Günün sonunda və günorta girərkən göylərdə də, yerdə də həmd Ona məxsusdur”.

Fö vqə luca bildirir ki, O, hə r cü r nö qsan və ç atı ş mazlı qlardan azaddı r. Mə x­luqlardan heç biri Rə bbə bə rabə r tutulmağ a layiq deyildir. Buna gö rə qulları Onu sə hə rlə r və axş am ç ağ ları, daha sonra gü norta və gecə vaxtla­rı nda ş ə rə flə ndir­mə lidirlə r. Bu ayə lə rdə bə hs edilə n vaxtlar – beş vacib (fə rz) namazı n vaxtları dı r ki, qulları hə min vaxtlarda Allaha hə md edir və Fö vqə lucanı tə riflə ­yə rə k ş ə rə flə n­dirirlə r. Bu tə riflə mə lə r hə m beş də fə fə rz namaz[180] qı lmaq kimi vacib hö kmdə n, hə m Allahı sə hə r-axş am zikr etmə k mə qsə dilə qı lı nan nafilə [181] namazlardan və hə m də vacib və nafilə namaz­lardan sonra digə r kö nü llü qı lı nanlardan (vitr[182], tə hə ccü d[183] və s. namaz­la­rı ndan) ibarə tdir. Mü sə lmanlar bu hö kmlə ri ona gö rə yerinə yetirmə lidirlə r ki, Allahı n fə rz namazlar ü ç ü n ayı rdı ğ ı beş vaxt, gecə -gü ndü z ə rzində ə n yaxş ı saatlardı r. Bu isə o demə kdir ki, Allahı hə min saatlarda tə riflə mə və Ona ibadə t etmə, istə nilə n digə r vaxtlardan daha yaxş ı dı r. Bu, hə tta Rə bbi mə dh etmə klə bağ lı olmayan digə r ibadə t ayinlə rinə də aiddir, ç ü nki insan Rə bbinə sə mimi qə lbdə n ibadə t edirsə, onda o, ö z rə ftarı ilə Fö vqə luca Allahı n hə r cü r nö qsanlardan xali olduğ una və hə r hansı bir mə xluqun, Allahla yanaş ı, ibadə tə və sə mimi qulluğ a layiq olmadı ğ ı na də lalə t edir.

ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ

O, ö lü də n diri ç ı xardı r, diridə n də ö lü ç ı xardı r. O, torpağ ı ö lü mü ndə n sonra canlandı rı r və belə cə də siz ç ı xarı lacaqsı nı z”.

Fö vqə luca quraqlı q yeri – gü l-ç iç ə kli bağ ç aya, taxı l də nini – sü nbü lə, toxu­mu – ağ aca, yumurtanı – toyuğ a, kafiri isə mö minə ç evirir. O, istə dikdə, bir ş eyi baş qa bir ş eyə ə ks istiqamə tdə də ç evirir. O, qupquru cansı z tor­pağ a yağ ı ş nazil edir və bundan sonra torpaq hə rə kə tə gə lir, qabarı r və cü r­bə cü r qə ribə bitkilə rlə ö rtü lü r. Eyni ilə bu qaydada insanlar da qə birlə ­rində n ç ı xarı lacaqlar. Bu – tə kzib­olunmaz bir də lildir və sü but edir ki, yeri ö lü mü ndə n sonra dirildə n Rə bb, ö lə n insanları da mü tlə q dirildə cə kdir. Ə gə r ağ ı llı insan bu iki hadisə ü zə rində bir qə ­də r dü ş ü nə rsə, onda onları n arası nda o qə də r də ə hə miyyə tli bir fə rq tapmaz və onlardan birinin ş ahidi olduğ u halda, digə rini inkar etmə z.

Aş ağ ı dakı ayə lə rdə Fö vqə luca Allah, Ö zü nü n – ibadə tə layiq Vahid Rə bb, ə zə mə tinin kamil, iradə sinin sabit, qü drə tinin nə hə ng, ə mə llə rinin gö zə l, rə hmə t və xeyirxahlı ğ ı nı n isə hü dudsuz olması nı tə sdiq edə n ç ox­saylı də lillə r sadalayı r.

ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ

Sizi torpaqdan yaratması da Onun də lillə ri arası ndadı r. Sonra isə siz bə ş ə riyyə tə ç evrilib, hə r yerə yayı ldı nı z”.

Ə zə lcə Fö vqə lqü drə tli Allah torpaqdan bü tü n bə ş ə riyyə tinulu baba­sı nı – Adə mi yaratmı ş dı r. Sonra isə Allah insanları dü nyaya yaymı ş və onları yer kü rə ­sinin ə n mü xtə lif guş ə lə rində yerlə ş dirib mə skunlaş dı r­mı ş dı r. Bü tü n bunlar ona də lalə t edir ki, bir ulu babadan bə ş ə riyyə ti xə lq etmiş və onu bü tü n dü nyaya sakin etmiş Rə bb, ibadə tə yeganə layiq olan Vahid Allahdı r.Hə mdə layiq, Rə hmli və Qulları nı sevə n Hö kmdar insanları ö ldü kdə n sonra mü tlə q dirildə cə kdir. Onun də lillə ri arası nda elə lə ri də vardı r ki, Onun hü dudsuz rə hmdilliyini, qulları na qayğ ı ilə yanaş ması nı, ə n də rin hikmə tini və hə rş eyiə hatə edə n elmini tə sdiq edir. Bu də lillə rdə n biri barə sində Allah buyurur:

ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ

Tə skinlik tapası nı z deyə, ö zü nü zdə n zö vcə lə rinizi xə lq etmə si və aranı zda sevgi və mə rhə mə t hissi yaratması Onun də lillə rin­də ndir. Hə qiqə tə n, bunda dü ş ü nə n insanlar ü ç ü n bir ibrə t vardı r”.

Kiş i və qadı nları n ü mumi cə hə tlə ri ç oxdur və onlar bir-birinə ol­duqca uy­ğ un gə lirlə r. Nikahlanma sayə sində onları n arası nda mə hə bbə t və mə rhə mə t hissi yaranı r. Ə r-arvad ü nsiyyə tdə n və yaxı nlı qdan zö vq alı r və bir-birilə rində tə skinlik tapı rlar. Onlar dü nyaya uş aqlar gə tirir, onları tə rbi­yə lə ndirir və bundan ç ox bö yü k fayda ə ldə edirlə r. Bir qayda olaraq, ə rlə arvadı birlə ş dirə n sevgi və ş ə fqə t hissi baş qa insanlar arası nda belə qabarı q formada heç vaxt tə zahü r etmir. Hə qiqə tə n, bü tü n bunlarda, Allahı n ayə lə ri ü zə rində dü ş ü nə n və ardı cı l olaraq ə trafda baş verə nlə r haqqı nda fikirlə ş ə n insanlar ü ç ü n də lillə r vardı r.

ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ

Gö ylə rin və yerin xə lq edilmə si də, dillə rinizin[184] və rə ng­lə rinizin fə rqli olması da Onun də lillə rində ndir. Hə qiqə tə n, bunda elm sahiblə rində n ö trü də lillə r var”.

Elm sahibi olan insanlar Allahı n ayə lə rinin ibrə tamiz də rslə rində n fayda gö ­tü rü r və onları n mə naları nı də rk edirlə r. Belə ayə lə r olduqca ç ox­dur və on­lardan biri də gö ylə rin və yerin, hə m də onlarda olanları n xə lq edilmə si haqqı ndadı r. Bu mə xluqları n nə hə ng ö lç ü lə ri Allahı n ə zə mə tli hakimiyyə ti və hü dudsuz qü drə tinə də lalə t edir, Kainatı n hə r yerində mü kə mmə lliyə malik olması isə Rə bbin mü tlə q mü drikliyini və hə dsiz elmini vurğ ulayı r. Bu, hə qiqə ­tə n də belə dir, ç ü nki Xaliq nə xə lq etdiyini mü tlə q bilmə lidir. Bax buna gö rə də Fö vqə luca Allah buyur: “Mə gə r Xə lq Edə n bunu bilmə yə cə k?! ” (Mü lk, 67/14). Kainatda gizli qalan saysı z-hesab­sı z nemə tlə r Rə bbin mə rhə mə tinə və alicə nablı ­ğ ı na də lalə t edir. Onun bə zi mə xluqla­rı na ü stü n xü susiyyə tlə r ə ta etmə si isə Onun iradə sahibi və istə diyini seç mə k haqqı na malik olması na ş ə hadə t verir. O (Pak və Mü qə d­də s Olan), tə kbaş ı na bü ­tü n varlı ğ ı xə lq etmiş dir və bu o demə kdir ki, yalnı z O (Pak və Mü qə ddə s Olan), mə xluqları nı n ibadə tinə layiqdir. Bü tü n bunlar – mə ntiqi də lil və sü butlardı r ki, Fö vqə luca Allah insanları n onları n ü zə rində dü ş ü nmə lə rində n və ö zlə ri ü ç ü n faydalı nə ticə lə r ç ı xarmaları ndan ö trü xatı rlatmı ş dı r.

Bu də lillə rdə n biri də insanları n dillə rinin və də rilə rinin rə nglə rinin mü x­tə ­lifliyidir. İ nsan nə sli ç ox bö yü kdü r, amma bü tü n insanlar bir adamı n nə sillə ­ridir və oxş ar sə s aparatı na malikdirlə r. Buna baxmayaraq, sə slə ri və də rilə rinin rə ngi tam eyni olan iki insanı tapmaq mü mkü n deyildir. Sə slə ri və də rilə rinin rə ng ç alarları nə qə də r oxş ar olsa da, onları n arası nda hə miş ə bə zi fə rqlə r aş kar etmə k olar. Hə qiqə tə n də, bunda Allahı n kamil qü drə ti və yenilmə z iradə sinə ş ə hadə t verə n də lillə r vardı r. Bununla yanaş ı onlar Onun mə rhə mə tinə və Ö z mə xluqları haqqı nda qayğ ı gö stə rmə sinə də lalə t edir. Rə bb bu mü xtə lifliyi ona gö rə yaratmı ş ­dı r ki, insanlar bir-birilə rində n seç ilsinlə r və qarı ş ı qlı q dü ş mə sin. Ə ks halda, bə ş ə - riyyə t ə n bö yü k nemə t­lə rdə n və imkanlardan mə hrum olardı.

ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ

Sizin gecə və gü ndü z yuxuları nı z və Onun mə rhə mə tini axtar­manı z Onun mö cü zə lə rində ndir. Hə qiqə tə n, bunda eş idə n insanlar ü ç ü n ibrə t vardı r”.

Bu də lillə ri, yalnı z nə sihə tlə rə qulaq asan, baş verə nlə rin mə nası ü zə rində dü ş ü nə n və Allahı n ayə lə ri ü zə rində fikirlə ş ə n insanlar gö rmə yə qadirdirlə r. Gü n­dü zü n və gecə nin yaradı lması Fö vqə luca Allahı n mə rhə ­mə ­tinə ş ə hadə t verir. Allah hə mç inin buyurur: “O, Ö z mə rhə mə ti sayə ­sində gecə ni və gü ndü zü xə lq etmiş dir ki, siz onlarda istirahə t edə siniz və Onun mə rhə mə tini axtarası nı z, - ola bilsin ki, ş ü kü r edə siniz” (Qə sə s, 28/73). Bununla yanaş ı gecə ilə gü ndü zü n bir-birini ə və z etmə si Rə bbin mü drikliyini tə sdiq edir. O (Pak və Mü qə ddə s Olan), mə xluqları na gecə -gü ndü zü n bir hissə sini istirahə t etmə yi və gü c toplamağ ı, digə r hissə sini isə imanı nı tə kmillə ş dirmə k və maddi rifahı nı yaxş ı laş dı rmaq xatirinə ç alı ş ­mağ ı buyurmuş dur. Gecə və gü ndü z bir-birilə rini ə və z etmə sə ydilə r, bu mü m­kü n olmazdı. Kainatda belə bir qaydanı n qoyulması bir Allah tə rə fin­də n mü ə yyə n edildiyi ü ç ü n, ibadə tə də yalnı z O (Pak və Mü qə ddə s Olan) layiqdir!

ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ

Sizə qorxu və ü mid vermə k ü ç ü n ildı rı mı gö stə rmə si və hə m­ də gö ydə n su nazil edə rə k, onunla torpağ ı ö lü mü ndə n sonra canlan­dı rması da Onun də lillə rində ndir. Hə qiqə tə n də, bunda ağ ı l sahiblə ri ü ç ü n ibrə t vardı r”.

Onun də lillə rində n biri də yağ ı ş dı r ki, hə yatverici nə miş liyi yeri və insanları oyadı r. Bu mö cü zə haqqı nda ö ncə də n xə bə r mü jdə ç isi isə ildı rı m və ş imş ə kdir ki, insanlarda qorxu və ü mid doğ urur. Bü tü n bunlar qupquru torpağ ı diriltdiyi kimi, insanları da mü tlə q dirildə cə k Fö vqə luca Allahı n hü dudsuz mə rhə mə tinə, hə r ş eyi ə hatə edə n elminə, kamil imkanları na və mü tlə q mü drikliyinə də lalə t edir. Lakin bu də lillə ri yalnı z sağ lam tə fə kkü rə malik olan ş ə xslə r də rk edə rlə r. Mə hz onlar gö rdü klə ri və eş itdiklə ri ş eylə r barə sində dü ş ü nü rlə r. Onlar ə trafları nda baş ve­rə n­lə ri yadda saxlayı r və bunlardan dü zgü n nə ticə lə r ç ı xarı rlar.

ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ

Gö yü n və yerin Onun iradə silə dayanması da Onun də lil­lə rin­də ndir. Sonra O, sizi bir də fə ç ağ ı ran kimi, o saat yerdə n ç ı xacaq­sı nı z”.

Rə bbin ə n ə zə mə tli də lillə rində n biri də Onun iradə si ilə ö z yerlə ­rində sabit dayanan və sarsı ntı ya mə ruz qalmayan gö ylə ri və yeri xə lq etmə sidir. Gö ylə r yerin ü stü nə dü ş mü r və bu yalnı z Allahı n hü dudsuz fö vqə lqü drə ti sayə sində dir. Ə gə r bu Fö vqə lqü drə tli Hö kmdar Ö z mə xluq­ları na tə kcə bir də fə dirilmə k ə mri versə, onları n hamı sı mü tlə q ö z qə bir­lə rində n ç ı xarlar. Buna gö rə Quran ayə lə rin­də n birində belə deyilir: “Hə qiqə tə n, gö ylə rin və yerin yaradı lması, insanları n yaradı lması ndan daha ə zə mə tlidir...” (Mumin, 40/57).

ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ