Психологиялық кеңес жұмыстары

💸 Как сделать бизнес проще, а карман толще?

Тот, кто работает в сфере услуг, знает — без ведения записи клиентов никуда. Мало того, что нужно видеть свое раписание, но и напоминать клиентам о визитах тоже. Проблема в том, что средняя цена по рынку за такой сервис — 800 руб/мес или почти 15 000 руб за год. И это минимальный функционал. Нашли самый бюджетный и оптимальный вариант: сервис VisitTime.
⚡️ Для новых пользователей первый месяц бесплатно. А далее 290 руб/мес, это в 3 раза дешевле аналогов. За эту цену доступен весь функционал: напоминание о визитах, чаевые, предоплаты, общение с клиентами, переносы записей и так далее.
✅ Уйма гибких настроек, которые помогут вам зарабатывать больше и забыть про чувство «что-то мне нужно было сделать».
Сомневаетесь? нажмите на текст, запустите чат-бота и убедитесь во всем сами!

Психологиялық қ ызметте кең ес беру бағ ыты бойынша қ ызметкерлер нақ ты міндеттерді шешеді:

1.Оқ у-тә рбие мекемелерінің ә кімшілігіне, мұ ғ алімдерге, тә рбиешілерге, ата-аналарғ а, мастерлерге балаларды оқ ыту жә не тә рбиелеу жә не бірлесіп жұ мыс істеу мә селесі бойынша кең естер береді.

2.Балаларғ а оқ у, жетілу, ө мірлік жә не кә сіби ө з-ө зін анық тау, ересектермен жә не қ ұ рбыларымен ө зара қ арым-қ атынас, ө з-ө зін тә рбиелеу жә не т.б. мә селелері бойынша жеке жә не топтық кең ес беріледі.

3.Жеке жә не топтық кең ес беру арқ ылы педагогикалық кең естерге, ә дістемелік бірлестіктерге, жалпы мектептік жә не кластық ата-аналар жиналысына қ атысып, дә ріс оқ у арқ ылы педагогтардың, ата-аналардың, мастерлердің, қ оғ амдық ө кілдердің психологиялық мә дениетінің жоғ ары-лауына септігін тигізеді.

4. Бала тағ дырында мү мкін болатын ө згерістерді (арнайы оқ у-тә рбие мекемелеріне жіберу, ата-ана қ ұ қ ығ ынан айыру, бала асырап алу ж.т.б.) анық тауғ а байланысты сә йкес инстанциялардан дұ рыс шешім шығ ару мақ сатында, халық тық соттың, қ амқ орлық кө рсету ұ йымдарының сұ ранысы бойынша баланың психикалық жағ дайы, психикалық даму ерекшеліктері.

53. Психологқ а қ ойылатын жеке тұ лғ алық жә не кә сіби талаптар.

Ә рбір психодиагностикалық ә дістеме ғ ылыми талаптарғ а сә йкес келгенде ғ ана алынғ ан нә тиженің адекватылығ ына еш кү мә н болмайды. Алайда кез келген психодиагностикалық ә дістемелерді қ олда-нушыларғ а тө мендегі ережелерді жадыда сақ таса артық болмас деп ойлаймыз:

- Адамды ө зінің келісуінсіз, еркінен тыс немесе алдау жолымен психологиялық зерттеуге мә жбү рлей алмаймыз, тек соттық жә не медициналық тә жірибе жағ дайла-рында ғ ана мә жбү рлей алады;

- Кез келген адам ө зінің зерттеу нә тижелерін білуге қ ұ қ ылы;

- Кә мелетке толмағ ан балаларды тестілеуде олардың ата аналары тестілеудің нә тижелерін білуге қ ұ қ ылы;

- Зерттеушілерге психологиялық тес-тілеудің қ орытындысы ұ ғ ынық ты ә рі жеткілікті дең гейде тү сіндірілуі керек;

- Егер тестілеу адамның ақ ыл ой дең гейін анық тау (конкурстық таң дау немесе жұ мысқ а орналастыру) мақ сатында жү ргізілсе, онда зерттелінуші тестілеудің мақ саттарын жә не нә тижелерге қ ойылатын талаптарды білуге қ ұ қ ылы;

- Психолог диагностика нә тижесінде алынғ ан мә ліметтерді таратуғ а жә не барлығ ына жария етуге болмайды (егер мә лімет оқ ушығ а жә не айналасын-дағ ы-ларғ а зиян келтірсе, егер зерттелушіге кұ -пиялық ты сақ таймын деп кепілдік берсе) қ ұ пиялық ты сақ тауы қ ажет;

- Психолог психодиагностикалық жұ -мыстың қ орытындысының адекватты-лығ ына жауапты жә не кә сіби психо-диагностиканың барлық талаптарына сә й-кес келуі керек.

Психологтың ұ станатын этикалық принциптері баланың мү ддесін қ орғ аумен бірге, оның жан дү ниесіне зиян келтіруге мү мкіндік бермейді.

Ә рбір психолог этикалық -қ ұ қ ық тық ережелерді жұ мыс барысында ұ мытпағ аны жө н, бұ л психологтың кә сіби маң ызды қ асиеттерді қ алыптастыра отырып, ө зін ө зі тә рбиелеуіне ық пал етеді. Осындай қ асиеттерге Н.Н. Обозовтың пікірінше:

Ә рине жоғ арыда аталғ ан кә сіби жә не тұ лғ алық қ асиеттердің барлығ ы педагог психологтың жұ мыс тә жірибесінде, оның кә сіби іс-ә рекетінде жетістікке жетуге мү мкіндік береді. Бірақ психологтың кә сі-би іс-ә рекетінде диагностикалық, ұ йымдас-тырушылық, коммуникативтік, білімділік-тә рбиелік, профилактикалық функция-ларды орындау да жан-жақ ты білімді, біліктілікті қ ажет етеді.

Сонымен бірге білім саласында қ ыз-мет істейтін психолог Қ азақ стан Республи-касының Конституциясын, Қ азақ стан Республикасының «Білім туралы», «Даму мү мкіндіктері шектеулі балаларды ә ле-уметтік жә не медициналық педагогты қ ол-дау туралы», «Бала қ ұ қ ығ ы туралы»» заң дарды жә не басқ а білім беру мә селесі жө нінде нормативтік қ ұ қ ық тық актілерді; педагогикалық психология, жалпы психо-логия, жас ерекшелік физиология теория-сын, ә леуметтік психология мен даму психологиясын, мектеп гигиенасын; оқ ыту бағ дарламасы мен жоспарын, оқ улық -тарды, психология жә не педагогикалық ғ ылымның негізгі жетістіктерін білуге міндетті.

Ә рбір психолог адамның жан жарасын емдеушісі ретінде психодиаг-ностикалық жұ мысты жү зеге асыру ү шін ө зіне, бірінші кезекте белгілі дә режеде ө зінің жеке тұ лғ асына талаптар қ оя білуі керек.

Ө йткені, психологтың жұ мысы білім ордасындағ ы баланы жан жақ ты дамуына ық пал етеді жә не адам тағ дырында маң ызды да жауапты орын алады. Тек ө зінің кә сіби іс ә рекетін дамыта алатын, кә сіби – қ ажетті дең гейде кө мек кө рсете білуге дағ дыланғ ан маман ғ ана ең бек нарығ ы мен қ оғ ам сұ ранысына ие жә не білім беру қ ызметінің сапасын жоғ арлатуғ а ық палын тигізеді.

Шарты: Тө мендегі тұ жырымдарғ а келісетін болсаң ыз " +" белгісін, ал келіспесең із " -" белгісімен белгілең із.

1. Егер мен ашулансам, қ ол жұ мсап жіберуім мү мкін.

2. Заттарды лақ тыратындай, ешқ ашан мен қ атты тітіркенбеймін.

4. Егер мені дұ рыс, жиі жақ сылап ө тінбесе, ө тінішті орын д амаймын.

5. Менің ойымша тағ дыр мағ ан қ атыгез сияқ ты.

6. Басқ алар менің сыртымнан мен туралы не айтатынын білемін.

7. Егер басқ алар сө з-таласта менімен келіспесе, мен айтысудан бас тартпаймын.

8. Егер біреуді аддағ ан кезім болса, мен ар-ұ жданымның алдында қ атты азаптанамын, қ ысыламын, ұ яламын.

9. Басқ а адамғ а мен қ ол кө теруге қ абілетті емес сияқ тымын.

10. Мен ашуланғ анда, есікті сарт еткізіп жабамын.

11. Кейде адамдар мені ө зінің қ атысуымен ашу-ызамды келтіреді.

12. Егер мағ ан орнық қ ан ереже ұ намаса, мен оны бұ зғ ым келеді.

14. Кө п адамдар мені ұ натпайды деп ойлаймын.

15. Менің қ ұ қ ығ ымды басқ алар сыйлағ анды талап етемін.

16. Кейде менің ойыма ө зім ұ ялатын ойлар келеді.

17. Мені тө белеске дейін жеткізеуге қ абілетті адамдарды білемін.

18. Кейде мен ашу-ызамды тө белес арқ ылы кө рсетемін.

19. Мен ө зімді жиі атылуғ а дайын оқ ретінде сезінемін.

20. Егер біреу ө зін бастық сияқ ты кө рсеткісі келсе, ә рқ ашан мен оғ ан карсы тұ рамын.

21. Мені барлық болмысыммен жек кө ретін адам жоқ.

23. Егер мен қ атты ызалансам да балағ ат сө зге жақ ындамаймын.

24. Жұ мыстан қ ашатын адамдар ө здерінің кінә сін байқ ап сезу керек.

25. Егер мағ ан біреу қ ол жү мсаса да, мен сирек жауап қ айырамын.

26. Қ атты ызаланғ анда бірінші қ олыма тү скен затты алып, сындырғ анымды есіме тү сіре аламын.

27. Ө зіме ұ намсыз адамдарғ а қ атынасым дө рекілеу кө зқ арастамын.

28. Мағ ан бұ йрық беріп сө йлесе, ештең е жасағ ым келмейді.

29. Басқ аларғ а деген жаман кө зқ арасымды жасыруғ а тырысамын.

31. Егер біреу мені ызаландырса, мен ол туралы не ойлайтынымды айтуғ а дайынмын.

32. Ө з ата-анам ү шін аз кө мек тигізгенім мені қ атты толғ андырады.

33. Мағ ан біреу қ ол кө терсе, мен оғ ан жауап қ айтармаймын.

34. Дау барысында мен жиі дауысымды кө теремін.

36. Адамдар ө здерін бастык ретінде кө рсетсе, мен калайда болса мен-менсіп кетпеуіне жағ дай жасаймын.

37. Мен ә рқ ашан да жаксы ең бегіме лайық ты бағ а ала алмаймын.

38. Мағ ан ө іптесіп, зиян келтіретін жауларым жоқ.

39. Мені жиі адамдарды жә й ғ ана айтып қ орытқ анмен, оны орындаймын.

55. Ә леуметтік – психологиялық тренинг тү сінігі, тарихы, міндеттері жә не принциптері.

Ә леуметтік-психологиялық тренинг - адамдардағ ы психологиялық сипаттағ ы мә селелерді жою, қ ылық ты тү зеп немесе денсаулығ ын жақ сарту ү шін оларғ а психотерапевттік немесе психокоррекциялық ә сер етутеориясы мен практикасы.

Ә леум еттік-психологиялық тренинг жайлы анық тамалар.

Ә леуметтік –психологиялық тренинг- ә р тү рлі іс-ә рекеттерге ие болу мен ү йренуге бағ ытталғ ан қ абілеттерді дамытатын ә дістер тобы.

Ә леуметтік –психологиялық тренинг – Топтағ ы қ арқ ынды оқ у процессіндегі, адамдарғ а психологиялық ә сер ету формасы.

Ю.И.Жуков, Л.А.Петровская, П.В.Растянников бойынша

Ә леуметтік –психологиялық тренинг – топтағ ы қ арым-қ атынастың компетенттілігін топтық психологиялық жұ мыс ә дісін белсенді қ олдану арқ ылы жоғ арлатуғ а бағ ытталғ ан, практикалық психологияның саласы.
Тренинг формасы жағ ынан 2-ге бө лінеді.
1) Ә дейі дағ дыларды (умений) дамытуғ а бағ ытталғ ан

2) Қ арым-қ атынас жағ дайын анализдей алуды ү йренуге бағ ытталғ ан.

Ә леуметтік –психологиялық тренингтің мақ саттары (Захаров, Хрящева бойынша).

1. Топтық қ арым-қ атынас жә не тұ лғ а психологиясы саласындағ ы білімдерге ие болу.

2. Қ арым-қ атынас жайлы дағ дылар мен білімдерге ие болу.

3. Табысты қ арым-қ атынасқ а қ ажет бағ дарларды қ алыптастыру жә не дамыту коррекциясы.

4. Ө зің ді жә не басқ аны адекватты бағ алау қ абілеттілігін дамыту.

5. Адамдар арасындағ ы ө зараә рекеттерді дұ рыс қ абылдау жә не бағ алау қ абілеттілігін дамыту.

6. Тұ лғ аның байланыстар системасын дамыту жә не коррекциялау.

Ә леуметтік –психологиялық тренингтің негізгі мақ саттары:

1. Қ арым-қ атынас сферасындағ ы компетенттілікті жоғ арлату (оның когнитивиі, мінез-қ ұ лық тық, эмоционалды компоненттерін дамыту).

2. Психологиялық ә сер етуге байланысты тұ лғ аны жә не тұ лғ алық дең гейді дамытуғ а бағ ытталу (гуманистік бағ ыт. К.Роджерс “ модели роста”).

Ә леуметтік –психологиялық тренингтің аспектісі:

1) Қ арым-қ атынастағ ы компетенттілікті дамытуғ а бағ ытталу;

Ә леуметтік –психологиялық тренингтің тү рлері:

1. мінез-қ ұ лық тың белгіл бір аспектісін модификациялауғ а бағ ытталғ ан;

2. организационды мінез-қ ұ лық қ а бағ ытталғ ан (басқ арушыларғ а арналғ ан).

3. аргументтелген мінез-қ ұ лық тың тренинг-бағ дарламасы.

4. Бұ хара алдына шығ удағ ы қ орқ ынышты басу тренинг-бағ дарламасы.

7. Іскерлік қ арым-қ атынасқ а арналғ ан тренинг.

10. Ә леуметтік –психологиялық тренингтің принциптері:

16. 6. Мақ сатты болжау (Целепологания) принципі.

19. 9. “Мұ нда жә не енді” (“Здесь и теперь”) принципі.

22.
1. Модельдеу принципі – тренингте қ атысушылар негативті жә не позитивті мінез-қ ұ лық формаларын кө рсететін, ә ртү рлі шынайы жағ дайлар модельденеді.
2. Жаң ашылдық принципі - ойын барысында жұ птарды ауыстыру жә не ойналатын ойындардың оригиналды болуын ұ сынатын принцип.
3. Зерттеушілік принцип – топ ө збетінше

23. қ ойылғ ан мә селелерге шешім табуды ұ станатын принцип.
4. Қ айта байланысу принципі - видео жазбалар кө румен, қ атысушылардың ө з пікірлерін айтумен жү зеге асады.

24. 5. Диагностикалау принципі - тренер ылғ ида топ қ атысушыларының қ алып-кү йіне диагностика жү ргізіп отыруы қ ажет.

25. 6. Мақ сатты болжау (Целепологания) принципі - тренер алдын-ала топ мақ сатын анық тап, оны тренинг барысында трансформациялауы қ ажет.

Психологиялық тренинг тү сінігі жә не тарихы

Топ – ә леуметтік психологияның негізгі тү сініктерінің бірі. Зерттеу тақ ырыбы жә не нысаны ретінде ол кө птеген белгілі ғ алымдардың жә не практиктердің назарында болып келген. Бірақ бұ л қ ұ былысты белсенді тү рде зерттеу ХХ ғ асырдың екінші жартысында жү зеге асырыла бастағ ан еді. Дә л осы кезең де психологияның қ олданбалы жә не тә жірибелік салаларында «тренинг» тү сінігі пайда болды жә не кең інен қ олданыла бастады.

Бү гінгі кү нде «тренинг» тү сінігінің нақ ты бір анық тамасы жоқ, сондық тан бұ л термин психологиялық практикада ә р тү рлі іс-ә рекеттердің, ә діс-тә сілдер мен қ ұ ралдардың ортақ термині ретінде кең інен пайдаланылады.

«Тренинг» термині (ағ ылшынның train, training сө здерінен) оқ ыту, тә рбиелеу, жаттық тыру, ү йрету сияқ ты бірқ атар мағ ынағ а ие. Мұ ндай кө п мағ ыналық тренингтің ғ ылыми анық тамасына да тә н. Ю.Н. Емельянов (1) тренингке іс-ә рекеттің кез-келген қ иын тү рін игеру мен оқ ыту қ абілеттілігін дамыту ә дістерінің топтамасы деген анық тама береді.

Тренинг адам бойында қ алыптасқ ан мінез-қ ұ лық пен іс-ә рекеттерді басқ ару модельдерін қ айтадан қ алыптастыру тә сілі ретінде қ олданылады (2) жә не тренингке ұ йымның жоспарлы белсенділігін арттыра тү су ү шін оның мү шелерінің кә сіби білімі мен қ абілеттілігін кө теруге бағ ытталғ ан, сондай-ақ тренингті жеке адамның ә леуметтік мінез-қ ұ лқ ын ұ йымның мақ саты мен іс-ә рекеттерінің талаптарымен сә йкес тә сілдерге сай ө згертудің бір бө лшегі деп қ арастыруғ а болады. (3)

Ресейлік психологияда тренингті оқ ытудың немесе ә леуметтік - психологиялық тренингтің белсенді тә сілдерінің бірі деген ұ ғ ым кең таралғ ан. Л.А. Петровская ә леуметтік-психологиялық тренингті «ө зара қ атынастағ ы білімді, ә леуметтік белгілеулерді, қ абілеттілік пен тә жірибені дамытуғ а бағ ытталғ ан ә сер ету қ ұ ралы», «қ арым-қ атынаста жетіктілікті дамыту қ ұ ралы», «психологиялық ә сер ету қ ұ ралы» ретінде қ арастырады (4).

Г.А. Ковалев ә леуметтік-психологиялық тренингті белсенді тү рде ә леуметтік-психологиялық білім беру ә дістемесінің кешенді ә улеметтік-дидактикалық бағ ыты ретінде қ арастырады (5).

Б.Д. Парыгин топтық кең ес беру тә сілі жө нінде, оларды ө мірде жә не жалпы қ оғ амдағ ы қ атынас дағ дыларына белсенді тү рде топтық оқ ыту ретінде яғ ни, кә сіби пайдалы дағ дылардан Мен - тұ жырымдамасы мен ө зін-ө зі бағ алауғ а сә йкес жаң а ә леуметтік рө лге бейімделуге дейін оқ ыту деп бейнелей айтады (6).

60 - жылдары менеджерлердің кә сіби дайындығ ын арттыру ү шін психологиялық қ олдау кө рсету мақ сатында гуманистік психология дә стү ріне сү йенген «К.Роджерстің» ә леуметтік жә не ө мірлік қ абілеттіліктердің (social/life skills training) тренингі қ озғ алысы пайда болды.

Ә леуметтік-психологиялық тренинг Ресейлік психология практикасында да кең інен таралды. Ә леуметтік-психологиялық тренинг теориялық жә не ә дістемелік аспектілеріне арналғ ан алғ ашқ ы монографиялық ең бек 1982 жылы жарық кө рген Л.А. Петровскаяның монографиясы болды (4).

Бұ л ә діс балалармен, ата-аналармен, ә леуметтік топтардың кә сіби мамандарымен, кә сіпорындар мен ұ йымдардың жетекшілерімен жұ мыс істеуде белсенді тү рде қ олданылып келеді. Ә дісті пайдалану тә жірибесі Ю.Н. Емельянованың, В.П. Захарованың, Г.А. Ковалеваның, Х. Миккинаның, Л.А. Петровскаяның, Т.С. Яценконың жә не т.б. ең бектерінде кө рініс тапқ ан.

Ә леуметтік-психологиялық тренингтің жалпы мақ саты - қ атынастағ ы тиімділікті арттыру- міндетті тү рде қ атынастағ ы мінез-қ ұ лық ты, адамның перцептивті қ абілеттілігін, жеке адамның қ атынас жү йесін шындай тү су жә не дамытумен анық талатын білімді мең герумен, қ абілеттілігі мен дағ дыларын қ алыптастырумен байланысты тү рлі кескіндегі бірқ атар міндеттермен нақ тылана тү седі, ө йткені жеке тұ лғ алық ө згешелік адамның іс-ә рекетін жә не оның вербальді жә не вербальді емес ә рекеттерін ә р тү рлі тү спен ә рлендіретін бейне болып келеді (9).

Тренинг топ жұ мысының нә тижелі болуының бір талабы оқ ыту барысында шешімін табуы тиіс міндеттерге жү ргізушінің ық пал ете алуы болмақ. Ық пал ету белгілеулер дең гейінде немесе қ абілеттер мен дағ дылар, немесе перцептивті қ абілеттер жә не т.б. дең гейлер негізінде жү зеге асады. Бір тренингтік топтың жұ мысы барысында ә р тү рлі міндеттерді пайдалану дұ рыс емес, ө йткені мұ ндай ә рекет бір жағ ынан ә сер етудің тиімділігін тө мендетуі мү мкін, ал екінші жағ ынан этикалық мә селелердің орын алуын тудырады, сондық тан да тренинг барысында міндеттерді тек топтың келісімен ғ ана ө згертуге болады.

56. Психодрамалық топтың мақ саты, міндеттері.

Топқ а бағ ытталғ ан психодрма кө бінесе протагонистке орталық тандырылғ ан психодрама тү рінде жү зеге асырылады. Топқ а бағ ытталғ ан психодраманың ерекшелігі, барлық топты толғ андыратын проблемамен жұ мыс болып табылады. Бұ ндай проблемалар жұ байылық топтарда- сенімсіздік, алкоголиктер тобында- ү йге бар немесе рестораннан кеш келуі, жеткіншектер тобында – тү зету колонияларындағ ы уақ ытын ө теуі, ата- аналар тобыннда- ө сіп келе жатқ ан балаларымен проблемалары болуы мү мкін.

Топ мү шелерінің барлығ ы дерлік идентификацияғ а мү мкіндік алады. Протагонистке орталық тандырылғ ан психодрамадағ ыдай, топқ а бағ ытталғ ан психодрама да қ андай да бір кү й- жағ дайдың этиологиясын ашуғ а мақ сатталуы мү мкін. Бірақ ең алдымен ол топ мү шелерінің барлығ ының проблематиканы жаң аша, терең ірек тү сінуіне бағ ытталғ ан.

Топта орталық тандырылғ ан психодрама- топ қ атысушыларының бір- бірімен эмоционалды қ атынастарымен жә не «осында жә не қ азір» туындайтын проблемаларымен айналысады. Психодраманың бұ л формасы рө лдік дефицит синдромында, делинквентті қ ылық - ә рекетте, тү рлі фобияларда, рө лдік конфликтер кезінде, креативтілікті жоғ арылатуда қ олданылады.

Психодрамадағ ы топ кө лемі 6- 9 адамнан тұ рады. Егер топ 6 адамнан аз болса, онда кө рермендер ө те аз болады. Егер топ ө те ауқ ымды болса- тіпті тә жірибелі режиссер болса да протагонистің сұ раныстарымен басқ ара алмайды, жеке топ мү шелерінің реакцияларын ескере алмайды, топтың динамикасын қ адағ алай алмайды. Мақ сатқ а бағ ытталғ ан психодрамада топтың қ ұ рамы маң ызды рө л атқ арады.

Топтағ ы психодрама гетерогенді топ қ ұ рамын талап етеді. Топтың қ атысушылары (жынысы, тұ лғ алық структурасы, қ абілеттілігі, тә жірибелері ә р- тү рлі) гомогенді топтарғ а қ арағ анда кү тпеген жағ дайларды толығ ырақ бейнелеуге қ абілетті.

Топқ а арналғ ан психодрама кө бінесе қ ұ рамы жағ ынан гомогенді топтарда жү ргізіледі (мысалы, жұ байлар тобы, ата- аналар, жеткіншектер, алкоголиктер жә не т.б.).

Драмалық топ немесе жабық, не ашық болуы мү мкін. Жабық топтарда кү шті топтық біртұ тастық тезірек пайда болады. Ашық топ табиғ и психодрамалық қ ойылым ретінде қ арастырылады. Оның мақ саты- шын ө мірде топ қ атысушыларының ө з беттілік, тә уелсіздікке тезірек ие болу.

Психодрама ұ зақ тығ ы. Ә детте кездесу ретінде сеанс 50 минутқ а созыллады. Шындығ ында кездесулер қ ысқ а немесе ұ зағ ырақ болуы мү мкін жә не сеанстың созылуы клиент проблемасының қ иындығ ына, оның реакциясына байланысты. Сеанстың мө лшер шектері- 15- 20 минуттан 4 сағ атқ а дейін.

Психодраманың негізгі компоненттері: рө лдік ойын, аяқ - астылық, «теле», катарсис, инсайт.

Рө лдік ойын- импровизирленген кө рсетілімдерге қ атысу. Психодрама топ қ атысушыларының рө лді ойнау кезінде ө зінің тұ лғ алық проблемаларымен жұ мыс істеуіне жағ дай жасайды. Д. Морено былй деген: психодрамада рө лді орындаушы мен актердің арасында ү лкен айырмашылық бар: актер, автор жазғ ан сценарийді орындайды, ол тапсырыс бойынша ө згеру қ абілетіне ие болуы керек. Психодрамада «жалғ ан фасад» тудыра алуы кедергі болуы мү мкін.

Аяқ - астылық - сыртқ ы ә серлерге реттелмейтін ә рекет- қ ылық пен сезім, сондық тан психодрамада алдын- ала жазылғ ан сценарийлер мен рө лдер болмайды. Д. Морено психодрамадағ ы аяқ - асты ә рекет- қ ылық ты ә леуметтік рө лдердің ө спелі ригидтілігіне қ арсы дә рі деп қ арастырғ ан. Д. Морено тү сінігінде аяқ - астылық - шығ армашылық ты босатуғ а арналғ ан кілт: «Шығ армашылық ты ұ йқ ыдағ ы ару сияқ ты ояту керек. Бұ ғ ан ең қ олайлы қ ұ рал- аяқ - астылық»- деп жазды.

Аяқ - астылық екі маң ызды параметрді шамалайды: жауаптың адекваттылығ ы, жаң ашылдық.

Психодрамалық ә рекеттің ө ткені мен болашағ ы болмайды- тек қ ана осы шағ ы бар, барлық болғ ан жағ дайлар реалды ә рекетте ғ ана уайымдалады.

Егер «тасымал» ұ ғ ымы З. Фрейд бойынша эмоцияны пайиенттен психотерапевтке тапсырудың бір жақ ты процесін білдірсе, ал «контртасымал»- психотерапевтен пациентке, онда «теле» Д. Морено бойынша клиент пен режиссер жә не топ мү шелерінің арасында эмоция тапсырудың екі жақ ты процессі. «Теле» психодрамалық жағ дайда туындайтын жағ ымды (жағ ымды «теле»)да жә не жағ ымсыз (жағ ымсыз «теле») эмоцияларды қ амти алады.

«Телені» қ олданудың нә тижесі басқ а адамдарды шын мә нінде қ алай екенін кө рмеу, ал бізге қ атынасын қ алай білдіретінін мойындау болып табылады.

Психодрама топта лабораториялық жағ дай тудырады, яғ ни қ атысушылардың біреуі басқ аларды қ абылдауы анализделеді.

«Теле» ұ ғ ымы социодрамада тиімдірек- психодраманың ерекше тү рі, оғ ан топтық ортақ тақ ырып тә н.

Социодраманың қ атысушылары ә рбіреуінің жеке проблемаларын зерттеудің орнына, барлық қ атысушыларғ а ә сер ететін фактормен айналысады. Топ мү шелері рө лдік ойындарды ө здерінің ә леуметтік- мә дени қ ажеттіліктерге қ атынасын, яғ ни ата- ана мен балалар арасындағ ы қ атынас, тұ рғ ындар мен чиновниктер арасындағ ы конфликтер, расизм жә не т.б. зерттеу ү шін қ олданады.

Катарсис- сезімдік ә серлену мен ішкі тазару деген мағ ына береді. Д. Морено бұ л ұ ғ ымды біршама кең ейтті, яғ ни катарсис ә рекетін тек кө рермендерге ғ ана емес, актерларғ а дейін ө рістетті. Ол былай деді, психодраманың емдік эффектісі кө рермендерге қ атысты ғ ана емес (екінші катарсис), актерге қ атысы да бар.

Инсайт- проблеманың шешілуі мен жаң аша тү сінуіне ә келетін таным тү рі болып табылады. Инсайт- психодрама қ атысушысының перцептивті алаң ының қ ұ рылымының ө згеруі. Инсайт тек қ ана катарсис кезінде ғ ана емес, ойналғ ан психодраманы талқ ылау кезінде де пайда болады, себебі онымен байланысты уайымдар басылады.

Психодраманың мақ саты катарсис пен инсайттың максималды шығ уына мү мкіндік болатын топтық климатты тудыру болып табылады.

1 фаза кезінде протагонистің қ орытындысы, дискуссия ү шін материал алу, проблеманы қ айта талқ ылау, протагонист жә не басқ а қ атысушылардың дайындығ ы психодрамалық ә рекетке кең істік ұ йымдастыру жү зеге асады.

1. Қ атысушылардың қ озғ алыс белсенділігін біртіндеп азат ету.

2. Аяқ - астылы қ ылық - ә рекеттік реакция стимуляциясы.

3. Нақ тылы проблемаларда топ мү шелерінің фокусировкасы.

Бағ ытталғ ан жә не бағ ытталмағ ан қ ызу тү рлерін бө леміз.

Бағ ытталғ ан қ ызу протагонист рө лдік ойындарғ а дайын болмай сеансқ а кіріскен жағ дайда қ олданылады. Вербалды жә не вербалсыз тә сілдері бар.

Бағ ытталмағ ан қ ызу фокусирленген жә не спецификалық болуы мү мкін. Бұ ндай жағ дайда протагонист белгілі тақ ырыппен жұ мысқ а дайын болып сеансқ а кіріседі.

Жаттығ улар кезінде психодрамадағ ы белгілі рө лдерді ары қ арай орындауды жең ілдету ү шін, топ мү шелері қ арапайым жаттығ улар тізбегін орындайды. Жаттығ у кезінде қ атысушылар психологиялық жә не физикалық босайды, артық уайымдаулары мен қ ысымдылық ты шығ арады, рө лдік ойындарғ а ың ғ айланады. Жаттығ у сө з тү рінде жә не дене жаттығ улары тү рінде болуы мү мкін. Оның міндеттері: қ атысушыларды аяқ - астылық қ а стимулдау, қ орқ ынышты ә лсірту, қ ажетті эмоционалды атмосфера орнату.

Бұ л міндеттерді шешу ү шін тү рлі кө мекші ә дістер қ олданылады: дискуссиялар, тірі скульптуралар, импровизация, ертегілерді ойнау жә не т.б.

Жаттығ улар вербалды жә не вербалсыз болуы мү мкін.

Вербалсыз жаттығ улар қ атысушыларғ а ө здерінің сезімдері мен проблемалары жайлы ашық ә ң гімеге қ арсылық тарын жең уге жанама тү рде кө мектеседі. Дене ә рекеттері қ атысушылардың активизациясы мақ сатында қ олданылады.

Психодраманың 2- ші фазасы реалды проблемалық ө мірлік жағ дайдағ ы рө лдерде ойналатын психодрамалық ә рекетті білдіреді.

Кө бінесе проблеманың авторы ө зін- ө зі ойнайды. Психодрамалық ә рекетте клиент катарсисқ а жетуі мү мкін жә не ө зінің шынайы сезімдерін тү сінуі мү мкін. Бұ л процесстерді жең ілдету ү шін ә дістер тізбегі қ олданылады: «айна», «егіздер», «монолог», «диалог», «болашақ ты қ ұ ру» жә не т.б.

3- ші фаза- талқ ылау немесе интерпретация- қ орытынды болып табылады. Ә рекет біткен кезде протагонист жә не қ алғ ан топ мү шелері анализге кіріседі. Ә детте ол психодрамалық ә рекетке тікелей қ атысы жоқ клиент сө здерінен басталады: рө лдік жағ дайларды ойнау кезінде туындағ ан ө зінің ә серлері, уайымдары, ассоциациялары, ойлары. Содан кейін протагонистке сө з беріледі жә не талқ ылауды психолог аяқ тайды. Эмоционалды реакцияларды талқ ылағ аннан кейін топ мү шелері психодрамалық ә рекетті нақ тырақ талқ ылауғ а кө шеді.

Талқ ылау фазасы екі бө ліктен тұ рады: рө лдік кері байланыс, идентификациялық кері байланыс.

Рө лдік кері байланыста серіктер оларғ а бө лінген рө лдерді орындау кезінде пайда болғ ан сезімдерді кезекпен протагонистке суреттейді.

Идентификациялық кері байланыста кө рермендер мен психодрама жү ргізушісі қ атысады. Идентификация топ қ атысушылары жайлы маң ызды ақ парат болып табылады.

- де- ролинг- протагонистің ә рекет кезінде ойнағ ан рө лінен шығ уы. Қ ысқ а дискуссия формасында жү ргізіледі;

- эмоционалды стабильдік- рө лден шығ у процесінің бө лігі ретінде ә рекеттің соң ындағ ы эмоционалды стабильдікті қ алпына келтіру болып қ арастырылады;

- комфортты жағ дай- бұ л сезімге кімде- кім сенің қ иындық тарың ды бө лісуге тырысу деген тү сінікті білдіреді;

- ө зін тү сіну қ абілеті- клиентте ө зін тү сіну, ө зінің ә рекет- қ ылығ ын, қ оршағ ан ортағ а ө зінің ық палын тү сіну қ абілетін жоғ арылату. Ә детте кезінде жү реді.

Талқ ылау стадиясының негізгі ережесі ә рекеттің жоқ тығ ы болып табылады. Сө здік ә дістер, яғ ни сезімдерімен алмасу, талқ ылау жә не анализ қ оланылады.

Ө зін-ө зі бағ алау адамның ө зін басқ а адамдармен салыстыруы арқ ылы қ алыптасады, жә не осындай салыстыру табиғ и тү рде жү ргізіледі де ө те қ ызық ты болды. Тұ тас педагогикалық процесстегі қ атынастар жү йесіне енгеннен бастап бала ө зін басқ а балалармен салыстырып, зерттеп, мынандай сұ рақ тарғ а: «-Неге мен осындаймын?», «Басқ алар мені қ алай қ абылдайды?», «Ө мірде мен қ андай жетістіктерге жете аламын?»-деген сұ рактарғ а жауап іздеп, ө зінің барлық мү мкіндіктерін кө рсетуге тырысады. Ө зін-ө зі нақ ты бағ алау, ө зін-ө зі тә рбиелеудің мақ саттарын дұ рыс қ ұ растыруғ а мү мкіндік береді. Ө зін-ө зі бағ алау жоғ арлатылғ ан, нақ ты, тө мендетілген болуы мү мкін.

Мен №5 мектепте болып, сынып балаларына тү рлі ә дістемелер жү ргіздім. Бұ л зерттеу жұ мыстары мағ ан сынып оқ ушылары туралы, олардың ө зін-ө зі бағ алау дең гейлері туралы нақ ты мә ліметтер алуғ а мү мкіндік берді.

Оқ ушының ө зін-ө зі бағ алауын арнайы жағ даят арқ ылы анық тау

Мысалы, мұ ғ алім бақ ылау жұ мысы кезінде баланың дә птеріне қ арап ә дейі қ ате бар екенін айтты делік (ол жұ мыста қ ате болмаса да).

Егер оқ ушы ө зін жоғ ары бағ алайтын болса, мұ ғ алімге бірден жауап қ айтарып, дә лелдей бастайды, сө з таластыруы да мү мкін, т.б. Ал ө зін дұ рыс бағ алайтын оқ ушы мұ ндай кезде сабырлық сақ тайды. Қ атені кө рсетпеуін сұ райды, ө зі табуғ а тырысады. Егер бала ө зін тым тө мен бағ алайтын болса, мұ ғ алімнің айтқ анымен бірден келісе кетеді, ө з бетінше ойлау қ абілетінен айырылады.

«Графикалық тест» баланың ө зін-ө зі бағ алауын анық тайды

Мақ саты: белгілі уақ ытта жеке тұ лғ аның ө зін-ө зі бағ алау дең гейін анық тау. Жү ргізілу барысы: Мына тө мендегі 8 шең бердің біреуін таң дап ішін бояң ыз немесе белгі қ ойың ыз.

Алғ ашқ ы екі шең бердің біреуін таң дағ ан бала ө зін жоғ ары бағ алайды.

Ең соң ғ ы екі шең бердің біреуін таң дағ ан бала ө зін тө мен бағ алайды.

Ортасындағ ы тө ртеуінің біреуін таң дағ ан бала ө зін адекватты немесе дә л бағ алайды.

Мақ саты: Оқ ушылардың ұ ялшақ тың сезімін тө мендету.

Мұ ғ алім ахуал тізімін таратып береді. Бір бала оқ ушылардың қ андай кейіпте қ атып тұ рып қ алғ анын шешу керек. «Толқ иды тең із бір, толқ иды тең із екі, толқ иды тең із ү ш. Қ уаныш фигурасы (ахуал тізімін қ ара), орның да қ атып тұ рып қ ал». Ахуалдар тізімі: қ уаныш, ыза, ү рей, мейірім, қ ызығ ушылық, ұ ялшақ тық, жетістік.

Осындай тренингтер ө ткізілсе, балалардың бойындағ ы ұ ялшақ тық мінездері тө мендеп, кө п кө мек болары анық. Ондай балалар мұ ғ алімнің назарында ү немі болуы керек. Ә р баланың дұ рыс дамып, жетілуі сіздердің қ олдарың ызда.

Мен осы баяндамамды шығ ыс данасы Абдул Баханың сө зімен аяқ тағ ым келеді: Мұ ғ алімнің ең бегі бағ бан ең бегімен пара-пар, ө йткені бағ бан ә ртү рлі ө сімдіктерді кү тіп, баптайды. Кейбір ө сімдіктер кү н сә улесін сү йсе, кейбіреулері- салқ ын самал кө лең кені, кейбіреуі ағ ынды су жағ асын, ал кейбірі тау шың ын сү йеді. Кей ө сімдік қ ұ мдақ ты жерді, кейбірі қ ұ нарлы, шұ райлы жерлерді ұ натады. Ә рқ айсысы ө зіне тиімді кү тімді қ ажет етеді, ал олай болмағ ан жағ дайда нә тижесі қ анағ аттандырылмайды.

Мақ саты: Жаттығ у баланы ө зін-ө зі бағ алауын жә не ұ жымда беделін жоғ арылатуғ а кө мектеседі.

Нұ сқ ау: Балалар дө ң геленіп отырады. Ә рбір балағ а карточка таратылады. Карточкағ а бала «Бірде мен...» деген сө зден басталатын жақ сы іс-ә рекеттер жазады.Мысалы: «Бірде мен мектептегі қ ұ рбыма кө мек бердім», немесе «Бірде мен ү й тапсырмасын тез орындадым» т.с.с. Ойлануғ а 2-3 минут беріледі, содан кейін ә рбір бала кезекпен ө зінің жазғ ан позитивтік ә рекетін дауыстап оқ иды. Ә рбір бала ө зінің жазғ андарын оқ ып болғ аннан кейін, жү ргізуші (ересек адам) осы айтылғ андардың бә рінен ортақ бір пікірге келуге талпынады. Ал егерде балалардың ө здері ортақ пікірге келуге талпынса, онда оларғ а міндетті тү рде мү мкіндік беру керек. Қ орытынды ретінде балалармен «ә рбір адам қ андайда бір талантқ а ие болады, ал оны байқ ау ү шін айналамыздағ ы адамдарғ а зейінмен, қ амқ орлық пен жә не мейірімділікпен қ арауымыз қ ажет» деген сияқ ты ә ң гімелер жү ргізуге болады.

Зерттеу нә тижесiнде ө зiн-ө зi бағ алауының бiршама айырмашылығ ы байқ алды. Кесте бойынша кө рсетілген оқ ушылардың ө зін-ө зі бағ алауындағ ы айырмашылық тарын білдіретін нә тижелерді сипаттайық.

Мақ саты: Эмоциональдық сферамен байланысты тә жірибелер мен білімдерді молайту, эмоциональдық кү йін басқ ара білуге ү йрету.

Қ орытынды: Қ атысушы жасө спірімдер тренингке белсенді қ атысып, тапсырмаларды орындады. Барлық эмоциялар мен сезімдердің тізімін класс болып жасап, ең кө п аталғ ан сезімдер таң дап алынып, кестеге тү сірілді.

Олардың кө ріну аймақ тары анық талды. Барлық сынып бойынша кесте жинап алынып, орташа кө рсеткіштері анық талды.

Балалар ө здерінің сезімдері мен эмоциялары туралы терең ірек ойланып, талдап, кө рінетін аймақ тарын анық тады. Ө здеріндегі жағ ымсыз сезімдерді біліп, олардың келесі жағ дайларда басқ арып отыратындық тарын айтты. Ө здері тізім жасап, ө здері анық тағ аннан кейін қ ызығ ушылық тары оянып, талдау тиімді жү зеге асты. Балалар ө здерінің сезімдерін басқ ара білуге ү йренді.

Мақ саты: Жеке тұ лғ аны ө зінің кү шті жә не ә лсіз жақ тары туралы айта білуге, жағ ымды жә не жағ ымсыз қ асиеттері мен жеке ерекшеліктері туралы саналы ойқ орытынды жасай білуге ү йрету.

Қ орытынды: Балалар ортағ а шығ ып, айналасындағ ы қ ұ рдастарының сұ рақ тарына жауап берді. Сұ рақ тар оның ө мірі туралы, жағ ымды жә не жағ ымсыз қ асиеттері туралы жә не т.б. мә селелерді қ амтыды. Жасө спірімдер сұ рақ тарғ а шын ниетпен жауап беріп, ө з мінез-қ ұ лық тарына ө здері талдау жасады, ө здерінің ә лсіз жақ тарын анық тады.

Мынадай сұ рақ тар бойынша ә ң гіме қ озғ алды: «Сенің қ андай жағ ымсыз жә не жағ ымды қ асиеттерің бар?», «Сен не ү шін ашуланасың?», «Қ андай мә селелер сені толғ андырады?», т.б. Балалар қ ызығ ушылық пен қ атынасып, ө здерінің ғ ана емес, жолдастарының да жағ ымды жә не жағ ымсыз қ асиеттерін біліп, салыстырып, олардан қ ұ тылу жолдарын бірігіп шешті.

Ұ рпақ - ө міріміздің жалғ асы, болашақ тағ ы ә р мамандық тың иесі, қ оғ амның арқ а сү йер тірегі екні белгілі. Республикамыздың жастарына ең сапалы білім берумен қ атар еліміз егеменді, тіліміз мемлекеттік болуына байланысты жастардың жағ ымды мінез-қ ұ лқ ын дамытып, оларды адамгершілікке, мейірімділікке, тә ртіпке, қ оғ амның лайық ты азаматтары ретінде тә рбиелеу – бү гінгі кү нгі басты мә селелердің бірі. Біздің қ оғ амымызда жасө спірімдердің адамгершілік келбетіне қ оятын талаптардың ө суіне, оларды жақ сылық қ а тә рбиелеуге баса назар аударылуда.

Қ азіргі бә секеге қ абілетті заманда артық шылық тармен қ атар кемшіліктерде баршылық. Жағ ымды ә леуметтік тә жірибенің жеткіліксіздігі, ө мірге кө зқ арасының, қ ұ ндылық тар жү йесінің, ә дет қ алыптары мен эстетикалық талғ амдарының жетілмегендігі жә не қ алыптаспағ андығ ы жасө спірімдердің ө з белсенділігін жағ ымсыз, қ ұ қ ық қ а қ айшы аймақ тарғ а жұ мсауын таң дауғ а ық пал етеді, бұ л олардың мінез - қ ұ лқ ынан, ө зін -ө зі бағ алуына, қ арым - қ атынасының қ алыптасуының ә леуметтік бейнесінен кө рініс береді. Бұ л ауқ ымды рө л балалар мен жасө спірімдердің дер кезінде ә леуметтік педагогикалық, психологиялық жә не медициналық кө мектің кө рсетілмеуінде жатыр.Жасө спірімдер арасында қ аталдық пен агрессивтілік пайда болып, қ ылмыстық ә рекеттер орын алуда. Осындай жағ дайларғ а байланысты жасө спірімдердің мінез-қ ұ лық ауытқ ушылық тарын психологтар зерттеп, дұ рыс бағ ыт-бағ дар беріп, тү зету жұ мыстарын жү ргізулері шарт.

Ө зін-ө зі бағ алау – бұ л ө зінің мық ты жә не ә лсіз жақ тары, мү мкіншіліктер мен мә селелері жайлы ақ параттарды талдап жинауғ а бағ ытталғ ан процесс.

Формативті бағ алау оқ ушылар мен сыныптастардың ө зін-ө зі бағ алау ә дісін қ олдануды қ арастырады. Бұ л ә дістер формативті бағ алаудың тиімділігін арттыруғ а мү мкіндік береді. Оқ ушылар ө зін-ө зі жә не бірін-бірі бағ алау ә дісімен машық танғ ан болса, онда бағ алаудың дә лдігімен сенімділігі жайлы сұ рақ туындамайды. Оқ ушыларғ а ө зін-ө зі бағ алау кезінде эмоцияғ а берілмей, сын тұ рғ ыдан жү ргізуді қ алыптастыру керек. Ө зін-ө зі жә не бірін-бірі бағ алау негізі мынада: оқ ушылар оқ у процесінде алдына қ ойғ ан мақ саты болғ анда ғ ана ө здерін бағ алай алады.

Оқ ушылар ү шін оның жетістіктерін бағ алау ақ параты тө мендегідей элементтерден тұ рады:

· Берілген жә не қ алыптасқ ан межелер (критерий).

· Қ азіргі қ ол жеткізген жетістіктер дең гейінің сипаттамасы.

· Алдына қ ойғ ан мақ саттары мен жеткен жетістіктерінің айырмашылығ ын тү сіне білу.

· Оқ ушылар ө з жұ мыстары мен оның қ абілеті қ алай бағ аланатыны жайлы тү сінігі;

· Сын тұ рғ ыдағ ы кө зқ арасты дамыту дағ дысы;

· Оқ ушылардың ө з мақ саттарына зейіндерін шоғ ырландыруы.

Оқ ушылар ө зін-ө зі бағ алау дағ дыларын ө з жұ мыстарын сынау мақ сатында қ алыптастыру керек.??????? Бұ л жағ дайда ол ө з жұ мысының қ иыншылық тарына қ арамай, соны жең генін кө ре алады?????????. Осы арқ ылы оқ ушы ө зінің жетістіктерін кө ре біледі.

Оқ ушының ө зін-ө зі бағ алауы ұ стаздың бағ асымен сә йкес келуі керек. Ө зін-ө зі дә л бағ алауғ а тә рбиелеу екі бағ алауларды салыстыру арқ ылы қ олданылады. Олар ө ткенді шолатын (орындалғ ан жұ мыстың бағ асы) жә не болжамды (орындалатын жұ мыстың бағ асы) болып келеді.

· Ұ стаз оқ ушыларғ а жұ мыстарының бағ асының ө лшемі жайлы жә не мақ саттарын ү немі еске салып отыруы қ ажет.

· Ө зін-ө зі бағ алаудың уақ ытын жоспарлау керек.

· Сабақ тың мақ сатын таныстырып, оқ ушылар ө здерінің мақ саттары мен бағ ыттарын дә л жә не айқ ын кө ре алуы ү шін тақ тағ а, қ абырғ а кө рнекіліктеріне бағ а ө лшемдерін кө рсетіп қ ою керек.

Тө менде топтық жұ мыстың ө зін-ө зі бағ алауының ү лгісі берілген. Бұ л ү лгіні қ олданар алдында мұ ғ алім оқ ушыларғ а топ ішіндегі ө з жұ мыстарын ө з бетімен бағ алауларын ұ сынады (№13 кесте). Ү лгі оқ ушының топтағ ы ө з жұ мысын нақ тырақ бағ алап жә не оны мұ ғ алімнің қ ойғ ан бағ асымен салыстыруына мү мкіндік береді.

Оқ ушы кестені толтырғ ан соң топтағ ы ө з қ ызметі жайлы қ орытынды жасайды. Қ ажет болғ ан жағ дайда келесі жұ мыстың мақ сатын айқ ындайды.

Ө зін-ө зі бағ алау – бұ л тек қ ана ө з жұ мысын бағ алау ғ ана емес, сонымен қ атар туындағ ан мә селелерді ө з бетімен анық тап жә не оның шешу жолдарын табу. Тө менде кө рсетілген №15 кестенің кө мегімен қ атысушылардың оқ ылып жатқ ан материалындағ ы мә селелерін анық тап, оларғ а талдау жасап, оның шешу жолдарын табуғ а мү мкіндік береді.

Бағ алау жә не оқ у процесі барысына оқ ушының белсенді қ атысуы формативті бағ алаудың маң ызды қ ұ рылымы (компоненті) болып табылады. Сол себепті оқ ушы ө зінің оқ у нә тижелерін бағ алау барысында міндетті тү рде белсенді қ атысушы болуы қ ажет, ол ү шін ө зін-ө зі бағ алап ү йрену, сол сияқ ты ө зінің нә тижелерін жақ сарту жолдарын таба білуі керек.