Бүйрек қызметін клиникалық және физиологиялық әдістермен зерттеу негіздері.

Клиникалық практикада бү йректің су шығ ару жә не концентрациялау қ ызметін зерттеу ә дістері кең інен пайдаланылады.

а) Араластыру сынамасы (сумен сынама жасау). Бұ л сынама бойынша организмнен бү йректің шамадан артық суды жедел шығ ару қ абілеті анық талады. Ол ү шін адамғ а, ашқ арында, 30-40 мин аралығ ында 1 л су ішкізеді. Сонан кейінгі 4 сағ ат бойы ә рбір жарты сағ ат сайын оның несебін жеке порциялап жинайды да, жалпы мө лшерін анық тайды.

Қ алыпты жағ дайда дені сау адам орташа шамамен 2 сағ ат ішінде 1 л суды шығ арады. Мұ ндай несептің салыстырмалы тығ ыздығ ы (меншікті салмағ ы) 1, 001-1, 002 дейін, ал осмолярлық кө рсеткіші 58-64 мосмоль/л дейін тө мендейді.

Бұ л сынамадағ ы бү йректің суды шығ ару қ абілетінің бұ зылуы, оның капилляр шумағ ындағ ы сү зіліс процесінің тө мендеуімен қ атар, ішкі сө лініс қ ызметінің ауытқ уына байланысты, ә сіресе альдостерон жә не диурезге қ арсы гормонның (АДГ) дең гейіне.

б) Фодьгард сынамасы (қ ұ рғ ақ тамақ тандыру). Бұ л ә діс бү йректің концентрациялау қ абілетін бағ алауғ а мү мкіндік береді.

Сыналушы адамғ а 24 сағ ат ішінде жануарлар белогімен кө бірек толық тырылғ ан, қ ұ рғ ақ (сусыз) тағ ам ішкізеді де, жеке порциялап жиналғ ан несептің мө лшері мен салыстырмалы тығ ыздығ ы анық талады.

Бү йректің қ алыпты концентрациялау жағ дайында несептің жеке порциялық мө лшері 30-40 мл дейін азаяды, тә улігіне 300- 600 мл несеп шығ арылады, салыстырмалы тығ ыздығ ы 1, 027-1, 032 дейін, ал осмолярлық кө рсеткіші- 900-1200 мосмоль/л дейін жоғ арылайды.

Бү йректің концентрациялау қ абілетінің тө мендеуі (бұ зылуы) оның тү тікшелеріндегі патологиялық жағ даймен жә не басқ а да бү йректен тыс тү рткілермен байланысты болуы мү мкін.

в) Питуитриндік сынама - концентрациялау сынамасының бір тү рі болып саналады.

Адамғ а, диурезге қ арсы белсенді гормон - питуитринді (5, 0) егіп_, несептің бірнеше сағ аттық порцияларын жинайды. Мұ ндай сынамадан кейін, қ алыпты жағ дайда, шығ арылатын несептің мө лшері азаяды, бірақ оның салыстырмалы тығ ыздығ ы 1, 024 дейін, осмолярлық кө рсеткіші 800-1200 мосмоль/л дейін жоғ арылайды.

Сынаманың теріс нә тижесінің де, нефрон тү тікшелерінің соң ғ ы бө ліміндегі, концентрациялау қ ызметінің бұ зылу процестерін анық тауда маң ызы бар.

г) Зимницкий сынамасы. Басқ а ә дістермен салыстырғ анда, бұ л сынаманың артық шылығ ы - адамның ү йреншікті тіршілігі мен тамақ тану жағ дайындағ ы бү йректің бейімделіс қ ызметін зерттеуге мү мкіндік береді.

Бұ л сынама кезінде тә улік ішінде ә рбір 3 сағ ат сайын адамның несебін жинайды. Сонан кейін ә рбір порциядағ ы несептің мө лшері, салыстырмалы тығ ыздығ ы анық талады, кү ндізгі жә не тү нгі несептің шығ арылуы (диурез) бө лек есептеліп шығ арылады.

Қ алыпты жағ дайда осы сынамадан кейінгі несептің порциядағ ы кө лемі 50-300 мл, тығ ыздығ ы 1, 010-1, 025 (ауытқ уы 0, 007 дейін), осмолярлық дең гейі 600-800 мосмоль/л, ал кү ндізгі диурез тү нгіге қ арағ анда жоғ ары болады.

Зимницкий сынамасы бү йректің концентрациялау қ абілетін сипаттайды.

д) Тазарту коэффициентін (клиренсті) есептеу.

Бү йректің қ ан плазмасын кейбір заттардан тазарту қ абілетін гемо-ренальдық клиренс деп атайды. Кез келген заттың клиренсін (С) анық тау ү шін осы заттың плазмадағ ы (Р), несептегі (U) мө лшерін жә не белгілі уақ ыттағ ы (1 минут) шығ арылатын несеп кө лемін (V-минуттық диурезді) білу керек.

U

Клиренстің (С) формуласы: С = — х V;

Р

Бү йректің сү зіліс қ ызметі оның тү тікшелерінде қ айта сің ірілмейтін жә не тек қ ана сү зіліс арқ ылы шығ арылатын заттардың тазарту коэффициенті бойынша анық талады. Осындай заттарғ а инулин мен креатинин жатады. Инулиннің (фруктозаның полисахариды, молек.салмағ ы 5000) тазарту коэффициенті сү зіліс мө лшері немесе стандарт ретінде алынады. Оның клиренсі 125 мл/мин/кв. м тең.

Сондық тан, қ андай да бір заттың клиренсі осы саннан жоғ ары болса, онда ол зат қ аннан тек шумақ тар арқ ылы сү зіліспен ғ ана емес, сонымен бірге ол тү тікшелерде сө лініс бойынша бө лінеді (мысалы: диодраст).

Ал егер заттың клиренсі 125 мл/мин тө мен болса, онда осы заттың едә уір бө лігі капилляр шумақ тарындағ ы сү зілістен кейін тү тікшелерде қ айтадан сің іріледі (мысалы глюкоза, оның клиренсі 0 мл/мин).

Практика жү зінде бү йректің сү зіліс - қ айта сің ірілу клиренсін есептеп шығ ару эндогенді креатинин жә не инулин бойынша жасалады. Креатининнің сү зіліс мө лшерін анық тау формуласы:

Uкр

Скр = ------------------ х V

Ркр

Мұ нда Uкр - несептегі мө лшері, Ркр-плазмадағ ы мө лшері; V - минуттық диурез.

Қ алыпты жағ дайда креатининнің сү зіліс мө лшері 100 мл/мин (Е. М. Тареев, 1950.).

Бү йрек тү тікшелеріндегі креатининнің қ айта сің ірілуін анық тау формуласы:

Скр - V

R = ----------------- х 100

Cкр

мұ нда Скр-креатининнің клиренсі; V -минуттық диурез.

Қ алыпты жағ дайда креатининнің қ айта сің ірілуі 97-99%- ке тең болады.

Есеп: Креатинин мен инулиннің берілген шамалары бойынша бү йректің сү зіліс жә не қ айта сің ірілу клиренсін анық тау керек:

1. Ркр = 0, 002 мг%, Uкр - 0, 072 мг%, V - 1, 8 мл/мин.

2. Рин - 0, 093 мг%, Uин - 3, 56 мг%, V - 4, 5 мл/мин.

Есептелген кө рсеткіштер шамасы қ алыпты жағ даймен салыстырылып бағ аланады.

Тү тіктік сө лініс клиренсін анық тау.

Нефрон шумағ ында белгілі заттар сү зіліп қ ана қ оймайды, бү йрек тү тікшелерінде кейбір заттар (диодраст, фенолрот, пенициллин, парааминді гиппур қ ышқ ылы (ПАГ) бө лініп сыртқ а шығ ады (секрециялану арқ ылы). Бұ л заттар аралас клиренс тудырады: сү зілу-қ айта сің у, сү зілу-сө лініс. Мұ ндай клиренстер арқ ылы бү йрек қ ызметіне жалпы бағ а беруге болады, бірақ оның жекелеген қ ызметін анық тау мү мкін емес.

Қ уық ты несептен толық босатып, кө ктамырғ а 6 мг фенолрот енгізеді. Ә р сағ ат сайын алынғ ан 2 порция несепті бө лек ыдыстарғ а жинайды. Ә р несеп порциясындағ ы шығ арылғ ан фенолроттың мө лшерін анық тайды.

Қ алыпты сө лініс кезінде бірінші сағ аттағ ы несеппен 40-60% бояу, ал 2 сағ ат ішінде фенолроттың 60-80% -ы сыртқ а шығ арылады. Сө лініс қ ызметі тө мендегенде бояудың шығ арылуы нашарлайды жә не оның кө п пайызы екінші порция несеппен шығ арылады.

ПАГ пен диодраст кө мегімен тү тіктік сө ліністі анық тау ү шін, алдын ала ПАГ пен диодрастың қ анда жоғ ары концентрациясы (15-20 мг%-тен жоғ ары) қ алыптастырылады да, осы заттардың минут ішіндегі жалпы шығ арылу кө лемі мен шумақ тан сү зіліске ұ шырағ ан кө лемінің айырмасы алынады. Диодрастың максималды қ алыпты кө рсеткіші 51, 8 ± 8, 7 мг/мин. тең.