө здердің орын тіртібі арқ ылы жә не интонация арқ ылы. Осы амалдарды біз былай топтап атаймыз: қ осымшалар синтетикалық тә сілдер деп, шылаулар, сө здердің орын тә ртібі, интотацияны аналитикалық тә сілдер деп аталады. Осы аталғ ан тә сілдерді қ олданып сө з тіркестерін қ ұ рауда тілдің қ алыптастырғ ан формасы бар. Сө здердің тіркесу формасы 5 тү рлі: 1) қ иысу, 2) матасу, 3) мең геру, 4) қ абысу, 5) жанасу.Сө йлем – біршама аяқ талғ ан ойды білдіретін сө здер, я сө здер тобы. Қ азақ тілінің синтаксисі грамматикалық ілім ретінде екі салада зерттеліп келеді: сө з тіркесінің синтаксисі, сө йлемнің синтаксисі. Соң ғ ысы ө з ішінен жай сө йлем синтаксисі, қ ұ рмалас сө йлем синтаксисі болып жіктеледі. Сө йлемдер айтылу мақ сатына қ арай хабарлы, сұ раулы, бұ йрық ты, лепті; қ ұ рылысына қ арай жай жә не қ ұ рмалас; Баяндаудың шындық қ а қ атысы жағ ынан болымды жә не болымсыз; Тұ рлаулы, тұ рлаусыз мү шелердің қ атысына қ арай жалаң жә не жайылма; Баяндауыштарының қ ай сө з табына қ атысты келуіне орай есімді жә не етістікті; Бастауыштарының қ атысына қ арай жақ ты жә не жақ сыз болып бө лінеді. Грамматика бір-бірімен байланысты екі сала – морфология мен синтаксистен қ ұ ралады. Морфология – сө здердің морфологиялық қ ұ рылымы мен типтері, морфема мен оның тү рлері, сө здердің тү рленуі, олардың формалары, сө з таптары туралы грамматика саласы. Грамматиканың морфология саласында қ арастырылатын мә селелердің бірі- сө здің морфологиялық қ ұ рылысы туралы мә селе.Сө здің морфологиялық қ ұ рылымы морфемалардан тұ рады. Морфема дегеніміз тілдің ары қ арай бө лшектеуге келмейтін ең кіші мағ ыналық единицасы. Морфемалардың ішінде негізгі лексикалық мағ ынаны білдіретіндері де, грамматикалық мағ ынаны білдіретіндері де бар. Лексикалық мағ ынаны білдіретін морфема - негізгі морфема (тү бір морфема), ал грамматикалық мағ ынаны білдіретін морфема - аффикстік морфема.

Морфеманың ө зіне тә н мағ ынасы(мазмұ ны) жә не ө зіне тә н сыртқ ы дыбыстық жамылышы (формасы) болады. Морфемалар тү бір морфема жә не қ осымша морфема деп екіге бө лінеді|Морфемалардың ішінде негізгі лексикалық мағ ынаны білдіретіндері, грамматикалық мағ ынаны білдіретіндері де бар. Тү бір морфема – сө здің ә рі қ арай бө лшектеуге келмейтін ең тү пкі негізі. Мысалы: айт, тіл. Қ осымша морфемалар деп тү бірге қ осылып, оғ ан қ осымша мағ ыналар ү стейтін мағ ыналарды айтамыз.Мысалы: тіл- і, тіл- сіз, айт- ыл, айт- ылар, айт- атын. Қ осымша морфемалар сө з тудыратын жә не форма тудыратын қ осымшалар (морфемалар) жұ рнақ тар деп, сө з бен сө зді байланыстыратын қ осымшалар (морфемалар) жалғ аулар деп аталады. Сө з тудыратын жұ рнақ тар ө зі қ осылып айтылғ ан сө здерінен жаң а туынды сө з жасайтын болғ андық тан (лексика-грамматикалық) категория қ атарына жатады, форма тудыратын жұ рнақ тар ө зі қ осылып айтылғ ан сө зінің белгілі бір сө з табына тә н грамматикалық қ ызметін анық тау ү шін қ олданылатын болғ андық тан, функционалды-грамматикалық категория қ атарына жатады. Тү бір морфемадан сө з тудыратын аффикстерді - сө з тудырушы аффикстер дейміз. Сө з тудырушы аффикстердің мағ ынасы деривациялық мағ ына деп аталады. Сө з бен сө зді байланыстырып, олардың бір-біріне қ атынасын білдіретін аффикстер — сө з тү рлендіруші аффикстер, ал олардың грамматикалық мағ ыналары реляциялық мағ ына деп аталады. Ал синтаксис – сө з тіркесі мен сө йлем, олардың қ ұ рылымы мен тү рлері, сө здердің сө йлемдегі тіркесімі туралы ілім. Сө йлеу дағ дысы бойынша сө здер ө зара белгілі бір жү йемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сө йлемдердің де ө з жү йелері, ө з заң дары болады. Синтаксис сө йлеудің калыптасу ережелерін зерттейді. Морфосинтаксис – морфемаларды синтаксистік қ ызмет тұ рғ ысынан зерттейтін грамматика саласы.

78. Негізгі синтаксистік бірліктерді атаң ыз. Олардың ә р қ айсысына тоқ талың ыз. Синтаксистің негізгі бірліктері: сө з тіркесі мен сө йлем. Толық мағ ыналы кемінде екі сө здің тұ лғ алық жә не мағ ыналық жағ ынан байланысқ ан тобы сө з тіркесі деп аталады. Сө йлем ішіндегі сө здердің ә р тү рлі байланысуына қ арай сө з тіркесі еркін сө з тіркесі жә не тұ рақ ты сө з тіркесі болып бө лінеді. Еркін сө з тіркесінің қ ұ рамындағ ы сө здерді ө згертіп айтуғ а болады. Мысалы, кө рікті деген сө зді бірнеше сө збен тіркестіруге болады: кө рікті адам, кө ріктіжігіт, кө рікті қ ыз, кө рікті табиғ ат, т. б. Еркін сө з тіркесінің қ ұ рамындағ ы сө здер бағ ының қ ыжә не басың қ ы сың арғ а бө лінеді.