идеясы.

Орта ғ асырлардағ ы Шығ ыс Ренессансы аталғ ан алтын дә уіріз Ж.Баласағ ұ н ө мірі мен шығ армашылығ ын тү сіну мү мкін емес.Қ араханидтер дә уіріндегі мә дени қ оғ амдық жағ дайдың ө згеруі тү ркі халық тарының арасынан ағ артушы ғ алымдарды, ойшыл ақ ындарды шығ арды.Жауһ ари, Фараби, Ибн-Сина, Беруни секілді ойшыл ғ ұ ламалардың сан-саналы ең бектері Орта Азиялық Қ айта ө рлеу дә уірінің асыл маржандары болып саналатын Махмұ т Қ ашқ аридың ”Тү ркі тілдерінің сө здігі”, Ж.Баласағ ұ нның “Қ ұ тадғ у білігі”, ”А.Иассауидың ”Диуани Хикметі” сияқ ты жә дігерлердің пайда болуына белгілі бір дә режеде ық пал етті.Араб-парсылармен қ атар тү ркі халық тарының ө кілдері де Шығ ыс мә денитінің ө ркендеуіне ө з ү лестерін қ осты.Ө ткен замандардың ә йгілі мә дени ескерткіштері адамзаттың рухани дү ниесінің тү зілген мө лдір қ абатына жатады.Қ азіргі дә уірде адамзат қ ауымы жылдар бойы жинақ талғ ан тә жрибені мү мкіндігінше толық игеруге ұ мтылып, оны бө лшектеуге, қ иратуғ а бағ ытталғ ан кү штерге қ арсы кү рес жү ргізуде.Кезінде біздің ата-бабаларымыз да біз секілді “Бақ ыт деген не? ” ”Адамгершілік, адалдық, ә ділдік, даналық, ә ділдік, даналық, деген не? ”деген мә ң гілік сұ рауларғ а жауап іздеген болатын.Солардың бірі”Қ ұ тты білік”поэмасының авторы Ж.Баласағ ұ н еді.Ол-XI ғ асырдың аса кө рнекті ақ ыны, есімі бү кіл Шығ ыс елдеріне мә лім данышпан ойшыл, философ, энциклопедист ғ алым, бегілі қ оғ ам қ айраткері.Ол-философия, табиғ аттану, математика, астрономия, тарих, араб-парсы тіл білімі, т.б.ғ ылым салаларын жетік мең герген ғ ұ лама ғ алым.Оның есімін ә лемге танытқ ан “Қ ұ тты білік” кітабы-сол замандағ ы ресми ә дебиет тілі болып саналғ ан араб тілінде емес, тү рік халық тарының тілінде жазылғ ан алғ ашқ ы энциклопедиялық ең бек.Сондық тантан да кез келген аймақ ө з тарихына ү ң іліп, ондағ ы бірші держағ дайда ғ ана халық бақ ытқ а кенеледі.Бектің бақ ыты-халық тың бақ ыттылығ ында.Бақ ыт жеке басқ а тә н ұ ғ ым емес.Ол-халық тық сипаттық ұ ғ ым, ө з халқ ын бақ ытқ а жеткізген билеуші ғ ана бақ ытты болмақ. ”Қ ұ тты білік” мазмұ ны осы. Ү штік қ ағ ида да кө п қ олданылады. Мемлекеттің, негізгі ү ш нрседен-халық тың, қ азынадан, ә скерден тұ рады.Халық тың ө зі ү ш буыннан-байлардан, орталардан, кедейлерден тұ рады.Бекің мақ саты-кедейлерді ортағ а, ортаны байғ а жеткізу.Кү нтуды Елік адамдардың ү ш тү рін қ оштап, қ олпаштап отыруы тиіс.Олар-алып, жү регі қ ұ рыш, ер кісілер, екінші-елші ғ алым, даналар, ү шінші-хатшы.

86.Ұ лттық сана жә не мә дениет

Ұ лттық сана дегеніміз ә рбір ұ лттың ө зін—ө зі тү сінуі, біз осы кімбіз, қ ашан пайда болдық, тағ дырымыз, тіліміз, діліміз(менталитетіміз), мә дениетіміз қ андай деген сұ рақ тарғ а жауап іздеуі, соны ойлап толғ ануы. Χ Ι Χ ғ асырдың аяғ ында (1886 жылы) жазғ ан ө лең інде, басқ а да қ ара сө здерінде Абай халқ ымыздың жағ ымсыз қ ылық тары мен ескі ә деттеріне ренжіп, бү йте берсек, дү ниеде не болып жатқ анынан хабарсыз, барлық елдердің артында мақ рұ м қ аламыз дей келіп, оның кемістерін жасырмай бетіне басып, қ алың қ азақ елінің надандық тан айырылмағ анына қ ынжылып, оның жанына, намысына тиіп, халқ ымыздың сана—сезімін оятпақ болғ ан еді. Мә дениет—философиялық ой-толғ амның аса маң ызды, терең теориялық мә нді ұ ғ ымдарының бірі. Мә дениет негізі –ең бек. Ең бек неғ ұ рлым кү рделі болғ ан сайын, мә дениет те жаң а сипат алып отырады. Адам дамуы мә дениетке байланысты. Тек осы ө зара тә уелділікті анық тай алғ анда ғ ана мә дениеттің адамзат тарихында, адам ө мірінде алатын орнын тү сінуге болады. Мә дениеттің мазмұ ндылығ ы рухани арақ атынастан айқ ын кө рінеді, ө йткені адам санасының мә дени-тарихы тү рінің негізі философиялық дү ниетаным болып табылады. Философия мә дениетті сипаттайды жә не оны сын кө збен бағ алап мә дениет дамуының методологиялық негізін қ амтамасыз етеді. Философия мен мә дениеттің арақ атынасы қ оғ амның рухани ө мірінде орын алатын келелі, кү рделі қ ұ былыс.

87.Фрейд фил.дағ ы “сублимация” ұ ғ ымы.

ХХ ғ асырда пайда болғ ан ақ ылды еместіктің бір ө кілі австриялық физио-психолог З.Фрейд. Ол философияда психоанализ (Psyhe-жан, Analycis-шешім) ілімін негізін салды. Ол адам психологиясының ү ш тү пнегізін қ арастырады: МЕН(эго), ЖОҒ АРЫ МЕН (супер эго), ОЛ( ид). Фрейдтің басты идеясы жеке адамның “психосексуалдық дамуы ” жө нінде. Яғ ни бұ л теория бойынша, бейсаналық тың негізін сексуалдық инстинктер қ алайды. Сексуалдық инстинктер жалпы инстинктермен байланысты сублимация (басып жаныштау) жә не комплекс (жинақ) ұ ғ ымдарымен айқ ындалады. Сублимация дегеніміз – дейді Фрейд, - тежелген “жасынғ ан” сексуалдық инстинктің бейсексуалды (ә деби шығ армашылық, саяси жә не қ оғ амдық іс ә рекеттер т.б.) іс ә рекеттер тү ріне ауысуы. Қ азіргі кезең мен мә дениеттің болашағ ын болжай отырып, ол неврозды алып тастау ү шін мә дени суперэгоның рационалдық парадигмасы арқ ылы сексуалдық қ анағ аттану дә режесін кең ейту қ ажет деген ұ сыныс айтады. Фрейдтің ең бектері: Тү с кө руді жору(тү с–ұ ғ ынылмағ ан қ ұ штарлық кө рінісі), Кү нделік ө мірдің психопатологиясы (бейсаналылық тың ә р тү рлі формаларын талдайды), Психоанализге кіріспе (адам менталдығ ы топографиясын жасап шығ арады), Мә дениетке наразылық (мә дениет пен ө ркениет мә селелерін сынайды).

88. А.Иассауидің сопылық философиясы

Ахмет Иассауи–Χ Ι Ι ғ асырда кө не тү ркі тілінде жазылғ ан Диуани Хикмет (Даналық кітабы) кітабының авторы.Бұ л ө мірдің азабын кө п кө рген Қ ожа Ахмет аскетизмге бет алып, тағ дырғ а сенуді уағ ыздайды, содан дү ние қ ызығ ынан безіп, тә ркі дү ниеге салынады. О дү ниенің мә ң гілігін уағ ыздайды. Мұ сылмандық ішінде ұ стамдылық жә не аскетизмді уағ ыздап, сопылық ілімін ұ станады. Сопылық мұ сылман дінінің бір тү рі ретінде ведтік ү нді философиясының, еуропалық гностицизм, гректік жаң а платонизм, зороастризм, христиандық мистицизм жә не басқ алардың кейбір жақ тарын иеленеді. Сопылық та басты қ ағ ида — болмыс тұ тастығ ы. Ол ү ш дең гейде кө рінеді: абсолют, аттар жә не феноменалдық дү ние. Иассауидің басты кө здеген мақ саты–қ ұ даймен табысу, оның бейнесін кө ру. Қ ұ дайды тану сопылар ү шін бү кіл ө мірінің мә ні болып табылады. Иассауи былай дейді: “Кімде–кім қ ұ дайды есіне алса, ол онымен ө зінің табысқ анын кө ре алады”.Иассауи суфизмнің ең биік шың ы—оның пайғ амбар жасына келгенде, менің пайғ амбардан артық ө мір сү руім мү мкін емес деп жер астында қ азылғ ан жеке бө лмеде қ алғ ан ө мірін ө ткізуі еді. Ол “Мұ хаммедті жаратылыстан тыс адам ретінде кө рсетіп, оны қ ұ дай қ атарына қ осты”. Иассауи іліміндегі адамгершілік ойлары дін арқ ылы тү сіндіріледі. Жақ сылық пен жамандық, ә ділеттік пен ә ділетсіздік, адамның жақ сы жә не жаман іс–ә рекеттері оның қ ұ дайғ а сенуіне байланысты болады.

89.Номинализм жә не реализм

Ортағ асырлық теологиялық философияда (схоластикада) екі қ арама–қ арсы бағ ыт –номинализм мен реализм ерекшеленеді. Реализмді қ олдаушылар жалпы ұ ғ ымдар(универсалиялар) адамдардың ақ ыл–ойы санасынан тыс жә не тә уелсіз ө мір сү реді деп есептейді.Ұ ғ ым пайда болды кейін ғ ана зат жасалды. Демек қ ұ дай туралы ой болса, ол бар деген сө з. Кө рнекті ө кілдері: Ансельм Кентерберейский, Фома Аквинский, Алберт Великий

Номинализмді қ олдаушылар жалпы ұ ғ ымдар адам санасынан тыс ө мір сү ре алмайды, олар тек заттар мен қ ұ былыстардың аттары ғ ана дейді. Ұ ғ ымдар заттардан кейін пайда болады, заттар тә жірбие кезінде пайда болады.Мысалы: “жалпы адам” ө мірде болмайды, ө мір сү ретін нақ тылы тірі адам.

Кө рнекті ө кілдері: Дунс Скот, Уильям Оккам, Росцелин, Пьер Абеляр.

90.Қ азақ фил.дағ ы ө мір мен ө лім мә селесі

VΙ Ι Ι ғ асырда Сыр бойында ө мір сү рген Қ орқ ыт Ата ө зінің философиялық толғ амарында ө мір мен ө лім мә селесін кө терді. Мә ң гі ө лмеудің жолын қ иялмен іздестіреді. Аң ыз бойынша, ол ақ тү йеге мініп, дү ниенің тө рт бұ рышын кезеді. Бірақ қ айда барса да, алдынан қ азылып жатқ ан кө р кездеседі. Кімге? деген сұ рағ ына Қ орқ ыттың кө рі деген жауап алады. Содан, ө лімнен қ ашып қ ұ тылуғ а болмайды деп шешеді. Қ орқ ыт Ата поэма, кү йлер шығ арып, оны қ обызбен орындайтын болады.Оның шығ армаларын Қ орқ ыт ата кітабы деп атайды. Сө йтіп Қ орқ ыт ата ө з шығ армалары арқ ылы мә ң гі ө мір сү руге болатынын тү йіндейді.

Χ Vғ асырда ө мір сү рген Шалкиіз жырау дү ниеде тұ рақ ты, мә ң гілік ештең е жоқ дейді.Ө мір қ ысқ а екен, бұ л жалғ ан басы жұ мыр пенденің бә рінен де ө теді екен, демек аз ғ ұ мырды дү ниедегі бар қ ызық ты тегіс кө ріп думандатып ө ткізу керек дейді.