Ф. Де Соссюрдің лингвистикалық тұжырымдамаларының ерекшеліктері мен кемшіліктері. 7 страница

1. Табиғ и тілдің тү сінілу жә не жасалу ү дерісін зерттеу; Тарихи жағ ынан біршама байырғ ы зерттеу тү рі. Мә тіннің туылуы мен тү сінілуін компьютерлік модельдеуге бағ ытталады. Бұ л салада У. Чейфтің ең бектері белгілі.

2. Тілдік қ атынасты зерттеу; Бұ л жұ мыстар шең берінде Ч. Филлмор ең бектерінде лингвистикалық зерттеулердің қ ажетіне қ арай ың ғ айластырылғ ан. Зерттеудің бұ л тү рінде когнитивтік лингвистика ә леуметтанумен жә не мә дениеттанумен іргелес зерттеулер жү ргізеді.

3. Адам санасы мен тілінің денелік (тә ндік) базисін зерттеу; Оның негізінде концептуалды жү зеге асыру идеясы жатыр. Адамның тү сінік ә лемінің жә не биологиялық табиғ атымен, ә леуметтік дү ниедегі физикалық қ арым-қ атынас тә жірибесімен тығ ыз байланысты.

Кө птеген ұ ғ ымдық жә не тілдік категориялардың тү п-тө ркіні адам тә нінің қ ұ рылымына, қ ызметіне, мә селен, адам қ имылының тү рлі жағ дайына байланысты оның «жоғ арысы», «тө мені», «алды», «арты», «оң ы», «солы» болуы, дененің физиологиялық кызмет аткаруы, тү рлі салт жоралар т.б. Дене туралы ұ ғ ым адамның тә ндік табиғ аты мен тілдік табиғ аты арасындағ ы аралық саты болып есептеледі. Дененің ө зі адамның ішкі ә лемі мен сыртқ ы дү ниенің арасындағ ы шегара қ ызметін атқ арады. Яғ ни дү ниені қ абылдау, оны тілде бейнеленуінің орталық шең берінде адамның денесі мен тілі тұ рады. Осындай идеяғ а негізделген теорияны шет елдерде Дж. Лакофф, М. Джонсон, Ф. Варель, Э. Рош негіздеді. Дамудың қ азіргі дең гейінде когнитивтік лингвистиканың алдында ү ш негізгі мә селе тұ р: тілдік білімнің табиғ аты жө нінде, оны игеруге қ атысты, тілдік білімді қ олдануғ а байланысты. Сондық тан зерттеу мынадай бағ ыттарда жү ргізілуі тиіс: Когнитивтік лингвистикада бә ріне бірдей ортақ мә селе «ақ ыл-ой тіл, қ абылдау, ойлау, есте сақ тау, ә рекет ету, ұ ғ ым» т.б ұ ғ ымдарының когнитивтік шынжырдағ ы ө зара қ арым-қ атынасын анық тау мә селесі болып отыр. Когнитивтік лингвистиканың алдына қ ойғ ан міндеттері: 1.Дү ниені игеру жә не тану процесіндегі тілдің ролі; 2.Дү ние туралы ақ паратты кабылдау, жалғ астыру (тасымалдау), қ айта ө ң деу; Адам ө зін қ оршағ ан ортаны бейнелейтін кө птеген қ ызмет тү рлерін – ең бекті, ө нерді жә не т.б. шығ армашылық, ө ндірістік салаларды біледі. Олардың ә рқ айсысы шындық қ а апаратын психикалық болмыстың дербес жү йесін кө здейді. Осымен байланысты танымдық дең гейге қ атысты қ азірде жиі айтылатын «концептуалдық ғ ылым» шындық ты ұ ғ ынудың негізгі тә сілі болып табылады. Дү ниетанымының қ ұ рылысы негіздерін анық тауғ а бағ ытталғ ан тілдік бейненің когнитивті модельдері ғ ылыми жұ мыстар жасауғ а мү мкіндік береді. Дү ниедегі заттар мен қ ұ былыстардың жер шарын мекендейтін адамдарғ а ортақ болуымен қ атар, ә р халық сол заттар мен қ ұ былыстарды ө з мә дениетіне, танымына, болмысына қ арай ың ғ айлап, ө зінің таным – тү сінігінің дең гейі мен тану мү мкіндігіне сә йкес атау береді. «Ақ ындық» концептісі «Ақ ындық» концептісі бұ л жерде «ө лең жазатын, ө лең шығ ара алатын шығ армашылық адам». Ақ ындық болмыстың ерекшелігі – жыраулық дә стү рдің, жалпы жыраулық қ абілеттің, жыршылық дарынның бө лекше бітімімен тү сіндіріледі. Ақ ындар ерте дә уірлерден бері қ арай тү ркі тілінде тү рліше атауларғ а ие болғ ан. Жыраулар тілінде ақ ындық қ а қ атысты «жырау», «жыршы», «ақ ын», «шайыр» сө здері қ олданылады. Ал Қ арақ алпақ, басқ а да кейбір тү ркі халық тарында «бақ сы» сө зі «ақ ынның» орнына жү рген. Ақ ындық болмыс – адамзаттың ішкі ү нін сыртқ а шығ ару қ ұ ралы. Ақ ын елдің, жердің шежірешісі, ө лең мен ө рілген тарихы, оның ақ ындық «мені» жеке дара бола отырып, «топқ а», «кө пке» ортақ. «Батырлық, ерлік» концептісі «Батырлық, ерлік» концептісі. Замана ержігіттің зығ ырданы, Тә уекел жолдас ерменен. Қ ымтама қ аруың ды қ ойының а. Бұ та да батыр – бұ қ қ анғ а, Қ атын да батыр – қ ашқ анғ а (Қ алнияз). Батырлар ө ткен бас алғ ан, Қ аруы қ анғ а жасарғ ан (Аралбай). Ер жігітке тә н қ асиет: Заманына лайық болу, тә уекелшілдік, мә рттік, жауынгерлік рухта болу танымымен бейнеленген.

69 Лингвомә дениеттану қ азіргі жай кү йі жә не даму ерекшеліктері Қ азіргі уақ ытта тіл ғ ылымы қ алыптасқ ан дә стү рлі зерттеуді емес, логико-лингвистикалық, психолингвистикалық, ә леуметтік лингвистикалық т.б. зерттеу тә сілдерін қ ажет етуде. Тіл біліміндегі лингвомә дениеттану сынды ғ ылыми бағ ыттың қ алыптасуы осындай ө мір талабы қ ажетінен туындағ ан. ХХ ғ асырдың соң ғ ы он жылдығ ында тіл білімінде антропоцентристік бағ ытта қ алыптасқ ан лингвомә дениеттану мен когнитивті лингвистика салалары дү ниеге келді. Антропоцентристік бағ ыт тұ рғ ысынан адам дү ниені ө зін-ө зі тану арқ ылы біледі. Ол – ө ткен ғ асыр соң ында қ алыптасқ ан, тілді зерттеу парадигмаларының ішіндегі ең басты бағ ыттарының бірі болып саналады. Оның негізгі қ ызметі – тілді кең мағ ынада адамның сана-болмысы мен тілін бө лмей, тұ тастай ә лемдік дең гейде қ арау. Тілдің антропоцентристік қ ұ рылымы антропологиялық негізде тілдің ө зін ішінара зерттемейді, тіл адамның рухани бір бө лігі іспеттес қ арастырылады. Олай болса, адамның адамдық қ асиетін танытатын да, оның ө мірінің барлық саласын қ амтитын, заттық, рухани мә дениетін келер ұ рпақ қ а жеткізетін де тіл болмақ.Бұ лардың барлығ ы ақ параттардың адам танымында ө ң деліп, адам санасында қ алыптасып, тілде кө рініс табуы, адамзат тү сінігінің қ алыптасуы, оның дү ниені тануы, дү ниетанымда тіл қ андай қ ызмет атқ арады деген мә селелерге негізделеді. Орыс ғ алымы В.И.Постовалова: «Лингвогносеология (когнитология), лингвоә леуметтану, лингвопсихология, лингвоэтнология, лингвопалеонтология, лингвомә дениеттану антропологиялық бағ ыт шең берінде қ алыптасқ ан пә ндер» [1, 29б.], -деп осы бағ ытта ұ сынады.Лингвомә дениеттану да тіл мен мә дениеттану мә селелерінің ұ штасуынан қ алыптасқ ан, тіл арқ ылы кө рініс беретін мә дени қ ұ ндылық тарды, олардың қ олданылу жү йесін зерттейтін, ө зіндік мақ сат-мү ддесімен, ә діс-тә сілдерімен ерекшеленетін тіл білімінің ү лкен саласы. Ол ұ лттық тіл мен ұ лттық мә дениеттің бір-біріне ық палы, адам дү ниені қ алай кө реді, мә дениеттегі тілдік бейненің рө лі, ғ асырдан-ғ асырғ а жетіп, ұ лт тілінде сақ талғ ан халық қ азынасы фразеологизмдердің, нақ ыл сө здер, мақ ал-мә телдердің рө лі қ андай, олардың адам баласына қ ажеттілігі неде деген сияқ ты мә селелерді қ арастырады. Ол екі пә ннің тоғ ысуынан пайда болғ андық тан халық тың мә дени қ азынасын, олардың қ олданылу жү йесін зерттейтін тіл білімінің саласы ретінде зерделенеді. Оны зерттеуді кө п қ ажет ететін жас ғ ылым саласына жатқ ызамыз.

Бұ л саланың негізгі мақ саты– бұ рынғ ы ата-бабаларымыздың қ алдырғ ан дү ниесінің кейінгі ұ рпақ тілінде қ аншалық ты дә режеде кө рініс тапқ анын айқ ындау. Осы саланы зерттеп жү рген В.В.Воробьев лингвомә дениеттану пә ніне: «Мә дениет тек тілдің қ ызмет етуіндегі ө зара байланысы мен ө зара ә рекеттесуін зерттейтін, бұ л ү дерісті жү йелі ә дістер кө мегімен жә не қ азіргі қ ұ ндылық тар мен мә дени анық тамаларғ а бағ ытталғ ан тілдік жә не тілдік емес мазмұ н бірлігін де біртұ тас бірліктер қ ұ рылымы ретінде бейнелейтін жинақ таушы тү рдегі кешенді пә н» [2, 47б.], - деп анық тама береді. Лингвомә дениеттану тек дә стү рлі мә дениетті емес, қ азіргі мә дениетті де қ амтиды. Мә дениеттану дү ниенің бейнесін, рухани қ ұ ндылық тарды қ арастырса, лингвомә дениеттану ғ ылымы бірнеше мазмұ нғ а ие. Бұ л атауғ а Г.Г.Почепцов «тілдік ойлау» (языковое мышление), «тілдік ментальдық» жә не «сө йлеу танымы» (речевое мышление) деген ә р тү рлі тү сініктерді ұ сынады. Бірақ біздің ойымызша, бұ лардың бірде-біреуі лингвомә дениеттану деген ұ ғ ымды дә л, нақ ты бере алмайды. Себебі тілдік ойлау дегеніміз – тілдік тү сінік, тілдік ментальдылық – тілдік тү сініктің тә сілі, сө йлеу танымы (речевое понятие) - дү ниені сө з негізінде ұ ғ у деген сө з. Ғ алымдар арасында тілдік танымдарды талдай келе дү ние – жалпығ а ортақ, дү ние – континуалды, дү ние – ақ параттарғ а толы ә лем, ал тілдік дү ниетаным ондай мә ліметтерге қ атыссыз деген кө зқ арастар қ алыптасқ ан. «Лингвомә дениеттану» термині соң ғ ы уақ ытта фразеология мектебінің ө кілдері В.Н.Телия мен В.В.Воробьев ең бектерінен бастау алса, мә дениеттану идеялары Г.В.Степанов, Ю.А.Сорокин, Г.З.Черданцева, И.Г.Ольшанский, В.А.Маслова т.б., қ азақ стандық ғ алымдар Н.У.Уә лиев, Г.Н.Смағ ұ лова, А.М.Алдашева, А.Д.Сейсенова, А.И.Ислам т.б. тілші-ғ алымдар ең бектерінде жарық кө рді. Соның негізінде бірнеше диахрониялық, салыстырмалы, салғ астырмалы, лексикографиялық, лингвомә дени т.б. зерттеу бағ ыттары жә не ө з алдына мектептер (Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, В.Н.Телия, В.В.Воробьев т.б.) қ алыптасты. Лингвомә дениеттанудың айналысатын мә селелері тың емес, ө ткен заман мен бү гінгі кү нді жалғ астыратын халық мұ ралары. ХІХ ғ асырда В.Гумбольдт, Ф.И.Буслаев, А.А.Потебня, А.Н.Афанасьев, кейіннен Э.Сепир, Н.И.Толстой, В.Н.Телия, Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Воробьев сынды ғ алымдар бұ л мә селелермен айналысып, олар тіл – мә дениет қ ұ ралы екендігін, оның бө лігі, қ алыптасуының бірден-бір шарты екендігін атап кө рсеткен болатын. Бұ л сала ұ лттық сипаты бар деп ұ ғ ынылатын ә леуметтік, танымдық, этикалық, эстетикалық, саяси, адамгершілік, рухани, тұ рмыстық қ ағ идалар мен заң дылық тарды тілдік қ ұ ралдар арқ ылы жеткізеді. Осы тұ рғ ыда лингвомә дениеттану ө з алдына ұ лттық болмыстың тілдегі кө рінісін, тіл фактілері мен халық тың танымдық, этика-эстетикалық категориялары арқ ылы рухани мә дениетін танытып, олардың қ ызметі мен орнын анық тау деп мақ сат қ ояды. Ал осы ғ ылым бір халық қ а аң ыз, ә дет-ғ ұ рып, дағ ды, рә сім, мә дениет символдарын т.б. қ арастырса, бұ лардың барлығ ы тіл арқ ылы кө рініс табады. Сонымен лингвомә дениеттану – тіл мен мә дениеттің ө зара байланысының тілдегі бейнесін сипаттайды. Ол бұ л ү дерісті «тілдік жә не мә дени мазмұ нды тұ тастай қ ұ рылым, біртұ тас тұ лғ а ретінде кешенді тә сілдер жә рдемімен жә не де қ азіргі заманның негізгі ағ ымдары мен мә дени ұ станымдарына сә йкес зерттейтін жинақ талғ ан біртұ тас ғ ылым болып табылады», - деген тұ жырым жасаймыз.

70 Мә дениаралық қ арым қ атынас “Мә дениетаралық коммуникация” термині тар мағ ынасында ә дебиетте 1970 жылдары пайда болды. Сол кезге қ арай мә дениетаралық қ атынас жағ дайларында коммуникативтік сә тсіздіктер мен олардың салдарын зерттейтін ғ ылыми бағ ыт та жасақ талды. Соң ынан мә дениетаралық коммуникация ұ ғ ымы аударма теориясы, шет тілдерді оқ ыту, салыстырмалы културология, контрастивті прагматика жә не басқ а салаларғ а тарады. Лингвистикада лингвомә дениеттану жә не мә дениетаралық коммуникация ұ ғ ымдары ө зара байланыста қ арастырылады. Тілдік қ атынас (коммуникация) ә р тү рлі қ оғ амдық қ атынастардың нә тижесінде адамдарғ а тә н ойлау арқ ылы жарық қ а шық қ ан сө йлесімнің тіл арқ ылы жү зеге асуы, яғ ни адамдардың аса маң ызды қ атынас қ ұ ралы болу – тілдің негізгі жә не елеулі функциясы. Ал мә дениетаралық коммуникация жай қ атынас қ ұ ралы емес, тү рлі мә дениет иелерінің арасындығ ы қ атынас қ ұ ралы ретінде қ арастырылады, бұ л - коммуникация ү рдісіне культурологиялық кө зқ арас тұ рғ ысынан қ арауды қ ажет етеді. Ол тү рлі тілдік қ ауымдастық тар ө кілдерінің арасында ө зара тү сіністікті қ амтамасыз ететін болғ андық тан олардың тілдік жә не мә дени дең гейлерінің ө зара тең дә режеде болмаса да шамалас болғ аны абзал. Тү рлі мә дениет ө кілдері арасындағ ы мә дениетаралық коммуникацияның тиісті дең гейде ө туі кө біне жағ даяттық контекске байланысты болады. Ұ лттық мә дениет, ұ лттық мінез-қ ұ лық тың кө ріністері коммуникацияның арқ асында ө рнектеледі. Коммуникацияның ауызша жә не ауызша емес символдары белгілі бір халық ты, оның сипаттарын, мә дениетін, салт-дә стү рін айқ ын сипаттап береді. Мә дениетаралық коммуникацияда мә дени шегараның болуы негізді. Мә дениетаралық қ арым-қ атынасқ а тү скен ә рбір коммуникант ө зін жә не ә ң гімелесушісін «ө зінікі» жә не «бө где» деп қ арастырады. Мә дениетаралық қ оммуникацияда коммуникант ө зін еркін сезіну ү шін ө зімен тілдік қ арым-қ атынасқ а тү скен ө зге ұ лт ө кілінің тек тілін ғ ана емес, сол ұ лттың (елдің) мә дениетін, салт-дә стү рін, ұ лттық мінез-қ ұ лқ ын білуге тиіс.Қ азіргі коммуникативтік кең істік кү рделі жү йеден тұ рады, онда негізгі орындардың бірі коммуникацияның ә р тү рлеріне тиесілі. Себебі адам ө зін ә р тү рлі жағ дайларда тү рліше ұ стайды, сө йтіп ә рбір жеке жағ дайда басқ а адамдармен ерекше қ атынас орнатады. Сонымен қ атар коммуникацияның сипаты мен ерекшеліктері ақ парат беру қ ұ ралдарымен, тә сілдерімен, коммуникация субъектілерімен, мақ саттарымен жә не басқ а кө птеген себептермен анық талады. Мұ ның ө зі коммуникацияның мынадай тү рлерін ажыратуғ а мү мкіндік береді: этника аралық, іскерлік, ә леуметтік, халық аралық, тұ лғ ааралық, бұ қ аралық, мә дениетаралық жә не басқ алары. Аталғ ан тү рлердің ішінен бұ л мақ алада мә дениетаралық коммуникация қ арастырылады.

Мә дениетаралық коммуникацияғ а тіларалық жә не мә дениетаралық ауыс-тү йістер негіз болады. Олардың екі мә дениеттегі сә йкес кө ріністері тілдік бірліктердің прагматикалық мағ ынасынан туындайды. Ол мағ ына мә дениетаралық қ арым-қ атынас кезінде оғ ан қ атысушылардың тілдік бірліктерді тү сіну жә не қ абылдау дә режесінің ә р алуан болуымен байланысты. Кез келген тілде эмоционалды бояуы қ анық, стилистикалық сипаты ерекше лексикалық бірліктер болады. Олар прагматикалық жағ ынан анағ ұ рлым маркерленген болады да, ұ лттық бояу, калориттің неғ ұ рлым анық берілуіне ық пал етеді. Мұ ндай қ ұ былыс, ә сіресе, ауызекі сө йлеу стилінде айқ ын байқ алады. Ауызекі стилі кө пшілікке тә н жә не кө пшілік жасына, ортасына, біліміне т.с.с ерекшеліктеріне қ арамастан тү сінетін сө йлеу мә нері. Ол ешбір дайындық сыз, еркін, жү зеге асырылатын стиль тү рі болғ андық тан, ауызекі сө йлеу тілімен тығ ыз байланысты. Стильдің бұ л тү рінде экстралингвистикалық, яғ ни бейресмилік белгісі, табиғ и қ арым-қ атынастық сенімге негізделуі, ауызша диалогтік форманың басым болу белгілері анық кө рінеді. Сондай-ақ аталғ ан стильге сө з, интонация, синтаксис, ым-ишара, дене қ имылдары секілді эмоционалдық бояулар мен паралингвистикалық қ ұ ралдар да тә н болып келеді. Ауызекі сө йлеу стиліне тә н нақ тылық, кө рнекілік, қ олданысқ а тү скен тілдік қ ұ ралдардың қ арапайымдығ ы, экспрессивті-эмоционалдылық, сө йлеу еркіндігі секілді белгілердің барлығ ы дерлік адамның кү нделікті тұ рмысымен тығ ыз байланысты. Жалпы ғ алымдар арасында ауызекі сө йлеу стилін ү ш топқ а бө ліп қ арастыру бар: а) ә деби ауызекі; ә) қ арапайым ауызекі; б) тұ рпайы-дө рекі ауызекі стиль. Осы топтарғ а қ атысты қ азіргі қ оғ амымыздағ ы адамдарды ауызекі сө йлеу мә неріне қ арай топтастырсақ, шартты тү рде мынадай: а) ә деби ауызекі сө йлеу стилінде сө йлейтіндер: кү нделікті ресми жә не бейресми қ арым-қ атынаста сө здің коммуникативтік сапаларын толық сақ тайтын, яғ ни сө зді мә нерлі де мағ ыналы етіп жұ мсай алатын, тілді шұ барламай нә рін сақ тап сө йлейтін, сө здің мағ ынасын, астарын тү сіне білетін, сө зді орынды-орынсыз қ ысқ артудан аулақ болатын, мә дениетті сө з қ олданысын сақ тай алатын зиялы қ ауым ө кілдері; ә) қ арапайым ауызекі сө йлеу стилінде сө йлейтіндер: қ арапайым тілдік қ олданыстарды екшеп қ олдана алатын, тіліміздің сө здік қ ұ рамын талғ ап қ олдана алатын, тұ рпайы, қ арапайым сө здерді қ олданудан аулақ бола алатын қ оғ амымыздың басым кө пшілігі жататын топ; б) тұ рпайы-дө рекі ауызекі сө йлеу стилінде сө йлейтіндер: сө йлеу мә нерінде тұ рпайы сө здер мен жаргон сө здерді, қ арапайым сө здерді жиі қ олданатын, тілді орынсыз шұ барлайтын, сө здерді орынсыз қ ысқ артып, бұ рмалайтын топ жатады. Бұ л топқ а қ азіргі қ ала жастары, ауылдан қ алағ а келіп ә лі де қ ала ө міріне сің іп кете алмай жү рген ауыл жастары, Кең ес Одағ ы кезінде орысша білім алып, қ азақ тілінің нә рін ә лі де сезіне алмай жү рген қ ала қ ариялары жатады.

«Қ азақ ғ алымдарының ішінде академик Р.Сыздық ова ауызекі ә деби тіл ауызша ә деби тіл деп екіге бө леді. Ауызекі ә деби тілге қ азіргі функционалды стильдердің ресми, ғ ылыми, публицистикалық стильдердің ауызша формасын жатқ ызуғ а болады, себебі ауызекі ә деби тілге ғ алым Р.Сыздық ова былайша анық тама береді: «Ұ лттық ә деби тілдің жазу ө нері шық қ анғ а дейінгі ү лгісі, сө з ө нері хатқ а тү спей тұ рғ ан ерте дә уірдегі елінің қ оғ амдық -ә леуметтік мү дделерін ө теу ү шін тұ тынылғ ан бейнелі, асқ ақ стильге қ ұ рылғ ан сө з саптау ү лгісі». Олай болса, ұ лттық ә деби тілдің жазбаша тү рі шық қ анғ а дейін дамығ ан тү рі бү гінгі ауызекі сө йлеу стилінің негізі болып табылады»[2, 57.].

Ауызекі сө йлеу стилі кө ркем ә дебиетте елеулі орын алады. Кө ркем шығ арма мә тіні халық тың ә леуметтік, мә дени, тарихи ө мірін бейнелеумен қ атар, адамның қ оршағ ан ортағ а қ атысты білімі мен танымын, тү сінігін, тә жірибесін, адамдар арасындағ ы ә леуметтік қ арым-қ атынастарды да кө рсетеді. Жазушы осының барлығ ын суреттей отырып, табиғ и-коммуникативтік шарттар жасайды, яғ ни коммуникацияғ а қ атысушылар ө здерінің ә леуметтік рө ліне сә йкес ә рекет етеді, сө йлейді, тілдік қ арым-қ атынасқ а тү седі.

Мә дениетаралық коммуникацияда лексикалық бірліктердің прагматикалық байланысы бө где тіл иесінің хабарламаны барынша тү сінуімен байланысты болды. Кү шейткіш мә нді лексика осы мақ сатта жиі қ олданылады. Сө йтіп сө здің эмоционалдылығ ы, экспрессивтілігі, коммуникативтік мазмұ ндылығ ы сө з мағ ынасындағ ы бір белгіні (сол жағ даяттағ ы маң ызды деп саналатын бө лік) қ арқ ындандыру есебінен арта тү седі. Қ олданысқ а тү скен стилистикалық бейнелі лексика номинативті мағ ынасынан коннотативті мағ ынағ а ауысуы тек эмоционалды-экспрессивтік рең кті тудыру ү шін, соғ ан қ ажетті тілдік бірлік ретінде алынбайды, экстралингвистикалық факторларымен қ оса стиль жасайтын мә нерлі форма тудыратын қ ызметіне, тә сіліне байланысты болып келеді.

Ғ алым-профессор Д.Ә лкебаева: «Ауызекі сө йлеу стилінде сө йлеу субьектісі – адресант жә не қ абылдаушы, адресат. Адресант пен адресат прагматикалық факторғ а жатады, ерекше стиль тү зуші тә сіл болғ андық тан, прагматиканың орталық категориясына кіреді. Ауызекі сө йлеу стилінде прагматикалық бағ дар ерекше рө л атқ арады. Ауызекі сө йлеу стилінде адресант стилистикалық мү мкіндіктерді адресатқ а ық пал етіп жеткізу ү шін жаң а білім қ орын игеруі қ ажет, ол стильдік фон деп аталады. Ауызекі сө йлеу стилінде прагматикалық фактордың қ атарына жататын тың даушығ а айрық ша кө ң іл аударуды қ ажет етеді», - дейді[2.57.].

Кө ркем ә дебиет стилінде қ айталамалар ерекше стильдік қ ызмет атқ аратыны белгілі. Жазушы не ақ ын нақ ты бір сө зді бірнеше рет қ айталау арқ ылы сол жағ даяттың, оқ иғ аның, кө ң іл кү йдің т.б. маң ызын, мә нін, мазмұ нын ашу мақ сатында сол сө здің стильдік рең кін қ оюландырып, сол сө здерге ерекше стильдік бояу арта отырып қ олданады. Мұ ндай қ айталамалар қ азақ ә дебиетінің ірі классиктері Ж.Аймауытов, Ғ.Мү сірепов, О.Бө кей шығ армаларында жиі кездеседі. Мұ ндай қ олданыс - осы жазушылардың кө ркемдік тә сіл ретіндегі стильдік қ аруының бірі[3.61.].

«Ауызекі сө йлеу стилінде де қ айталаулар молынан ұ шырасады. Қ айталаулар – кө ркем ә дебиет стилінде суреткердің стильдік ерекшелігі ретінде танылатын стилистикалық тә сіл, ауызекі сө йлеу стилінде мә нерлілік қ асиеті айтылғ ан ойғ а параллельдік қ атар тү зу ү шін пайдаланылады. Мысалы, Қ азір бә рі ө згерді, ө мір ө згерді, заман ө згерді, мода ө згерді, адам да ө згерді, ниеті де ө згерді, пиғ ылы да ө згерді немесе Заман жақ сарды, ө мір жақ сарды бә рі де жақ сарды деген сө йлемдердегі бірінші қ айталау ө згерді сө зін сө йлеуші бірнеше рет қ айталап айтады, сол арқ ылы кө лемді қ ұ былыстың сырын баян етеді, ал екінші сө йлемде қ айталау болып тұ рғ ан сө з жақ сарды, ол бар-жоғ ы екі-ақ рет қ айталанып тұ рғ анымен заман мен ө мірге ортақ зат пен қ ұ былыстың жақ сарғ анын кө рсету ү шін қ олданылып тұ р»[2.59.].

Мұ ндай қ айталауларды стилистикалық тұ рғ ыдан кейбіреулер тавтология деп тү сініп, дұ рыс емес деп есептеуі мү мкін. Алайда бү гінгі таң да тек кө ркем ә деби шығ армада ғ ана емес, газет мә тіндерінде де жиі кездесетін стильдік ерекшелік деп те айтуғ а болады. Бұ л ә діс бү гінде газет мә тінінің прагматикалық ә серін кү шейту мақ сатында кең қ олданылып жү рген тә сілдердің бірі ретінде қ олданыста. Мағ ыналық қ ұ рамында прагматикалық компоненттері бар бірліктерді оқ ырман жай ғ ана оқ ып жә не тү сініп қ оймайды, ол бірліктер оқ ырманның кө ң іл-кү йіне ә сер етеді. Осындай прагматикалық компоненттердің қ атарына жататын тілдік қ айталамалар ғ ылыми ә дебиетте прагматикалық интенсификаторлар деп аталады[5. 172.]. Ал кө ркем ә деби шығ армалардағ ы қ айталамалар анафора жә не эпифора деп аталады. Тілдік қ айталама немесе реприза деп аталатын мұ ндай қ ұ былыста жекелеген дыбыстар, сө здер, морфемалар, синонимдер немесе синтаксистік конструкциялар қ атар тұ рып болмаса арасына бірді-екілі ө зге сө здерді ғ ана кірістіре отырып қ айталана жұ мсалады.

Ауызекі сө йлеу стилінде сө здік қ ордың барлық қ абаттары қ атысады. Солардың ішнде барынша бейнелі, мазмұ нды, қ олданыс аясы барынша кең і – фразеологизмдер. Жалпы фразеологиялық тіркестер мә дениетаралық коммуникацияны жү зеге асырудың бірден бір негізі. Себебі фразеологизмдер халық тың тұ рмыс-тіршілігінің, ө мірінің, ә леуметтік жағ дайы, мә дениеті, салт-дә стү рінің айнасы. Ауызекі сө йлеу стилінде қ олданылатын фразеологизмдердің астарында прагматиканың ық палы анық байқ алады. Мысалы, басына іс тү су – қ иыншылық кө ру, қ ылмысты болу – жазағ а тарту, қ ұ лап қ алды – оқ уғ а тү се алмай қ алу, қ алтасы қ алың – ақ шасы кө п. Ауызекі сө йлеу стилінде қ олданылатын фразеологизмдерде қ оғ амның тынысы, ө мірі, ө згерісі, ө мірдің сан алуан жақ тары, адам мен табиғ ат, адам мен қ оғ ам арасындағ ы қ атынастар айшық талады. Бұ л кү нде кейбір фразеологизмдердің заманның ағ ымы мен ө згерісіне қ арай прагматикасы қ алыптасты. Мысалы, кө з майын тауысу – кө п оқ у, кешке дейін салпақ тау – жұ мыс іздеу, ақ тер қ ара тер болу – тіршілік етуге ә рекет ету, барар жер, басар тауы қ алмау – пә тер іздеу, ит болу – ә уре-сарсаң ғ а тү су т.б Ауызекі сө йлеу стиліндегі фразеологизмдердің басты ерекшелігі сө йлеу ситуацияларына тікелей байланысты жә не де адамдардың ә леуметтік-психологиялық жағ дайларына тікелей қ атысты. Фразеологиялық тіркестерді қ олдану барысында интонация ерекше рө л атқ арады. Интонациямен берілетін ә уен адамның ойын, сезімін білдіреді жә не оның прагматикалық ә сері де аса кү шті болады. Қ орыта айтқ анда, лингвомә дениеттану мен мә дениетаралық коммуникация тіл ү йренушілерге тілді ғ ана емес, сол елдің тарихын, мә дениетін салт-дә стү рін, рухани болмысын білдірту арқ ылы тілді мең гертудің маң ыздылығ ын алғ а тартатын лингвистикалық сала. Тіл ү йренушіге ұ лттық мә дениеттің бояуын тү сіндіру, ұ лттық мінездің қ ырларын ашу, ұ лттың тарихы мен мә дениетін паш етудің бір жолы – лексикалық бірліктердің прагматикалық мә нін ашу, сол арқ ылы тіл ү йренушінің елге, халық қ а, тілге, мә дениетке, салт-дә стү рге деген қ ызығ ушылығ ын ояту.