Редакторлық талдаудың объектісі

Редакторлық талдаудың объектіс і - ә деби шығ арма болғ андық тан, ол ә деби сын жә не кітаптану принциптеріне негізделеді. Бұ л дегеніміз, қ олжазбағ а мінездеме бере отыра, редактор ә леуметтік қ оғ амдағ ы ә дебиеттерді жалпы бағ алау ә дісіне сү йенеді, соғ ан басымдық береді.

Редакторлық талдау мен ә деби сынның негіздері біртұ тас болғ анымен де, олардың міндеттері ә ркелкі. Сын дегенде, мә тінде айтылғ ан басты ойғ а бағ а беру дегенді тү сінеміз. Сын оқ ырманның мә тінді тү сінуге жә рдемдеседі. Оқ ырманды эстетикалық тә рбиелеуде сү белі ү лес қ осады. Редакторлық талдау да ө з алдына сын болып табылады, бұ л сын ең алдымен авторғ а арналып айтылады. Ол автордың ең бегіндегі кемшін тұ старын кө рсетіп айшық тауғ а бағ ытталғ ан. Демек, редакторлық талдаудың сынғ а қ арағ анда қ оғ амдық санағ а ә сер ету тұ сы кемшін. Бірақ бұ л тұ жырымды жоқ қ а шығ аратын бір нә рсе бар, ә рине редакторлық талдау авторғ а тек ой салу, мә тінді тү рлендіру арқ ылы қ оғ амдық санағ а ә сер етеді деп айту артық, алайда редактор баспағ а жіберілген кітапта ө з қ олтаң басын қ алдырады, осылайша, ол автормен бірге қ оғ амдық санағ а біршама ә сер ету мү мкіндігіне ие болады.

Барлық сө з ө нер атауларының ішіндегі ә сіресе кө ркем ә дебиет редакторлық талдауды қ ажет етпейтін секілді. Ө йткені ол бү тін бір дү ние. Алайда бұ л жаң сақ пікір. Редактордың шеберлігі ық палымен қ аламгерлердің шеберлігін шың дауғ а болады. Ә деби сын жарық қ а шық қ ан туындығ а жасалады, ал редакторлық талдау ә лі жарық қ а шық пағ ан дү ниемен жұ мыс жасау деген сө з. Сын оқ ырман назарына ұ сынылса, редакторлық талдау автор назары ү шін жасалады.

Редактор ең алдымен ә деби - кө ркем шығ армалардың қ алай топтастырылатынын білуі қ ажет. Олар былайша топтастырылады

· функционалдық маң ызы

· оқ ырман мекен-жайы

· ақ парат мінездемесі

· қ ұ рылым

· мә тін дайындау мінездемесі

· басылым қ ұ рылымы

Функционалдық маң ызы белгісі бойынша ә деби - кө ркем шығ армалар ғ ылыми жә не бұ қ аралық басылымдар болып бө лінеді. Оғ ан аудармалар, пікірлер, толық тырулар жатады. Олар тек оқ ылуғ а ғ ана арналғ ан. Бұ л ең кө п кездесетін кө ркем ә дебиет тү рі.Оқ ырман мекен-жай белгісі бойынша, ә деби-кө ркем ә дебиет былайша бө лінеді. Оқ ырман мамандығ ы, білімділігі, жасы. Яғ ни, ү ш басты белгі бойынша бө лінеді.

· жас ерекшелігі

· кә сіби

· психологиялық -педагогикалық ерекшелік

Автор-қ олжазба-редактор-баспа-оқ ырман жү йесінде жеке пікірлер, редакторлық жеке талғ ам, тілдік жә не стильдік белгілер, автор стилі, баспаның коммерциялық бағ ыты, оқ ырман сұ ранысы, тағ ы басқ а факторлар ү лкен рө л атқ арады. Редакторлық талдау ең алдымен, мә тіннің баспағ а жарамдылығ ын анық тау мақ сатында жасалады. Сондық тан, қ олжазбаны бағ алай отыра, редакторлық талдаудың объектісі анық талады.

Ә деби шығ арма редакторлық талдаудың объектісі бола тұ ра, кө птеген басқ а да мысалы, логика, психология, лингвистика, кітап типологиясы салалары тұ рғ ысынан да зерттеу жұ мыстардың объектісі болып табылады.

Осы ғ ылыми салалардың ә рқ айсысы тек ө з тұ рғ ысынан мә тіннің белгілі бір жағ ын ғ ана зерттеумен ерекшеленеді. Мысалы, кей жағ дайларда редактор мә тіннің тек идеологиялық немесе логикалық жақ тарын ғ ана зерттеумен айналысуы мү мкін. Сонымен ғ ана шектелу мү мкін.

Оқ ырман талғ амына сә йкес келетін жә не қ оғ ам игілігіне жарар дү ниені редактор қ ашанда жоғ ары бағ алайды. Мә тін қ андай болып шығ ады, қ оғ амның сұ ранысына қ арай қ андай болу керек деген жайттар редакторлық талдаудың объектісін аң ғ артады. Объект деп жеке бір мә тінді, айтуғ а болады, не болмаса мә тін ішіндегі белгілі бір фактор да зерттеу нысанына айналады.

Бағ а дегеніміз – қ алыптасқ ан қ ағ идаларғ а жауап беретін объектіні бағ алаудың қ осымша процесі. Сапасы деп те айта аламыз. Л.И.Беляев «К вопросу о типологии читателей» атты ең бегінде мә тінді бағ алау процесі «қ арама-қ айшылық тар мен ұ қ састық тарды анық тау бағ ытында жасалғ ан ой жұ мысын анық тайды» деп атап кө рсеткен. Демек, бағ а мә тінмен жұ мыс жасалғ ан процестің барысында, сондай-ақ, соң ында жасалады, ө йткені бағ алау ү шін зерттеу қ ажет. Зерттеу ү шін басты объектіні таң дау қ ажет.

Редактор объектінің мазмұ нындағ ы жә не жазылуындағ ы белгілерді салыстыра отыра, қ олжазбағ а бағ а береді. Сондай-ақ, қ оғ амда қ алыптасқ ан қ ағ идаларғ а қ аншалық ты сә йкес екендігін, жалпы қ атысын зерттейді. Алайда қ оғ амда қ алыптасқ ан қ ағ идалар жалпығ а ортақ емес, бір ғ ана топ мү ддесіне бағ ытталуы мү мкін. Бағ алау кө рсеткіштері оқ ырманғ а ә сер ету сапасымен анық талады. Редакторлық талдаудың объектісі - ә деби шығ арма болса, ол ә деби сын жә не кітаптану принциптеріне негізделеді. Бұ л дегеніміз, редактор ә леуметтік қ оғ амдағ ы ә дебиеттерді жалпы бағ алау ә дісіне сү йене отыра, қ олжазбағ а мінездеме береді, сол тұ рғ ыдан, обьектіні анық тап, зерттеу жұ мыстарын бағ дарлайды.

7. 8.Телерадиобағ дарламалар функциялары. Телебағ дарламаларды редакциялау.

Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары дегеніміз тү рлі хабар-ошарды кө пшілікке арнайы техникалық қ ұ ралдар арқ ылы ашық, ә рі жария тү рде жеткізу ү шін қ ұ рылғ ан мекемелер. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына баспасө з, радио, теледидар, кино, видео, ү н таспа жә не кө пшілікке арналғ ан анық тамалар жатса, соң ғ ы кезде олардың қ атарына ғ ылым жә не техникалық соң ғ ы жаң алық тар – спутниктік байланыс, кабельді теледидар жә не тү рлі компьютерлік интернет байланыс жү йелері қ осылып отыр.

Бү гінгі қ оғ амдағ ы бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының басты парызы бұ қ араның санасын билеу, оларғ а уақ ыт кезең дерінің міндеттерін жан-жақ ты тү сіндіру, жас ұ рпақ ты тә рбиелеу т.б. толып жатқ ан сан-саладағ ы кө кейкесті міндеттерді бойларына сің іру болуғ а тиісті. Осы кө кейкесті мә селелерді қ оғ амғ а жеткізуде бұ қ аралық коммуникация қ ұ ралдарының ішінде телевизия, одан соң радио жетекші орынғ а ие. Мә селен, телевизияғ а келетін болсақ, мұ ның бірден-бір дә лелі ретінде украиналық ғ алым Георгий Почепцовтың зерттеуін келтіруге болар. “Ғ алымның жү ргізген зерттеуі бойынша, эфирден айтылғ ан сө здердің тек 16 пайызы ғ ана кө рермендердің есінде қ алса, визуальды тү рде берілген мә ліметтердің бақ андай 34 пайызының аудитория есінде сақ талатыны анық талғ ан. Вербалды тү рде, яғ ни ауызша айтылғ ан ақ параттарды қ айталау кезінде сауалнамағ а қ атысқ андардың 32 пайызы қ ателессе, визуалды мә ліметтерді айтып беру кезінде олардың тек 15 пайызы ғ ана дұ рыс жауап бермеген. Телевизия мен радионың кү ш-қ уат айырмашылығ ына келсек, аудитория радиодан естігендерінің 70 пайызын ұ мытып қ алатын болса, телеарнадан кө ргендерінің тек 50 пайызын ғ ана естен шығ арып алатындығ ы белгілі болғ ан.”

Телевизия сынды радио да – ең алдымен, эстетика ә лемі екенін айтуғ а тура келеді. Телерадиожурналистиканың табиғ и қ асиеті – адам сезіміне ә сер ету. Сондай-ақ, телевизия да, радио да таза идеологиялық қ ызмет атқ ара алмайды, кө бінесе кө ң іл кө теруші жә не қ ызығ ушылық мақ сатта жасалатын бағ дарламаларғ а экран бетінен кө бірек орын береді. Қ оғ амдағ ы ә р топ пен ә р қ ауымның ә леуметтік статусы ғ ана емес, сонымен бірге эстетикалық талғ амы мен мә дени сұ ранысы ә р басқ а. Олай болса, дү ниеге ә р тү рлі кө ркемдік дең гейде жасалғ ан, ә р тү рлі мақ сат кө здеген бағ дарламалар мен хабарлардың келуі – заң ды.

Журналист шығ армашылығ ына ерекше ә сер ететін факторлардың бірі – технологиялық фактор. Ақ паратты жинап, таратуда қ андай техника қ ұ ралы пайдаланғ аны журналист ең бегінің кө рінісін, нә тижесін ө згертпей қ оймайды.

Мә селен, тілші қ ұ ралдары болып табылатын қ арындаш пен дә птер немесе видеокамера мен диктофон кө мегімен жиналғ ан материал ә рқ алай ө ң делетіні белгілі.

Тележурналист, радиожурналист ө з жұ мысының мақ сатын, эфирден кө рермендер назарына ұ сынылғ ан бейнематериалдың мақ сатын нақ тырақ білу ү шін телевизияның, радионың мү мкіндіктерін, яғ ни телевизияның, радионың қ оғ амдық функцияларын білуге міндетті болғ андық тан, алдымен, электронды БАҚ хабарларының функцияларына тоқ талып, редакцияланатын материал қ алай туады деген сауалғ а жауап іздейміз. Жұ мыстың екінші бө лігінде телерадиобағ дарламаларды редакциялаудың ерекшеліктері қ арастырылады.

Электронды БАҚ бұ л кү нде ө су, ө ркендеу, даму ү стінде. Халық назары кө бінесе электронды БАҚ -қ а ауып, жедел, нақ ты ақ парат кү теді. Сондық тан да кө рермен, тың дарман электронды БАҚ хабарларына сын кө збен қ арап, ә рбір басқ ан қ адамдарына ү мітпен кө ң іл бө леді.

Елімізде оннан аса республикалық телеарналар қ ызмет істейді. Ә рқ айсысының ө зіндік қ алыптасқ ан стилі, ұ станымы бар. Махат Садық: “Біздегі телеарналар ұ станғ ан басым саясат – тек жаң алық тар қ ызметін жақ сартуғ а арналғ ан. Жақ сы техника да жаң алық тар қ ызметінде”, – дейді. Шынымен, телеарналар кө пшілігі жаң алық тар қ ызметімен ғ ана шектеледі. Эфирлік уақ ытын шетелдік фильмдермен толтырады. Жалпы, телеарна басшыларына, редакторларғ а жаң адан ұ сынылып отырғ ан бағ дарламаның қ оғ амғ а қ ажеттілігін, қ оғ ам сол хабарғ а зә ру екендігін тү сіндіру ү шін электронды БАҚ -тың қ оғ амдық функциялары қ ажет. Телевизия да, радио да қ ашанда қ оғ ам ү шін қ ызмет атқ арады.

Тележурналист, радиожурналист ө з жұ мысының мақ сатын, эфирден кө рермендер назарына ұ сынылғ ан бейнематериалдың мақ сатын нақ тырақ білу ү шін телевизияның, радионың мү мкіндіктерін, яғ ни телевизияның, радионың қ оғ амдық функцияларын білуге міндетті. Журналистің кә сібилігі ә леуметтік жауапкершіліктен байқ алады.

“Функция” ұ ғ ымымен “мақ сат” тығ ыз байланысты. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарының басты мақ саты – тұ лғ аны, қ оғ амды ү здіксіз ақ паратпен қ амтамасыз ету, яғ ни ақ параттандыру. Тікелей алғ анда телевизияның, радионың ақ параттық функциясы елдегі, ә лемдегі жаң алық тар кө рсетілімі болып табылады. Жалпы алғ анда, кез келген телевизиялық кө рсетілімнің, радиохабардың ө зі телевизияның, радионың ақ параттық функциясын орындайды.

Кез келген телевизиялық бағ дарлама, радиохабар белгілі бір дә режеде кө рермендерде, тың дармандарда мә дени қ ұ ндылық тарды қ алыптастырады. Тіпті, хабарғ а қ атысушылардың сө йлеу мә нері, таным дең гейі кө рермендер, тың дармандар ұ станымына ық пал етпей қ оймайды. Бұ л – мә дени-ағ артушылық функция.

Интегративті функция (ортақ тастыру) – аудитория ү шін ортақ қ ұ ндылық тарды анық тау, ортақ мә селелердің шешу жолдарын іздеу, қ оғ амғ а қ ауіпті ө зге де қ ұ былыстарды талқ ылау. Бұ қ аралық коммуникация қ ұ ралдары, соның ішінде телевизия, радио табиғ атынан ө зі хабар таратып отырғ ан қ оғ амғ а ық пал етеді. Кө рермендердің бағ дарламаны тұ рақ ты кө руі, тың дармандардың хабарды тұ рақ ты тың дауы – олардың белгілі бір дең гейде ортақ тығ ының дә лелі. Интегративті функцияда ақ параттық, мә дени-ағ артушылық, ұ йымдастырушылық функцияларының элементтері кездеседі.

Батыс ғ алымдары журналистік жұ мыстың мақ сатын келіспеушіліктерді пікірталас арқ ылы шешуден кө реді, яғ ни кереғ ар пікір иелеріне ымырағ а келуге кө мектесу. Бұ л – ә леуметтік-педагогикалық не басқ арушылық функция болып табылады. Ү кімет не ө зге де ә кімшілік жү йе қ оғ амдық пікір қ алыптастыру мақ сатымен аталмыш функцияны пайдаланады.

Кей кездері электронды БАҚ ө зі қ оғ амдық акцияның ұ йымдастыру қ ызметін атқ арады. Телевизия, радио билік басындағ ыларғ а сауал жолдап, ә рекет етуге итермелей отыра ұ йымдастырушылық функцияны атқ арады.

Рекреативті функция, яғ ни кө ң іл кө теру функциясы (“рекреация” латынның recreatio “қ алыпқ а келтіру”) – демалыс, ең бек барысында жұ мсалғ ан кү шті қ алыпқ а келтіру.

Осы орайда, логикалық тізбектің ү шінші мү шесін, дә лірек айтсақ, “функция-мақ сат-ә дісті” табу туындайды.

Сонымен, белгілі бір бағ дарлама тың дармандар мен кө рермендер назарына ұ сынылғ анда бір немесе бірнеше функцияны орындай отыра, белгілі бір мақ сатты кө здейді. Ал, бағ дарлама сан алуан ә діс арқ ылы тың дармандар мен кө рермендер жү регіне жол табуы ық тимал. Кез келген хабар аудиторияғ а ә сер етеді. Бірақ, қ андай ә дісті қ олдану керек? Осы кезде бағ дарламаның жанры айқ ындалады.

Публицистика, телепублицистика, радиопублицистика жанрлары ақ параттық, талдамалы жә не кө ркем публицистикалық болып 3 ірі топқ а бө лінеді.

“Жалпы, ә р жанр таза қ алыпта кездесе бермейді. Бір туындыда бірнеше жанр элементтері тоғ ысып жатады. Кейде олар ө мірді барлық кү рделілігімен, кө п қ ыртыстылығ ымен кө рсету ү шін, шығ армашылық ой-ниетті ә серлі етіп беру ү шін ә дейі тоғ ыстырылады. Сонда қ ай жанрдың белгілері мол болып, бірінші қ атарда тұ рса, туынды сол жанрғ а жатқ ызылады, ”– дейді профессор-ғ алым Темірбек Қ ожакеев. Яғ ни материалды белгілі бір жанрғ а жатқ ызу – шартты нә рсе. Жанр – белгілі бір газет, журнал материалдарының, радио, телевизия хабарларының кө ріну, ө мір сү ру формасы.

Телерадиобағ дарламалар қ андай ә дісті пайдаланып, қ андай жанрғ а жатқ ызылмасын телерадиохабарлар да баспасө з материалдары сынды мә тіндерден тұ рады, ал кез келген мә тіндегі деректердің кө леміне, ерекшелігіне, сапасына қ арамастан басты айтылатын ойдың жиынтығ ы тақ ырып арқ ылы кө рінеді. Барлық кө ркем деректердің басты мақ саты қ оғ амдық пікірді қ алыптастырып, қ оғ амдық санағ а қ озғ ау салу, айтылғ ан пікірге ой қ осып, ойды қ озғ айтын жағ дай туғ ызуғ а ық пал ету. Ал ойғ а қ ойылатын ә рбір тақ ырып қ айдан алынады. Бұ л телерадиобағ дарлама авторының алдында тұ рғ ан басты сұ рақ тың бірі. Дальдің ойынша болжалданғ ан, ойластырылғ ан іс бар, ал бұ ны тақ ырыптың алғ ашқ ы баспалдақ тары деп қ арау керек. Жағ дайғ а байланысты кейде ой мен тақ ырып бір мезгілде қ атарласа келуі де мү мкін. Яғ ни ой тақ ырыптың тууына себепші болады. Ой шарық тау шегі болса, тақ ырып – материал жинақ тау мен оны қ орытып жазудың айқ ындалғ ан ә дісі. Олай болса, ойдың ө рбуінің қ айнар кө здері – журналистің ө мірлік тә жірибесі, жан-жақ тылығ ы, білімділігі. Екінші қ айнар кө зі – нақ ты деректер. Телередактор немесе радиодағ ы редактор ө з бойындағ ы бар білімге, дерекке сү йене отырып тақ ырыптағ ы ойларды қ орытады.

Кез келген тақ ырып автордың ө зімен бірге болып, сценарийді жазудың ө н бойында онымен бірлікте болады екен. Егер шығ армашылық процестің 3 тү рлі (материал жинау, жиналғ ан материалды қ орыту, қ орытылғ ан материалды жазу) кезең і бар десек, тақ ырып осынау 3 кезең нің ө н бойында тұ тас желі тартып жатады. Тақ ырып – идея. Қ азақ радиосындағ ы, теледидарындағ ы ә лденеше ондағ ан, жү здеген хабарлардың бастау бұ лағ ында да тамаша идеялар жатыр. Тақ ырып ойластырылып, іріктелген автор ойларына жә не қ ұ былысты зерттеуге қ атысты болса, онда ойлардың шешімділігі келешек шығ арманың қ ұ рылымына ә сер етеді. Ал шығ арманың концепциясы тақ ырыптан сә л ғ ана кештеу ө мірге келеді. Кейбір тақ ырыптар детальдары бір-біріне кереғ ар болғ анымен ө згелері кө рерменге не тың дарманғ а нақ ты ақ парат берсе ғ ана хабар айқ ын болады. Яғ ни кез келген хабардың тақ ырыбы кө рерменге не тың дарманғ а айтылатын ойдан алынуы керек. Мә селен, «Хабар» агенттігіндегі «Кеш қ алмаң ыз» ток-шоуының 19 қ аң тар кү нгі санындағ ы талқ ыланғ ан тақ ырып «Отбасын жоспарлау қ ажет пе?», тиісінше бағ дарлама барысында осы тақ ырып тө ң ірегінде ой қ озғ алды. Сө йтіп, мә тіндегі айтылатын ой мен жеткізілетін хабарғ а бағ а беруі ә рі осы бағ а берушілік қ асиетінің нә тижесінде мә тінді қ абылдау функциясы іске асады. Телерадиохабар тақ ырыптары тек ақ парат жеткізу функциясымен шектеліп қ алмай, болғ ан оқ иғ а, ә р тү рлі жағ дайларғ а байланысты қ оғ амдық қ ұ былыстарғ а бағ а берумен ерекшеленеді. Сондық тан телерадиохабар тілінің тартымды, кө рерменге, тың дарманғ а тү сінікті болуы, мә тінмен мағ ыналық бір аяда болуы, басты шарт болуы тиіс. Ал, бірден-бір қ адағ алайтын – редакторлар.

“Теледидарды бү гінде қ оғ амды, қ оғ амдағ ы жайларды талдап, тү сіндіру дегеннен гө рі, оны «адамтану», кейіпкердің жан-дү ниесінің сезім-сырлары мен ішкі қ ырларын тү сіну, ұ ғ ыну деген ұ ғ ым кө ң ілге қ онымды”, – дейді Қ.Тұ рсын. Бағ дарлама ұ ғ ымы бір мезгілде теледидарғ а ә рі радиоғ а да қ атысады. Ә рі бағ дарлама астарында ө зінен-ө зі ұ ғ ынылу немесе хабардың жиынтығ ы, белгілі бір арнада жү ретін хабар, не белгілі бір шектеулі уақ ытта (кү нделікті, не апталық бағ дарлама), не кө рермендердің белгілі бір топтарына (балаларғ а, жастарғ а) арналғ ан секілді сан алуан тораптар жинақ талғ ан. Зерттеушілер кү ні бү гінге дейін “теледидар бағ дарламаларын” мә дени не эстетикалық мағ ынасына қ оса қ арастыруды ү рдіс етіп жү р. Сондық тан оғ ан “телевизиялық кө рініс” терминін телу, оның мә дени-эстетикалық бағ ытқ а жақ ындау екендігінен деп ұ ғ ынғ анымыз жө н. Мысалы, зерттеуші Станислав Кушевский “телевизиялық кө рініс... шын мә нінде жаң алық тар, репортаж, оқ улық лекция, эстрадалық концерт, кө ркемдік ой жинақ талғ ан шығ арма”, – деген тұ жырым жасайды. Осы хабарламаның бә рін хабарғ а тә н жалпы норма біріктіреді де, ол ө з бойына драматургиялық композицияны, жанды ә рекетке қ атысты камераның интерпретаторлығ ын, кө рініс пен музыканың қ атыстылығ ын, ең соң ында шағ ын-шағ ын аудиториялардың жаппай қ абылдаушылығ ын да туындатады, – деп ой қ орытады. Зерттеуші пікірінің қ ұ ндылығ ын мойындай отырып, бү гінде теледидардың уақ ыт уысынан шығ а мол аудиторияғ а ие екендігін, ә рі оның қ ұ дірет–қ арымының соншалық ты ауқ ымдылығ ын мойындауғ а тиіспіз. Кө рініс пен кадрден тыс мә тіннің қ абыса келіп, егіздің сың арындай біріге жымдасуы, жү ргізушінің қ арапайым тілмен шебер қ иыстыра тү йін жасауы, ә рі бейненің сан алуандығ ы, теледидарды қ ай кездегіден болсын кө рерменге, тың дарманғ а сә т санап жақ ындата тү суде.

С.Кушевский алдың ғ ы орынғ а бағ дарламадағ ы драматургиялық заң дылық ты қ ояды. Шын мә нінде, кез келген телевизиялық кө рініс, ол жай ғ ана сө йлесу тү рі немесе телевизиялық ө нердің кү рделі тү рі бола ма, олардың бә рінде де белгілі бір драматургиялық ө зектестік (тү йін, оқ иғ аның дамуы, шарық тауы, шешімі, эпилогы) болады. Драматургиялық сабақ тастық та орындаушылық фактор актерлық пен тығ ыз байланысты. Ол ойын-сауық бағ дарламаларының ө н бойында қ атарласа бірге еріп отырады. Кейбіреулер бағ амдағ андай, теледидардағ ы кө ріністі аудиторияның қ абылдауғ а, олардың психологиялық реакцияларының сол мезгілде ә рекетке араласуына ә келіп соғ уы да назардан тыс қ алмайды.

Телевидение – аса кү рделі, ә леуметтік-мә дени феномен. Оны зерттеу ү шін ғ ылымның кө птеген салаларының (эстетика, ө нертану, журналистика теориясы, педагогика, насихат теориясы, психологиясы, қ оғ амдық психология, жалпы психология, мә дениет теориясы жә не т.б.) бірлікте қ арастырылуы тиісті. Теледидарды ө нер саласындағ ы типологиялық аналогпен шектемей немесе ө нертанушылар жазғ андай телевизиялық кө рініс ү лгісін механикалық ә рекетке кө шіре салуғ а болмайды. Теледидардың кө ркем мә дениет аясынан шығ ып, “автор-шығ арма-публика” категориясына бағ ыт ұ стауы кө рермендерді толық тай қ анағ аттандырмайды. Зерттеуші Қ.Тұ рсын: “жіберуші-хабарлаушы-аудитория” деген ү лгі болуы қ ажет, – деп пайымдайды.

Миллиондардың кө ң іл-кү йін толқ ытатын, небір сә ттерге куә гер ететін – теледидар, радио. Демек, олардың дамуы уақ ыт ағ ымына орай ерекше бола тү сетіні де осыдан. Телевизия, радио ө нерлеріне ө зін арнағ ан телеқ аламгерлер мен радиоқ аламгерлер ү шін қ ажетті қ ұ рал қ алам мен микрофон ғ ана емес, жазылғ ан мә тінді оқ уғ а айшық ты, анық дауыс та аса қ ажет. Телерадио ө неріндегі бір ерекшелік те осында. Телевизия да, радио да дауыс ырғ ағ ының нашарлығ ын, жарты диапазонда естілуін қ аламайды. Ол дауыстың бір қ алыпты ү нділігі, ү йлесімділігіне мұ қ таж. Сондық тан, қ ай кезең де болмасын, телерадиожурналистерге қ омақ ты жү к артып, оларды дауыс жағ ынан сұ рыптау артық болмас. Егер жү ргізуші ажарлы болып, дауысы ащы, сү йкімсіз болса, хабардың мә ні де, сә ні де кетеді. Керісінше, жү ргізушінің дауысы жағ ымды, ө ң і қ арау болса, рейтинг тө мендейді. Ө йткені, телевизия да, радио да – қ ашанда эстетика ә лемі. Мә тінді айшық оқ итын диктордың тамаша қ асиеті нашар мә тіннің ө зін қ ұ лпыртып жібереді.

Сонымен, тележурналистерге, радиожурналистерге тә н қ асиеттер – журналистік кә сіби біліктілік, актерлік шеберлік, тіл мә дениеті жә не тележурналистерге ә демі қ имыл-қ озғ алыс. Жалпы, телерадиожурналистердің білікті маман ретінде қ алыптасу ү шін: 1) ақ паратпен жұ мыс істеу машығ ы; 2) саяси-ә леуметтік жә не экономикалық ә рі ө зге де салалардағ ы сауаттылығ ы; 3) жаң а техника мен технологияларды жатсынбауы; 4) командамен жұ мыс істеуі.

Бү гінгі “ақ параттар ғ асырында” қ ай салада болса да жан-жақ тылық пен білімділік, аналитикалық ақ ыл-ой, терең талдау мен ұ шқ ырлық талап етілуде. Журналистің қ ай салада болсын ә мбебаптылығ ы мен білімдарлығ ы хабардың ө ң ін аша, ажарын кіргізе отырып, ә рі оның ө зіндік имиджін қ алыптастыруғ а да негіз қ алап жатады.

Телевидение, радио бағ дарламаларын, баспасө з материалдарын жасайтын шығ армашылық топта редактордың алатын орны ерекше. Ол мә тіннің мазмұ ны мен кө ркемдік сапасына жауап береді. Бү гінгі таң да бас редактордың қ ызметін продюссер атқ арады. Ол бағ дарламаның идеялық -кө ркемдік дең гейін бақ ылап қ ана қ оймай, сонымен қ атар, ө ндірістік, ұ йымдастырушылық жә не қ аржылық мә селелерге де араласады.

Телевидениедегі редактор жұ мысы ө те кең кө лемді қ амтиды. Оның іс-ә рекеті ә деби жұ мыспен ғ ана шектеліп қ оймайды. Бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралы ретінде телевидение редактордан теледидар ө ндірісінің ерекшелігімен байланысты білімінің болуын талап етеді.

Бү гінгі таң да редактор жұ мысы мә тінді тексеру мен тү зетуден тұ рады деген жаң сақ пікір қ алыптасқ ан. Ол сондай-ақ, цензорлық жұ мыс деп те қ абылданады. Бірақ редактордың іс-ә рекеті оны телебағ дарламаларды, радиохабарларды, баспасө з материалдарын жасаудағ ы шығ армашылық процестің лидері етіп кө рсетеді.

Телевидение редакторының жұ мысы кө рермен бағ дарламаны экраннан кө рген кезден бірнеше сағ ат бұ рын басталады. Ол теледидарлық жоба жасауғ а қ атысады, қ ызық ты материал табады, оғ ан авторлар таң дап, қ атысушыларды шақ ырады. Сонымен қ атар, сол қ атысушылардың ә деби дайындығ ын ғ ана есепке алып қ оймай, экран міндеттемелерінің де сақ талуын қ амтамасыз етеді. Бағ дарлама дайындаудың кейінгі кезең дерінде редактор тек кең есші мен автор, режиссерлердің кө мекшісі рө лін атқ арады. Осылайша, ә деби материалды бағ алаудан бастап, оның жазылуы мен эфирде бағ дарламаның шығ уына дейін редактор жұ мыс жасайды. Ө зі де кей кезде жү ргізуші, сұ хбаттасушы, репортер қ ызметін атқ арып, журналистік қ ызметін арттыра тү седі. Редакторлық іс-ә рекеттің тағ ы бір аспектісі: техникалық жә не шығ армашылық мә селелердің ү йлесімділігі. Редактор камераның техникалық мү мкіндігі мен электронды “арнайы эффектілерді”, монтажды білуі қ ажет.

Редакциялау ұ ғ ымы – ө те кү рделі ұ ғ ым. Латын тілінен аударғ анда “redactus” – “тә ртіпке келтірілген” деген мағ ынада. Баспасө з, радио, телевидениеде редакциялау – қ оғ амдық -ә деби іс-ә рекет, жариялауғ а материал дайындау дегенді білдіреді. Кө птеген жағ дайда редакциялаудың міндетін айқ ындауда оның мә тінді тү зету деген бір жағ ы ғ ана қ арастырылады. Тү зету – редактор іс-ә рекетіндегі маң ызды қ ұ былыс. Оның басты міндеті мазмұ н мен шығ арма пішініне сараптама жасау болып табылады. Телевидениедегі редакциялау пә ні тү рлі жанрдағ ы мә тіннен бастап бейнеқ атардың иллюстрациялары бола алады. Редакциялауғ а саяси жә не қ оғ амдық мә ні бар аспект кіреді. Редакциялау арқ ылы шығ армадағ ы қ ателер тү зетіледі. Редактордың міндеті – ө зі тү зеген материалдың эффектілі болуын қ амтамасыз ету. Ол эфирге шығ атын публикацияғ а толығ ымен жауапты.

Ө зінің ақ параттық қ ызметін орындау барысында БАҚ материалдары жақ сы, тү сінікті баяндалуы тиіс, ө йткені ол тү рлі топ ө кілдеріне арналады. Редактордың шығ армашылық мү мкіндігі мен шеберлігінен материалдың сапасы айқ ындалады. Редактор мамандығ ында сыншы мен тіл маманы, стилист пен педагог, ұ йымдастырушы мен суретші мамандығ ы ұ штасады. Редактор ө з білімін ә рдайым жетілдіріп отыруы қ ажет. Жан-жақ ты білімі бар, логикалық ойлауы зор, ә деби тілдің нормаларын жетік білетін адам ғ ана редактор бола алады. Редакторлық бағ алау – шығ армағ а нақ ты мақ сат тұ рғ ысынан қ арау, автор ең бегін шыншылдық масштабымен айқ ындау.

Редактор кітап, радио немесе телебағ дарлама дайындаудың барлық ө ндірістік-технологиялық процесін білуі шарт. Полиграфия негіздері мен техникалық мү мкіндіктерді білуі редакторғ а шығ арманың ә серін кү шейтуге кө мектеседі. Редакциялау – шығ армашылық процесс.

Редакторлық іс-ә рекеттің басы – дайындық кезең і болып табылады. Оны ұ йымдастырушылық -шығ армашылық кезең деп те есептеуге болады. Оғ ан басылым, радио немесе телевидение бағ ытына сә йкес тақ ырыптық бағ дарын айқ ындау, айдарлар мен жобалар, автор таң дауы жатады.

Редакциялаудың жалпы ә дістемесі ә рбір редактор ү шін қ ажет. Ал телевидение бағ дарламасын редакциялаудың кітап пен баспасө з материалдарынан ө те кө п ерекшеліктері бар. Ө йткені, соң ғ ыларында редактор тек мә тінмен ғ ана жұ мыс істейді.

Телеарна редакторы мә тіндік материалдан ө зге бейнеқ атармен де айналысуы керек, яғ ни сө з бен бейне ү йлесім табуы қ ажет. Бұ л оның телережиссура негіздері, сонымен қ атар теледидардың техникалық мү мкіндіктерімен танысуын талап етеді.

Теледидар бағ дарламасын дайындау кезең дерінің барлығ ында қ оғ амдық жұ мыс кө лемі кітап пен мақ аланы басуғ а дайындау кезең індегі жұ мыс кө лемінен едә уір ү лкен. Онда: автор таң дауы, нысаналардың сарапталуы, бағ дарламада кө рсетілетін ұ йымдармен келісім, бейнелік материалдар таң дау, қ атысушыларды іздеу сияқ ты кө птеген іс-ә рекеттер атқ арылады.

Редактордың іс-ә рекетін кей-кезде ә деби-ұ йымдастырушылық деп те айқ ындайды. Теледидар редакторы режиссерді, операторды, суретшіні ауыстыра ала ма деген заң ды сұ рақ тууы мү мкін. Бағ дарламаның сапасы шығ армашылық топтың ә рбір мү шесі ө з жұ мысын жоғ ары дең гейде орындағ анда ғ ана жақ сы болады. Редактор бұ л жерде ұ йымдастырушы, бағ ыттаушы, барлық топтың жұ мысын ү йлестіруші ретінде қ ызмет атқ арады. Олардың жалпы мақ саттары – бағ дарламаның кә сіби дең гейін жоғ ары етіп кө рсету болып табылады. Ал, редактор – осығ ан жауапты тұ лғ а.

Тікелей эфирде редактор “дайындалмағ ан” материалмен жұ мыс жасайды. Бұ л жерде ең бастысы – тақ ырыпты ашып, бағ дарламаның дұ рыс мағ ынасын бере білу. Ә рине, кө ркемдік безендірілуіне редактордан гө рі қ оюшы режиссердің жауапкершілігі басымдау.

Осылайша, теледидар редакторына ө з жұ мысын жоғ ары дең гейде орындау ү шін редакциялау шеберлігін білумен қ атар, теледидар драматургиясы тө ң ірегіндегі мә селелер жө нінде хабары болуы керек.

Сонымен қ атар шешендік ө нер негіздерін, бағ дарлама дайындау технологиясын, экранның бейнелік кө ркемдік қ ұ ралдарын жақ сы мең геруі керек. Теледидар редакторына тағ ы бір қ ажет қ асиет – адамдармен қ атынас орната білу. Оның іс-ә рекетінде ұ йымдастырушылық қ абілет маң ызды орын алады, сондық тан бағ дарлама дайындаудың барлық кезең індегі дұ рыс жү ргізілген жұ мыс бағ дарлама сапасына ү лкен ә серін тигізеді.

Ұ йымдастырушылық жұ мыстың жедел бағ дарламаларда, трансляциялар, мерекелік кештер, байқ аулар мен ток-шоу кезінде алатын маң ызы зор. Бұ л кезде қ атысушыларды дұ рыс таң дап, олармен танысып, мінез-қ ылық тарын зерттеп, олардың ә рқ айсысының атқ аратын міндетін жете тү сіндіру қ ажет.

Редактор теледидар қ ызметінде тү рлі мә селелерді шешеді, сондық тан оның жұ мысының кезең дерінің саны кө п. Теледидар редакторы ү шін дайындық кезең і тақ ырып ө ң деуден басталады. Ең ө німді теледидар мү мкіндігі мен спецификасын айқ ындай алатын материал таң далады. Ол кезде редактор бірнеше позицияғ а арқ а сү йеді.

Біріншіден, теледидардың ерекше қ асиеттері: жеделдік, кө ру мү мкіндігі, бірден кө пшілік аудиторияны қ амтуы.

Екіншіден, теледидардың басқ а бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарымен байланысы.

Ү шіншіден, теледидар кө рсетілімінің спецификасы. Бағ дарламаның бір рет кө рсетілуі тиімді қ абылдауды тө мендетеді. Деректі материалдарда тақ ырып нақ ты, ә рі тү сінікті баяндалуы, дұ рыс ұ йымдастырылуы қ ажет.

Тө ртіншіден, аудитория тұ рақ тылығ ы, олармен жү йелі тү рде қ арым-қ атынаста болу.

Бесіншіден, теледидар аудиториясының ә ртү рлілігі, яғ ни кө рермендердің жасы, білім дең гейі ә р тү рлі болады.

Редактор ұ сыныстарды, журналистердің меншікті жә не штаттан тыс тілшілерінің, шығ армашылық бірлестік ө кілдерінің, мамандардың жобаларын қ арастырады. Осы кезең де кө рерменге тақ ырыпты дұ рыс жеткізе алатын кө ркемдік қ ұ ралдар таң далады.

Ә рбір телеарнаның ө зіндік бағ ыты болуы шарт, олардың айдарлары, жү ргізушілері, хабар беру тү рлері мен жанрларында айырмашылық болуы тиіс.

Бағ дарлама саясатын жү ргізу ү шін міндетті тү рде оның қ ұ рамдас бө ліктері: айдарлар, циклдар, сериялар мен блоктарды бө ліп алу керек. Айдар бағ дарламаны тақ ырыптық принцип бойынша немесе мақ саты бойынша біріктіреді. Тақ ырыптық жағ ынан бірдей материалдарды біріктіре отырып, айдар кө рерменге ө зіне қ ажет бағ дарламаны тез таң дауғ а мү мкіндік береді. Сонымен қ атар олар кө рерменге бағ ыт береді, бағ дарлама мағ ынасын терең ұ ғ ынуғ а кө мектеседі.

Бағ дарламаның тағ ы бір маң ызды қ ұ рамдас бө лігі – циклдар. Циклғ а бір бағ ыттағ ы бағ дарламалар кіреді, оларды бір автор жү ргізіп, қ атысушылары да бір болады. Циклда тақ ырыбы жағ ынан ә р тү рлі материалдың бірігуі қ ойылғ ан міндетті толық шешуге мү мкіндік береді. Мысалы: “Айна. Апта қ орытындысы” (Қ азақ стан), “Жеті кү н” (Хабар), “Апта” (Астана), “Состояние kz” (31 арна). Бұ л циклдардың басты артық шылығ ы – таң далғ ан мә селені жан-жақ ты, ә рі жү йелі зерттеуге мү мкіндік берілуі.

Теледидар тә жірибесінде бағ дарламалық блоктар кең қ анат жайды. Олар тү рлі бағ дарламаларды уақ ытына қ арай жинақ тауғ а мү мкіндік береді. Мысалы, таң ертең гілік, кешкілік блоктар. Блоктық қ ұ рылым кө птеген арналар қ ызметін жү йелейді. Оның кө птеген артық шылық тары да бар.

Бұ л кө рерменнің нақ ты бө лігіне бағ ытталатын бағ дарлама ішіндегі бағ дарлама, оның қ ұ рылысы еркін, жанры мен пішіндері ә р тү рлі.

Бағ дарлама блогын дайындау кезінде ондағ ы кейбір жеке материалдардың тә ртібі мен орналасуының ө зіндік заң дылық тары бар, оларды кө рерменге жақ сы ә сер қ алдыру ү шін пайдалануғ а болады.

Теледидар аудиториясының тұ рақ тылығ ы кө лемі ү лкен материалды бө ліктермен, яғ ни серияғ а бө ліп кө рсетуге мү мкіндік береді. Бұ л оқ иғ а немесе қ ұ былыс жайлы толық мә лімет алуғ а кө мектеседі. Серияғ а, ә детте, фильмдер мен спектакльдерді, ү лкен бағ дарламаларды бө леді.

Мағ ыналық реттеудің де ү лкен маң ызы бар. Ол материалды таң дап, оны ә леуметтік-қ оғ амдық жә не саяси мә нінің дең гейіне қ арап топтастыру. Мысалы, ақ параттық бағ дарламалар ү немі бір уақ ытта жү ргізіледі. Бұ л кезде кө птеген кө рермендердің уақ ыттары бос болады. Редакцияның да кү ні бойы жинағ ан материалдары бұ л уақ ытта жү йелі тү рде беріледі. Ақ параттық бағ дарламалар миллиондағ ан аудиторияның естіген мә ліметтерін бейнекө ріністермен нақ тыландырады. Ақ параттық хабарлар ә р тү рлі уақ ытта жү ргізілуі тиіс. Бірақ бұ л принцип ә рдайым сақ тала бермейді.

Жанрлық беттеу – сюжеттердің ә ртү рлілігін, берілу ерекшеліктерін есепке алады. Материалдың нақ ты орын тә ртібі кө рермен ү шін ө те маң ызды. Беттеу арқ ылы кө рермендер дайын бейнелік ассоциациялар алады.

Бағ дарлама беттеуін “драматургиялық бастау” біріктіруі тиіс, яғ ни сюжеттердің қ ойылымы, нақ ты орын тә ртібі, саяси, экономикалық, ә леуметтік, мә дени тақ ырыптардың ө зара байланыстығ ы.

Ырғ ақ тық беттеу – тү рлі бейнелік жә не техникалық қ ұ ралдардың (сюжет, тікелей эфир, студиядағ ы тү сірілімдер) пайдалануы. Ритмдік беттердің заң дарын бұ зудың зардабы мағ ыналық беттеудегідей қ абылдау белсенділігіне ә серін тигізеді.

Теледидарда редактор сценарийдің авторымен жұ мыс жасайды. Онымен жұ мыс істеудің ө зіндік ерекшеліктері бар. Ол екеуінің жұ мысын телебағ дарлама авторы деген бір ұ ғ ымғ а біріктіруге болады. Редактор мен автордың жұ мысы ө тініш берілгеннен бастап, бағ дарлама эфирге шық қ анғ а дейін жалғ асады. Теледидар бағ дарламасын дайындау процесіне авторды араластыру редактор жұ мысының маң ызды ерекшелігі. Авторды шақ ыра отырып, редактор ө з шешімінің дұ рыстығ ын анық тау қ ажет. Ол автордың кә сіби жә не ә деби мү мкіндіктерін камера алдында ө зін еркін ұ стауын есепке алады.

Теледидар немесе радиодағ ы автор қ ызметі баспа қ ызметінен ә лдеқ айда қ иынырақ. Мысалы, баспа материалының ә деби қ ұ ндылығ ы ғ ана ескерілсе, теледидарда оның бейнелік қ атары да ү лкен рө л атқ арады. Ө те мық ты газет очеркшісі теледидарғ а очеркті тез дайындай алмайды. Ө йткені теледидар бағ дарламасының ө зіндік ерекшелігі бар. Ал ә деби шығ армашылық тағ ы негізгі кө ркемдік қ ұ рал – сө з ғ ана.

Авторды эфирге шығ аруғ а шақ ыру этика нормаларымен сә йкес келеді. Сондық тан авторды шақ ырып алып, эфирге шығ ар кезде одан бас тартуғ а болмайды.

Сценарий дайын болып, эфирге шығ ар кезде ғ ана автормен байланыс орнату қ ажет. Себебі, автордың сценарийімен жұ мыс істеуі кө птеген шығ ынды қ ажет етеді. Автормен алдын-ала жақ сы қ атынас орнату жоспарланғ ан ойды асыру ү шін керек.

Егер автор теледидарғ а жаң а келген болса, оны міндетті тү рде теледидар бағ дарламасын дайындау технологиясымен, ә деби сценарийдің тү рлі формаларымен таныстыру қ ажет. Автормен танысу ү шін онымен келіссө з жү ргізу керек. Бағ дарлама дайындауда режиссер мен оператордың қ ызметі ерекше.

Автор ұ сынғ ан ө тініш, сценарий мен материал редактор тұ рғ ысынан жақ сы қ абылдануы тиіс. Редактор оператор қ арым-қ атынасы сценариймен жұ мыс жасау кезінде ү зілмеуі тиіс. Редактор кең естерімен авторғ а кө мек береді. Сценарий экранғ а шығ уғ а арналады, сондық тан редактор тә жірибесінің жалпы қ абылданғ ан ә дістерімен шектелу жеткіліксіз. Редактор авторды бейнематериалмен таныстырады, тү рлі ұ йымдарғ а, мұ рағ аттарғ а еркін кіре алуына жағ дай жасау керек.

Сценарийдің редакторлық сараптамасы оның автормен қ арым-қ атынасының характерін анық тайды.

Теледидар тә жірибесінде редактор автор-маманның пікіріне қ ұ лақ салатын кездер аз болмағ ан. Бірақ осығ ан қ арамастан, редактор жұ мысының жауапкершілігі мол. Ә деби ө ң деу аяқ талғ анымен, автор мен редактордың жұ мысы аяқ талмайды. Автор бейнелік материалдар таң дауғ а қ атысады, синхрондық съемкалар ө ткізеді, сценарийдің дұ рыс орындалуын қ адағ алайды, жетіспеген жерлеріне тү зетулер мен ө згертулер енгізеді. Жедел тү рдегі бағ дарламаларғ а тұ рақ ты, ә рі тә жірибелі авторды алғ ан жө н. Ол жұ мысты ә лдеқ айда жең ілдетеді.

Редактордың міндеті мен қ ызметі ә рдайым ө згеріп отырады. Аудиторияның ә р тү рлілігі мен кө птігі эфирге шығ ып отырғ ан адамнан кө п нә рсені талап етеді. Ең алдымен, ол ө з пә нін жақ сы мең геруі керек. Даралық, шынайылық аудитория ойын жетілдіреді. Мысалы, кей кезде эфирдегі адам дұ рыс сө йлеп тұ рса да, оның кө здері мү лде басқ а нә рсені айтып тұ рғ андай болады. Тақ ырыпқ а деген мұ ндай ү стірт кө зқ арас кө рерменге де беріледі. Мұ ндай қ ателікті болдырмау ү шін редактор бағ дарлама мазмұ нына аса кө ң іл бө луі қ ажет. Дайындалғ ан бағ дарламаның экранғ а шығ уының маң ызы ү лкен рө л атқ арады.

Газеттің жарияланымын оқ ырман ойының кү ші мен терең дігіне байланысты бағ алайды. Ал теледидарда оғ ан тағ ы бір аспект қ осылады: ол эфирдегі адамның бет-ә лпеті, ө зін-ө зі камера алдында ұ стауы. Редактор бұ л жерде хабар кейіпкерін режиссермен бірігіп таң дауы қ ажет. Автор – жү ргізуші таң далғ ан кезде, редактор онымен экранда кө терілетін мә селе тө ң ірегінде ой қ озғ айды, бағ дарлама уақ ытын жә не т.б. белгілейді. Журналистиканың электронды қ ұ ралдарын пайдалану тә сілдерін кү ннен кү нге жетілдіре тү су – ө мірдің ө зі талап етіп отырғ ан аса маң ызды мә селелердің бірі.

Қ азіргі ғ аламдасу кезең інде ақ параттар ағ ынының толассыз тасқ ыны мен телерадиостанциялардың молдығ ы да ө мірге басқ аша қ арауғ а, ә рі ә р нә рсені сын тезінен ө ткізе отырып, терең біліммен қ арулануымызды қ ажет етіп отыр. Қ ашаннан да мә нді ә рі маң ыздысы – бағ дарламалардың қ алың кө пшілікке бағ ытталуы. Ол: мол аудитория, миллиондағ ан кө рермендер, тың дармандар, пайда, жарнама, абырой, тиімділік, ә рі бә секелестікке кө шбастаушылық тан айырылмау.

Ендеше, тақ ырыпты зерттей келе қ ұ нды бағ дарламалар, хабарлар сапасы тө мендегідей критерийлерден тұ рады деген қ орытындығ а келдік: публицистикалық тақ ырыптардың мол болуы; тақ ырыптардағ ы ә леуметтік мә нділік, актуальдылық, пікірталас жә не кө терілген проблемадағ ы жаң ашылдық; келтірілген аргументтер мен фактілердің сенімділігі, ә рі негізділігі мен толымдылығ ы; хабарғ а қ атысушы қ онақ тардың проблемадан толық қ анды хабардарлығ ы; аудиторияғ а ұ сынылып отырылғ ан тақ ырыптық ауқ ымдылық, кө рсетілімнің жеделділік дә режесі мен ақ параттың толымдылығ ы; сюжеттердің сонылығ ы, телевизиялық ә рекеттің динамикалық дамуы. Кө пшілік талғ амына сай бағ дарламалар дайындау журналистер, яғ ни тележурналистер, радиожурналистер еншісінде. Барлық параметрлер бойынша білікті маман даярлау – кезек кү ттірмейтін мә селе.

Қ азіргі кезде кө ру, тың дау қ ажеттілігін бірдей ө тейтін теледидардың, радионың рейтингісі жоғ ары. Жергілікті халық ұ лттық нақ ышты бағ дарламаларды кү теді. Сан алуан ұ лттың ө кілдері тұ рып жатқ ан кең байтақ жерімізде жұ мыс істейтін кө птеген электронды БАҚ ө кілдері қ андай бағ ытты таң дайды? Қ андай бағ ытты таң даса да, біздің менталитетіміздің сақ талуын қ адағ алау – қ ажеттілік. Қ адағ алау, яғ ни соң ғ ы нү ктесін қ оятын – редакторлар. Осыдан-ақ редакторларғ а жү ктелген жауапкершілікті байқ ауғ а болады. Ө йткені, ә р мемлекеттің ұ лттық ерекшеліктерін, салт-дә стү рін, тарихын, мә дениетін кө рсетіп отыратын айнасы – теледидар жә не радио. Ал, электронды бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарымыз халқ ымыздың ө мірін неғ ұ рлым тү зу, айқ ын кө рсетуі болашақ тың негізі болмақ.