Апоптоз

Термин апоптоз – жасушалардың некрозғ а ұ шырамай ө луін кө рсетеді. Организмде жасушалар генетикалық бағ дарлама бойынша белгілі ө мір циклін ө ткізеді, белгілі физиологиялық жә не патологиялық жағ дайда жасушалардағ ы ө лім бағ дарламасы іске асады.

Сө йтіп, апоптоз – жасушалардың генетикалық бағ дарламалы ө лімі. Апоптоздың морфологиясы – хроматиннің ыдырауымен, ДНҚ -ның бө лшектенуімен жә не жасушалардың мембранасының ө згеруімен сипатталады. Соң ында жасушалар бө лшектеніп, қ абынусыз фагоцитозғ а ұ шырайды.

Апоптоз мынандай қ алыпты биологиялық процестерде маң ызды рө л атқ арады: эмбриональдық дамуды; ү лкендер организмінің жасушалар популяциясының қ ұ рамын жә не санын қ алыпқ а келтіреді; (мысалы, иммундық жү йесі клеткаларының жаң аруы), организмдегі ә ртү рлі гормональдық ө згерістерді реттейді (мысалы, ә йелдердің менструальдық процесінде эндометрияның атрофиясы).

Апоптоз ә ртү рлі патологиялық процестерде маң ызды рө л атқ арады. Ол, ә сіресе қ атерлі ісіктің дамуында тексерілген. Ісіктің ө суі (гиперплазия) апоптоздың нашарлануына байланысты болуы мү мкін. Ал апоптоздың кү шеюі ісіктің регрессиясын кө рсетеді.

Сонымен, апоптоз дегеніміз қ алыпты жә не патологиялық процестерде бірдей бағ дарламалы жасушалардың ө луі.

Жасуша ішіндегі апоптоз механизімін иммундық жү йенің қ андай қ ұ рылымы іске қ осады?

Ұ лпа гомеостазы мен иммундық жауабының тұ рақ тылығ ын сақ тайтын жауапты мембрананың жасушалық рецепторының белогы (молекула массасы 45 кД) Fas рецептор (СД 95 АРО-1). Ол кө птеген ұ лпалардың жасушаларында (кө к бауыр, лимфа тү йіндері, бауыр, ө кпе, бү йрек, аналық бездер, т.б.) байланысады. Бұ л рецептор гемопоэздік жасушалардың тез жетілуіне жә не қ алыпты орнына келуіне жауапты. Тышқ андардың иммундық жасушаларының мембранасында осы рецептор болмағ андық тан, лимфаденопатия, лимфоцитоз, гепато-спленомегалия дамығ ан.

Кө птеген жасушаларда (Т-лимфоцит, макрофаг, нейтрофил, т.б.) мембрана ү стінде басқ а бір белок (молекула массасы 4, 0х10⁴ Д) – Fas лиганд (FasL) бар. Бұ л белок ісікке некроз беретін факторғ а жатады. Fas лигандтың ертінді тү рі бар (1, 7х10⁴ Д).

Fas рецептор мен Fas лиганд байланысса апоптоз механизмі жү реді. FasL-дың мембранағ а байланысқ ан тү рі жасушағ а тү йіскенде апоптоз хабарын береді, FasL-дың ертінді тү рі жақ ын жасушаларғ а киллингті аутокриндік ө зін - ө лтіру немесе паракриндік ө ліммен жү ргізеді.

Арнайы Т-лимфоциттер-киллер апоптозды екі айрық ша жолмен жү ргізеді.

Апоптоз демеушісінің бірінші жолы – перфорин гранзимы бар гранулалардың нысана жасушаларына кіруі. СД8-Т-жасушалары ө зінің рецепторымен қ ұ рамында гистосә йкестіктің І-класс молекуласы бар бө тен пептидті танығ аннан кейін, нысана жасушаларының мембрамасында тесіктер тесетін арнайы белок-перфорин қ ұ рады. Осы кезде СД8+ жасушаларында кө птеген серин протеазы шығ ып, гранулаларғ а айналады, оларды гранзимдер деп атайды. Оның ішінде аса маң ыздысы гранзим - В. Перфориннің «ө лтіруші соқ қ ысы» кезінде мембранада пайда болғ ан тесіктер мен нысана жасушаларының ішіне гранзимдер кіріп, цистеин протеазаларды (каспаз) белсендіреді. Осының нә тижесінде апаптоз механизмі басталып, эндонуклеаз белсеніп, ядро бө лшектенеді.

Қ азіргі уақ ытта аллогендік трансантаттардың бө лінуі, аутоиммундық патологияларда, ісік жә не вирусы бар жасушалардың ыдырауы, Т-киллердің цитотоксикалық ә серімен жү реді. Бұ л жолды классикалық жол деп атайды.

Апоптоздың екінші жолы – СД8+ киллер ө зінің ү стіндегі Fas-лигандымен, нысана жасушаларының Fas-рецепторымен байланысады. Бұ л арнайы емес реакция, біріншісі - арнайы апоптаз реакциясымен бірге жү реді. Мұ нда да цистеин протеаздары белсеніп, апоптозғ а ә келеді.

Жасушалардың осы сияқ ты ө луі ЕК – жасушалардың, ісік-альфа некроз факторының, цитохром – С-тің ә серімен де дамиды. Цитохром – С нысана жасушалардың митохрондриясымен стресс кезінде бө лініп шығ ады.

Т – лимфоциттер – супрессорлардың негізгі функциясы иммундық жауабын басып, иммундық реакцияны реттеуге қ атысады. Олар антиденелер ө німін басады. Егер бұ л процесс бұ зылып, антиденелер қ алыптан кө п ө нсе аутоиммунды аурулар дамиды. СД8+жасушалары кейбір жағ дайда супрессорлық белсенділігі бар цитокиндерді ө ндіреді. Егер хелпер-2 интерлейкин – 10–ды ө ндірсе, жасушалық иммундық жауап хелпер - 1 жә не гамма - интерферон шығ арса, гуморальдық жауап басылады.

СД4+ жә не СД8+ жасушаларының дисбалансы немесе олардың белсенуі иммундық жауапты бұ зады.

Лепрада гиперсезімталдық тың баяу реакциясының жетімсіздігінен жасушалық иммунитет тө мендеп, лепра микробактериялары ө те кө п кө бейеді. Бұ л кезде СД8+жасушалары кө бейеді. Егерде осы жасушаларды азайтса, жасушалық иммунитет қ алпына келеді жә не лепра бактерияларының да кө беюі тежеледі.

АИВ – жұ қ пасында хелпер белсенділігінің тө мендеуі, супрессор белсенділігінің кө терілуі науқ астардың оппортунистік жұ қ паларғ а жә не ісік дамуына бейімділігін кө бейтеді.