Ділеттілік

Қ айырымдылық тың нақ тыланғ ан формасының бірі ə ділеттілік болып табылады. Ол ізгіліктер

арасында негізгі орынды алады, ө йткені, адамдар арасында ізгіліктер мен зұ лымдық тар бө лінісін

сипаттайды жə не бағ алайды. Ə ділеттілік адам ө мір сү руінің тə сілдері мен шарттарының бағ асы

ретінде адамдар ө мірі мə німен тығ ыз байланысты. “Ə ділеттілік, — деп жазады Д.Роулс, — ғ ылым

жү йесінде ең басты ізгілік ретінде ақ иқ ат саналатыны сияқ ты, қ оғ амдық институттардың ең басты

ізгілігі болып табылады” (Теория справедливости.— “Этическая мысль”, М., 1990).

Қ оғ ам ө з мү шелеріне игілік беріп қ ана қ оймай, ол ə ділеттілік қ ағ идасымен тиімді реттелгенде

ғ ана жақ сы ұ йымдасады. Жалғ ан теорияның ертелікеш теріске шығ атыны сияқ ты, ə ділетсіз

қ оғ амдық қ атынастар да жойылуы немесе тү зетілуі тиіс. Ə ділеттіліктің кепілдікке берген

қ ұ қ ық тары саяси сауда объектісі бола алмайды.

Ə ділеттілік ұ ғ ымы, сонымен ___________қ атар, салыстырмалы, нақ тытарихи болып табылады. Алғ ашқ ы

қ ауымдық мə дениетте ə ділеттілік “қ анғ ақ ан, жанғ ажан” мағ ынасында табуғ а, талионғ а жақ ын

тұ рды. Ру игілігі қ ұ дайлардың мə ң гіге бекітілген заң дары қ амқ орлығ ында болды. Ə ділеттілік осы

қ асиетті дə стү рлерге дұ рыс қ атынаспен сипатталды. Оны бұ зғ андар жазағ а тартылды. Оның

кө ріністерінің біріне рулық кек институты жатады.

Рулық қ ұ рылыстан ө ркениетке ө туге байланысты ə ділеттіліктің жоғ арыдағ ы ұ ғ ымы оның

таратылушылық тү сінігімен алмасты. Алдың ғ ы орынғ а ə ділеттілік — тең дік шық ты. “Бə ріне бірдей

бө лу” идеясы мен кө бірек алып қ алуғ а ұ мтылу адамзаттың кейінгі моральдық дамуына ү лкен

ық пал етті. Тек моральдық дамуда ғ ана емес, ə ділеттілік пен тең дік туы астында революциялар,

бү ліктер, басқ ыншылық тар болды. “Ə леуметтік ə ділеттілік” ұ ранымен большевиктер Ресей

империясындағ ы бай жə не іскер адамдарды қ ырыпжойды. Жетпіс жыл бойы номенклатура

КСРОдағ ы бө лініс қ ұ ралдарын қ олдарында ұ стады. Тең дікті жү зеге асыру ү шін мемлекеттік

биліктің қ андай да бір органына қ оғ амдық ө німді орталық тандырғ ан басқ ару қ ұ қ ығ ын беру керек.

Алайда, бұ л моральдың салдары адамдардың орасан зор мө лшерінің жойылуына жə не

қ алғ андарының кедейшілікке ұ рынуына алып келді. “Ə леуметтік ə ділеттілік” деген тіркес те

“халық тық демократия” сияқ ты жай семантикалық бос сө з ғ ана. Бө лінуші ə ділеттілік идеясы —

ə рбір индивид ө з адамгершілік абыройына сай алуы тиіс деген мұ ндай кең ейтілген адамзат

қ ауымдастығ ында ө з мə нін жоғ алтады.

“Менің байқ ауымша, — деп жазады Ф.Хайек, —“ə леуметтілік” анық тамасы кіріс айырмашылығ ын

азайтуды немесе жоюды кө здейтін барлық нə рселерге тіркеле береді... социализмнің “ə леуметтік

ə ділеттілігіне” қ арай тағ ы да бір қ адам итермелеу болып табылады. Ал бұ л бə секелес нарық тық

тə ртіппен, сонымен бірге, тұ рғ ылық ты халық санын ұ стаумен, ө суімен жə не жеткен байлық

дең гейін сақ таумен сə йкес келмейді” (Пагубная самонадеянность. М., 1992, 203бет). Қ азіргі кездегі

қ азақ стандық (жə не ТМД) “ə леуметтік қ орғ алғ ан экономика” терминін де осылай бағ алауғ а

болады.

Алайда, абстрактілі тең дік пен бө лініс ə ділеттілігінің жарамсыздығ ы ə ділеттіліктің моральдық

қ ағ идасының қ ұ нсыздануын білдірмейді. Д. Белл жазғ андай, “адамзат санасының табиғ атында

ə ділеттіліктің моральдық схемасы барлық ə леуметтік тə ртіптің қ ажетті негізі болып табылады:

заң дылық тың болуы ү шін билік ақ талуы тиіс. Жə не, ақ ырында, дə л осы адамгершілік идеялар,

яғ ни, қ алаулы нə рсе туралы кө зқ арастар адамзат ұ мтылыстары арқ ылы тарихты

қ алыптастырады” (Культурные противоречия капитализма. М., 1976).

Тең дік туралы идеяның ө зі гуманистік ə леуетін сарқ ығ ан жоқ. Бұ қ аралық санада тең діктің ү ш

тү рі кездеседі: Қ ұ дай алдында, мораль алдында жə не заң алдында. Теориялық ойдағ ы

“мү мкіндіктер тең дігі” концепциясы қ ызығ ушылық туғ ызады. “Нə тижелер тең дігін” талап ету

байлық тың кедейлер пайдасына қ арай радикалды қ айта бө лінісін білдіреді, ал бұ л бө лініс пен

экономикалық ө сімнің арасындағ ы байланысты бұ зады. Кірістің шамалы болса да қ айта бө лінісі

инвестиция есебінен тұ тынуды ұ лғ айтады жə не экономикалық ө сімнің қ арқ ынын баяулатады.

Кезінде Аристотель “мө лшер бойынша тең дік” пен “абыройы бойынша тең діктің ” айырмашылығ ын

айтқ ан болатын жə не тең ге тең сіз ретінде, тең сізге тең ретінде қ атынас орнатар ə ділетсіздік пайда

болатынын айтқ ан еді. Д.Беллдің пікірінше, тең сіздік индивидтің қ оғ амдағ ы орнымен анық талатын

ө мір жағ дайына, ə леуметтік ортағ а, қ ызмет тү ріне, мұ расына сə йкес келуі тиіс. Сондық тан да,

дə рігер мен санитардың, жұ мысшы мен менеджердің, ассистент пен профессордың тең сіздігі

туралы айту мү мкін емес.

Д.Белл бойынша, азаматтардың бұ л категориялары арасындағ ы тең сіздікті олардың

ə леуметтік мə ртебесі, табысы мен беделінде, жеке қ абілеттер тең сіздігі жағ дайында қ оғ амдық

ең бектің жойылмайтын нə тижесі ретінде мойындау керек. Тиімділігі жағ ынан да, ə ділеттілігі

жағ ынан да дұ рыс бө ліністің жалғ ызақ қ ағ идасы тө мендегідей: ə ркімге жеке қ осқ ан ү лесіне қ арай

жə не оның ө з ə рекет саласындағ ы ө кілеттілігі мен сің ірген ең бегіне қ арай беру. Адамдарғ а пайда

ə келетін тең сіздіктер ə ділетті. Жə не ə ркімге де ө мірде табысқ а жетуге мү мкіндік беріледі.

Алайда, қ оғ ам игіліктердің бірденбір қ олғ а жинақ талуы мен қ алғ андарының кедейшілікке

ұ рынуына жол бермеуі тиіс. Қ оғ амдық топтар арасындағ ы мұ ндай айырмашылық қ а ə ртү рлі

ə леуметтік қ имылдар арқ ылы қ арсы тұ ру қ ажет. Қ азіргі уақ ытта ə леуметтікэкономикалық жə не

моральдық мə селелерді реттеуде мемлекеттің рө лі кү шеюде. Ендігі жерде ө мірдегі тең сіздік ү шін

жауапкершілікті нарық қ а артып қ ою мү мкін емес. Жолы болмағ андардың топтық қ ұ қ ық тарын

қ амтамасыз ету мə селесі туындайды. Бұ л мə селелерді шешу адамзат дамуына ə ділеттілік

жолмен жетуге жағ дай жасайды.