Шартты рефлекстерді қалыптастыру және тежеу әдістері.

а) Адамның қ орғ аныштық шартты рефлексін қ алыптастыру ә дісі.

Бұ л тә жірибе шартты рефлексті шам жарығ ына қ алыптастыратын арнаулы аспаппен жасалады. Шартсыз тітіркендіргіш ретінде, қ орғ аныштық рефлекс тудыратын, индукциялық немесе тұ рақ ты электр тогын қ олданады (хронаксиметр, КЭД-лық аспап). Бұ л аспапқ а, ағ аш пластинкағ а бекітілген ү сті дә кемен қ апталғ ан, тітіркендіруші екі электродтар қ осылады. Электродтарды алдын ала тұ зды ерітіндімен (10%–дық NaCL) дымқ ылдандырады.Шартсыз рефлекс тудыратын токтың кү ші табалдырық ты мө лшерінен сә л жоғ ары (1, 5-3 mA шамасында) болу керек. Шартты тітіркендіргіш ретінде электр шамының (қ ызыл тү сті) жарығ ы беріледі.

Жұ мысты орындау: Зерттелуші адам дымқ ылданғ ан екі саусақ тарын электродтарғ а қ ояды да, қ ызыл тү сті шамғ а қ арап отырады. Шартты тітіркендіргіш (қ ызыл шам жарығ ы) шартсыздан (электр тогынан) 1-3 с бұ рынырақ ә сер етуі керек. Тә жірибеде осылай шартты тітіркендіргішпен ә сер ету белгілі уақ ыт ішінде шартсыз тітіркендірумен ұ штастырылады (нық талады), сонда зерттелуші адам саусақ тарын электродтардан жылдам тартып алады. Бұ л қ андай рефлекс екендігін тү сіндіру керек.

Шартты жә не шартсыз тітіркендіруді ұ штастыру бірнеше рет қ айталанады. Сө йтіп, бір мезгілде, тек шартты тітіркендірудің ә серінен (электр тогын қ оспай) адам саусақ тарын электродтардан тез тартып алады. Бұ л шартты қ орғ аныштық рефлекстің қ алыптасқ аны деп есептеледі. Сондық тан тә жірибені бірнеше рет қ айталап, шартты рефлекстің анық қ алыптасқ анына кө з жеткізеді. Жасалғ ан тә жірибенің нә тижесін тө мендегі 23-кестеге енгізіп қ орытынды жасау керек.

Шартты рефлекстердің тежелу тү рлері.

Жоғ ары жү йке қ ызметінде екі тү рлі тежелу байқ алады: сыртқ ы (шартсыз) жә не ішкі (шартты). Ішкі тежелу (ө шу, кешігу, ажырату жә не шартты тежелу) шартты рефлекстер сияқ ты қ алыптасады.

б) Шартты рефлекстің ө шуі. Жоғ арыда кө рсетілген ә діс бойынша жасалғ ан шартты қ орғ аныштық рефлекс (электр шамының қ ызыл тү сіне) қ алыптасқ аннан кейін, ол бірнеше рет қ айталанғ анда шартсыз рефлекспен ұ штастырылмаса, бұ л рефлекс жойылады, яғ ни шартты рефлекс ө шеді. Осы тежелудің маң ызы мен механизмін тү сіндіре білу керек.

в) Шартты рефлекстің кешігуі. Нақ тылы шартты рефлекстер шартты жә не шартсыз тітіркендіргіштерді ұ штастырудың дә л келген жағ дайларында қ алыптасады. Егер шартсыз нық талу шартты тітіркендіргіштің ә серінен 1-3 с ішінде қ осылса - бұ л дә лденген шартты рефлекс болады, ал нық талу 5-30 с арасында берілсе, бұ л жылжытылғ ан шартты рефлекс. Егер шартты тітіркендіргішке нық талу біраз уақ ыт жекеленген ә серден кейін қ осылса (1-3 мин), ол кешігетін шартты рефлекс деп аталады.

Шартты рефлексті жасау кезінде, шартты сигналдың (шам жарығ ының) шартсыз нық талуы (электр тогымен) 30 с кейін қ осылады, сонда қ алыптасқ ан шартты қ орғ аныштық рефлекс, осынша уақ ытқ а (30 с) кешігіп, байқ алады. Бұ л ішкі тежелудің бір тү рі - кешігу болып саналады. Осы тежелудің механизмі мен маң ызын тү сіндіре білу керек.

Осылай тә жірибеде ішкі тежелудің басқ а да тү рлерін (ажырату, шартты тежелу) толығ ынан анық тауғ а болады.

23- кесте

г) Адамның қ оң ырау дыбысына шартты қ арашық рефлексін жасау жә не оны тежеу.

Жұ мысты орындау: Бұ л тә жірибеге топтағ ы студенттердің бә рі бірдей қ атысады. Олардың бір тобы зерттеуші, екіншісі - сыналушылар болып, бір-біріне карама-қ арсы отырады. Зерттеушілер, жарық та, бастапқ ы берілген қ оң ырау дыбысына сыналушылардың қ арашық рефлексінің байқ алмайтындығ ын анық тайды. Сонан кейін қ оң ырау дыбысына шартты қ арашық рефлексін қ алыптастыруғ а кіріседі. Ол ү шін қ оң ырау берілгенде сыналушылар кө здерін қ алың қ ара қ ағ азбен жауып отырады (қ араң ғ ылау). Ал қ оң ырау дыбысы тоқ татылғ анда олар кө здерін ашады. Сонда жарық та сыналушылардың қ арашық тарының кішіреюі (тарылуы) байқ алады.

Егер қ оң ырау дыбысы 10 рет қ араң ғ ылаумен ұ штастырылып, 11 ретте тек қ оң ырау (қ араң ғ ылаусыз) берілсе, қ арашық тың шартты рефлекторлық ұ лғ аюы (кең еюі) кө рінеді. Осы шартты рефлекстің ө шуі (тежелуі) ү шін қ оң ырауды шартсыз тітіркендірумен (қ араң ғ ылаумен) ұ штастыруды тоқ татады. Біраздан кейін бұ л рефлекс ө шеді. Қ оң ырауғ а шартты қ арашық рефлексінің ө шуі оның жеке ә серінің бірнеше рет қ айталануында болады. Шартты рефлекстің ө шу жылдамдығ ы ішкі тежелудің кү шіне тә уелді. Жасалынғ ан тә жірибе нә тижесін тө мендегі кестеге енгізу керек.

Қ оң ырауды (шартты тітіркендіргіш) қ араң ғ ылаумен (шартсыз тітіркендіргіш) қ анша рет ұ штастырғ аннан кейін шартты қ арашық рефлексінің қ алыптасқ андығ ы мен оның ө шу жағ дайын белгілеп, қ орытынды жасалады.