Халықтардың мінез-құлқының белгілері 4 страница

Осындай идеологиялық қ ұ рылымның ортасында ұ лттық -этникалық топтың ө зіндік идеясы жатыр, сонда барлық қ ұ рылым ұ лттық жә не этноорталық мінезден бастап, ұ лтшылдық пен расизмнің апологетикалық тү ріне дейін барады.

Ұ лттық ө зіндік сана – кө зқ арастар мен бағ алар жиынтығ ы, ойлар мен қ атынас, мазмұ ны бар ұ лттық -этникалық қ оғ амның ө зінің тарихы мен дең гейі жә не мү шелер негіздері, жә не де басқ а аналогиялық қ оғ амдар арасында ө зінің орны жә не олармен ө зара қ арым-қ атынас мінезі. Оның рационалды (ұ лтқ а ө зінің (ә леуметтік-этникалық) толық жатуын саналы тү рде білу) жә не эмоционалды (ө зінің ә леуметтік-этникалық басқ а топпен ө з бірлігін санасыз тү рде болуы) компоненттері.

Ұ зақ тарихи процесі бар, кө п дең гейлі жә не ө зіндік дамуда тең емес. Ол ә леуметтік психологиялық механизмімен байланысты, психикада «біз» жә не «олар» антитеза қ алыптасуымен байланысты.

Тұ рмыс психологиялық дең гейде консолидация механизм стереотипі сақ талғ ан. Мұ ндай стереотиптер – эмоционалды, суретті, ашық, бірақ ішкі абстрактілі қ арым-қ атынасты, бағ алық образды, «типтік ө кілдердің» басқ а ұ лттық -этникалық топтардың. Бұ ғ ан классикалық мысал ретінде – Қ ытай халқ ының санасында қ алыптасқ ан европеец стереолтипі – «долгоносика». Екі ракус шығ ыс физиогномикасын салыстырайық: жің ішке мұ рын – қ аттылық пен мақ таншақ тық ты білдіреді, ондай мұ рын иттерге тә н жә не керісінше кең жә не кішкентай мұ рын нә зіктілік пен жұ мсақ тылық ты білдіреді жә не де осындай мұ рын бұ зауғ а тә н.

Ұ лттық ө зіндік сананың дамуын жылдамдататын катализаторлар болып келесі факторлар болғ ан, сыртқ ы агрессия, колонизация, ассимиляция қ атерін алатын, ұ лттық қ оғ амның мә дени жә не толық физикалық жойылуы осындай жағ дайда ұ лттық ө зіндік сана ратты жә не экономикалық қ оғ амның қ ұ рылуынан артып ө тті.

Ө зіндік сананың дамуы ә ртү рлілікпен ерекшеленеді. Оның негіздері аталғ ан факторлармен анық талады. Қ оғ ам кіші болғ ан сайын, ондағ ы ұ лттық ө зіндік сана проблемалары аз болады, ал керісінше ондай қ оғ ам ү лкен болғ ан сайын, олардың шиеленістерінің болу мү мкіндігі аз. Ү лкен ұ лттар ө кілдері ереже бойынша, ө здерінің ұ лттық ө зіндік сананың ө зіндік нұ сқ ауын да керек етпейді.

Ұ лттық ө зіндік сана екі саяси тү рде болады. Бір жағ ынан, ол прогрессивті процесс бола алады, басқ а жағ ынан, ұ лттық ө зіндік сана дамуы керісінше болуы мү мкін.

Ұ лттың ө мірінде негізге роль атқ аратын ұ лттық қ ызығ ушылық тар болып табылады. Ұ лттық қ ызығ ушылық тар этникалық қ оғ амның сапалығ ын кө рсетеді жә не оның сақ талуын талап етеді. Олар ә рекет-қ ылық кү штерінің қ озғ алмалы жә не жеке тұ лғ аның іс-ә рекеті болып табылады.

Ұ лттық қ ызығ ушылық тардың негізгісі болып ұ лттық бағ алық болып табылады – ол рухани идеалдардың бар болуы жә не оның сақ талып қ алуы.

Ұ лттық қ ызығ ушылық спецификасына ұ лттық талғ ам жатады. Ұ лттық талғ ам тұ рмыстық мә дениетте, ө мірлік бейнеде, киім-кешекте, адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынаста, ә дебиетте, белгілі бір этникалық қ оғ амда қ олданылады.

Ұ лттық дә режесін жә не сақ талуын ұ лттық тілмен ерекшеленеді. Ұ лттық тілдің негізінде бірін-бірі ұ нату, сену, қ арым-қ атынас, барлық ұ лттардың қ аншалық ты ұ қ сас екенін анық тайды.

Ұ лттық ө зіндік бағ алауды А.Д.Карнышев ә леуметтік психолог былай бө лді:

1. Тө мендетілген – адам ө з ұ лтының мұ қ таждық тарын (достоинство) белгілейді.

2. Адекватты тө мен – адам ө зінің ұ лтының қ аншалық ты бағ алы екеніне кө з жеткізу.

3. Адекватты жоғ ары - ө з ұ лтымен мақ таныш етеді.

4. Жоғ ары – басқ а ұ лттардан қ арағ анда ө з ұ лтын тым жоғ ары бағ алау.

Психика функциясының проблемасы қ азіргі психологияда ең кү рделі болып табылады. Осы проблеманың шешілуіне когнитивті, герулятивті жә не коммуникативті функциялары болып табылатын субъект ә рекетін детерминациялайды.

Оның маң ызды функциялары болып этникалық специфика объективизациясы. Объективизация ә серімен ұ лттық специфика ә рекетте кө рінеді. Ә рекеттер адамдарда ұ қ сас ең бек қ абілеттерінде тең, бірдей болып келеді. А.А.Бодалев зерттеулері бойынша ә р тү рлі кә сіп иегерлері бұ л тенденцияны ө здерінше қ абылдайды. Басқ аша айтқ анда адамдардың келбетін қ абылдау.

Этникалық специфика объективизациясы ә р қ оғ амғ а тә н, ә леуметтік тә жірибе қ ұ рады, оның саяси, экономикалық жә не мә дени дамулары бар.

Ұ лттық психология ә рекетті жә не регулятивті функцияны орындайды. Ұ лттық психологиялық регуляция ұ лттық спецификадан, қ абылдау мінезіне ойлау, бағ алық тары, дә стү рлі формалардан жә не тә сілдерден болады.

Ү шінші функция бақ ылаушы, ол ұ лттық ә р тү рлілікте, адаптация процестерінде, стабилизация жә не стимулдан тұ рады.

Бейімделу. Адамдардың ә рекетке ұ лттық психологиялық негіздерін дамытуғ а немесе кедергі жасайды. Бейімделу адамғ а қ иыншылық тармен кү ресуге, жетістіктерге жетуге кө мектеседі. Мысалы, француздар белгілі бір жағ дайғ а оң ай кіреді, ө здерінің энергиетикасымен, жең ілдіктерімен, жылдамдылығ ымен ерекшеленеді. Ал ағ ылшындар ү шін кө п уақ ыт керек.

Стабилизация. Ә р халық тың бейімделулері тү рлі болғ анмен, соң ында ә рекетке бейімделеді. Мысалы, француздарда зерттеулер бойынша энергетикалығ ы жылдам тө мендейді, белсенділігі тө мендейді, ө зінің сенімі жоғ ала бастайды, ал ағ ылшындарда ереже бойынша барлығ ы басқ аша болады. Олар ең бек нұ сқ аларына бейімделгеннен кейін, нақ ты, сенімді ә рекеттер орындайды.

Стимуляция. Ә рекетте байқ алады. Нақ ты динамикағ а негізделген, нақ ты этникалық қ оғ амның психологиялық белсенділігі. Стимуляция белсенділікті жоғ арылатады жә не стабилизацияны ә рекетке жан-жақ тылық кері беріледі.

Ә леуметтік ғ ылымдарда ұ лттық мінездің бар екені мә лім. Ол туралы ө те жақ сы кө лемді тү сіндірген Г.Д.Гачев «Халық тың ұ лттық мінездемесі, ойлауы, ә дебиеті ө те «қ у» жә не қ иын «материя» болып табылады. Оның бар екенін сезгенімізбен, сө здерін айыруғ а тырысамыз. Бұ л қ ауіптен қ ашып қ ұ тылуғ а болмайды, тек ә рдайым тү сінуге жә не онымен кү ресуге болады – бірақ жең е алмайсың». Алғ ашқ ы «ұ лттық мінездеменің» сипаты, яғ ни тү сінігі алғ ашқ ыда ә дебиеттерде, халық тардың ө мір сипатын зерттеу мақ сатымен барғ ан саяхатта пайда болды. Айта келгенде авторлар ұ лт мінездемелерін қ орытындылай келе, ең алдымен темпераментке жә не басқ а да жеке тұ лғ аларына, ү шіншіден, қ ұ ндылық қ арым-қ атынасына кө ң іл бө леді. Мә дениетті болжауда, «толық паттернді» зерттеуде ең басты мә дениеттегі жеке тұ лғ аның жаң а терминдері (мә дениеттің конфигурациясы, жеке тұ лғ аның ерекшелігі жә не модальдық ерекшелік) пайда болады, одан ол қ айтадан «ұ лттық мінездеменің» тү сінігіне оралды. Бірақ қ азір қ айткенмен де ә р тү рлі кө зқ арас кездеседі. Дегенмен де олар ө те қ ұ нды болып есептеледі ме, жеке тұ лғ аның элементі яғ ни ә лемдегі барлық адамдарды біріктіреді немесе диференттік бір-біріне ұ қ сас жеке тұ лғ а болып табылады.

Жағ дайдың қ иындығ ының себебі, біздің кезіміздегі мінездің ерекшелігі, психолог тү сінігі немесе жеке тұ лғ аның тү сінігі. Дегенмен де ұ лттық мінездеменеі қ арстыра келе, зерттеуші мынадай тү сінік береді - ө зінің методологиялық, жә не теориялық кө зқ арасында – сондағ ы психологиялық ерекшелікетер бір елдің екіншісінен айырмашылығ ын анық принципппен кө рсетеді. Біріншіден, мү лдем анық этностық мінезді кө рсетсе – басқ а кө рсеткіштер мү лдем басқ андайын кө рсетеді. Сондық тан И.С. Кон дұ рыс айтады: «Халық тың інезін тү сіну ү шін, оның арихын білу керек», - дейді. Екіншіден, ең бекқ орлық Жапонияда ең бірінші дә режеде қ арастырылады, сонымен бірге неміс халқ ында. Бірақ немістер жұ мыс уақ ыын, кө лемдеп, экономдап, бір-бірімен қ арастыра отырып орындайды. Жапондар жұ мыс орындағ анда оны жан тә німен беріліп орындап, сол жұ мысты орындау кезінде ө зіне керемет қ уат алып оны анық кө рсете біледі. Сонымен қ атар ұ лттық мінездің қ ұ ндылығ ын ә леуметтік, экономикалық жә не географиялық ортадан да байқ ауғ а болады. Мұ нда тағ ы да ең бекқ орлық халық тың ортақ қ ұ ндылығ ы болап табылады, бірақ та сол елдің тарихи қ ұ ндылық тары сол елдің санасына, мә дениетіне ә сер етеді. Ә леуметтік-тарихи интерпретация ұ лттық мінездің бізге белгілі «Мә дениет жә не тұ лғ а» жұ мысында орын алды. Мысалы базалық тұ лғ аның тү п тамыры, жеке тұ лғ аның ә р тү рлі мә дениет ортасына ә сер етеді. Толық мысалда келтірілетін «қ ұ пия орыс жанының» зерттеу жұ мыстарында алынғ ан. Себебіне қ арай оң ай тү сіндіруге келетін, орыс ұ лтарының мнездері екінші дү ниежү зілік соғ ыста, яғ ни соғ ыс заманында байқ алғ ан.

Оның ерекшеліктері жоғ арыда айтылғ андай британдық мә ениет антропологы Дж. Горердің жалғ асу болжамынан шығ ады. Бірақ та, болжамды жақ таушылар нә рестелерді қ атты байлап қ ою тә жірибесін патшалық жә не сталиндік кездегі автократтық саяси интитуттың негізгі себебі болып табылатынын жә не осы қ ұ былыс орыс халқ ының маниакалды-депрессивті базалық тұ лғ анң қ алыптасуына ә келетіндігін айтпайды. Керісінше, олар себептің бір жақ ты тізбегімен ектелмеуін сұ райды. Ал Эриксон, қ атты байлап қ ою ә леуметтік мә дениеттердегі ә мбебап дә стү р екендігін тү сініп, оны дә л сол Ресейде одан сайынғ ы алғ а бас қ андығ ын айтады. Осылайша, оның ойы бойынша, орыс адамдардың қ алыптасуына шаруа ө мірлерінің суық климаттағ ы тлық пассивтілік пен қ ызметсіздік ә сер ететіндігін айтады. Н.А. Бердяев «орыс жанының формалды негізіне» екі қ арама-қ арсы бастау: «табиғ и, тілдік дионистік стихия мен аскеттік-монахтық православие» ә сер ететіндігін айтады. Неміс философ В.Шубарт та орыс мә дениетінің соң ын батыс мә дениетінің ортасымен салыстыра отыра, орыс жанының негізін православие ерекшеліктерінен аң ғ арады. Психологиялық антропологияда тек қ ана орыс емес, сонымен қ атар басқ а да ұ лттық мінездердің зертте тә сілдері бар екендігін ашты (балаларды тә рбиелеутә сілі жә не балалардың тә жірибелерінің ерекшеліктерін бө ліп шығ ару арқ ылы). Осылайша, Р. Бенедикт жапондық мінездің қ арама-қ арсылығ ын ө зінің «Хризантема жә не қ ылыш» кітаптарында тү сіндіруге тырысы. Бұ ның себебеін ол Жапониядағ ы ә леуметтену ерекшеліктерінен тапты. Мә дениантропологтар ұ лттық мінезді зерттеу кезінде неғ ұ рлым «объективті» ә дістер (терең интервью мен психологиялық тестілеу) қ олданғ анда, олар халық мінезі туралы жалпы тү сінігін жоғ алтып, психологтар сияқ ты қ асиеттердің жиынтығ ын қ ұ растырды. Соң ғ ы кезде «ұ лттық мінез» тү сінігі базалық жә не модальдық тұ лғ а тү сінікері сияқ ты психологиялық жә ене мә дениантропологиялық ә дебиеттер беттерінен жоғ ала бастады. Оның орнына этникалық коғ амдастық тардың психологиялық ерекшеліктерін белгілеу ү шін «менталдылық» тү сінігі енді. Менталдылық – бұ л «адамның ә лем туралы жә не ондағ ы ө зінің орны туралы тү сінікер негізінде жатқ ан образдар жү йесі». («ә лемді тү сіну» - фр. «mentahte»). Егер де этносты адамдардың оғ ан жататындығ ын саналы тү рде тү сіндіру болып табылатын ядрлық сипат ретінде топ сияқ ты қ арастырсақ, онда ол этнопсихологиялық зерттеулердің негізгі пә ні болуы керек. Сонымен қ атар этнопсихологияның қ алыптасуының алғ ашқ ы қ адамдарынан-ақ оның ірі ө кілдері дә л сол ментаолдылық ты зерттеп, бірақ басқ а атпен атағ ан. Мысал ретінде О.Даунның «Швед менталдығ ы» кітабын қ олдануғ а болады. Бұ нда сандық (психологиялық тест жә не репрезентативті таң дауларда алынғ ан сұ раулар) жә не сапалық (терең интервью, мә дени-антропологиялық бақ ылау) ә дістері арқ ылы алынғ ан мә ліметтер бірін-бірі толық тырады. Талдау жасау нә тижесінде Даун шведтерді сипаттайтын белгілерді мұ қ ият тү рде сипаттады: коммуникация орнатудан қ орқ у, жасқ аншақ тық, ұ стамдылық, шындарлық, тә уелсіздік, эмоционалды суық тық жә не мұ ң. Бірақ «Анналдар» мектеінің тарихшылары менталдылық ты қ асиеттердің жиынтығ ы емес, оны бір-бірімен байланысқ ан тү сініктер жү йесі ретінде тү сіндірген.