Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Рим құқығы жəне мораль






Рим қ ұ қ ығ ының мə ні оның заң ды мазмұ нымен ғ ана шектелмейді. Оның адамгершілік

аспектісінің ө зі дербес мə нге ие. Рим қ ұ қ ығ ы адамзат тарихында ерекше орынды иеленген.

И.А.Покровский жазғ андай, ол ө зін ойлап тапқ ан халық ты артқ а тастап, біздің кү німізге жетті жə не

ə лемді екі рет жаулап алды.

Алайда, империяның дамуымен ескі патриархалды қ ұ рылым жоғ ала бастады, қ арапайым

табиғ и шаруашылық тың орнына кү рделі экономикалық қ атынастар келді. Жаң а ө мір ə рбір жеке

тұ лғ аның ө з кү ші мен қ абілеттерін барынша пайдалануды талап етті. Рим қ ұ қ ығ ы да ө з сипатын

ө згертіп, бейімделе бастады. Маң ызды адамгершілік ерекшеліктерінің бірі оның жеке тұ лғ алық

бағ ыттылығ ы болса, ал негізін қ ұ рағ ан тіректер — тұ лғ а бостандығ ы, меншік бостандығ ы жə не

шарттар мен ө сиеттердің бостандығ ы болды.

Рим қ ұ қ ығ ының екінші ерекшелігі болып оның ə мбебаптығ ы табылды. Ол Рим қ ұ қ ығ ының

халық аралық сауда қ атынастарына барынша ден қ оюымен байланысты болды. Ə рқ ашан оның

аумағ ында тү рлі ұ лт саудагерлері қ атынасқ ан кө птеген іскерлік қ атынастар қ алыптасатын; римдік

магистраттар осы қ атынастардан туындайтын дауларды шешуге, осы дауларды шешу ү шін

нормалар шығ аруғ а міндетті болатын. Бұ л жерде ескі рим қ ұ қ ығ ы аталғ ан мақ сатталаптарғ а жауап

бере алмады, жергілікті жə не ұ лттық ерекшеліктерден тə уелсіз, римдікті де, гректі де, египттікті де,

галлды да қ анағ аттандыратындай жаң а қ ұ қ ық тың қ ажеттігі туды. Халық аралық қ атынастарда

пайда болатын халық аралық айналымның ə детғ ұ рыптарын ө зіне сің іре білген, жанжақ ты,

бү кілə лемдік қ ұ қ ық қ ажет болды.

Тағ ы да И.А.Покровскийдің сө зіне жү гініп ө телік: “Шын мə нінде бұ л қ ұ қ ық ты жасаушы бү кіл ə лем

еді. Ал Рим болса халық аралық айналымның ə р жерде шашырағ ан ə детғ ұ рыптарын қ айта

ө ң деуден ө ткізіп, оны біртұ тас жү йеге айналдырғ ан лаборант ролін атқ арды. Ə мбебаптық жə не

жеке тұ лғ алық — бұ л біртұ тастық тың негізгі бастамалары”.

Рим қ ұ қ ығ ының қ алыптасып бітуі атақ ты заң дар жинағ ы–император Юстинианның Corpus Juris

Civilisімен тұ спатұ с келеді. Жаң а халық тардың табиғ и экономикалық дамуы оларды халық аралық

сауда қ атынастарына алып келеді. Экономикалық даму қ айтадан тұ лғ аны кезкелген феодалдық,

қ ауымдық жə не патриархалдық қ ұ рсаулардан босатуды, жеке тұ лғ ағ а қ ызмет бостандығ ын, ө зінө зі

анық тау бостандығ ын беруді талап етеді. Рим қ ұ қ ығ ы қ айтадан зерттеушілік пен танысу пə ніне

айналады. Ол жергілікті жə не ұ лттық заң намағ а ауысады, яғ ни, рим қ ұ қ ығ ының рецепциясы деп

аталатын ү деріс жү зеге асады. Мысалы, Германияда 1900 жылғ а дейін Юстиниан Заң дарының

формальдық ə сері сақ талып келді, ал олардың материалдық ə сері қ азіргі кезгі кодекстердің

баптары мен параграфтарында ə лі де сақ талғ ан. Бекерденбекер ол жазбаша сана, ratio scripta,

деп аталмағ ан ғ ой.

Ең таң қ аларлығ ы, рим қ ұ қ ығ ын демократиялық типтегі мемлекеттер мен саяси режимдермен

қ атар авторитарлық (немесе тоталитарлық) типтегі мемлекеттер де ө з қ ұ қ ық жү йелеріне сің іре

білген. Бұ л жерде басты айырмашылық — алғ ашқ ылары ашық жə не жариялылы тү рде жү зеге

асырса, кейінгілері жариясыздық ты негізге алғ ан. Мұ ндай қ арамақ айшы жағ дайлардағ ы рим

қ ұ қ ығ ының маң ыздылығ ын қ алай тү сіндіруге болады? Басқ аша айтқ анда, алдымен қ ұ қ ық тың

кө мегімен адамның ə лемі ү йлестікке ие болады, оғ ан белгілі бір тə ртіптер енгізіледі. Алайда,

пайда бола салысымен бұ л тə ртіп ө з шегінен асып, қ арамақ айшылық қ а айналады. Себебі, рим

қ ұ қ ығ ы ө мірдің ө згеруімен, оның экономикалық жə не идеологиялық кө ріністерінің ө згеруімен қ атар

дамиды.

Республика кезең інің алдындағ ы патшалар заманында рим қ ұ қ ығ ы мемлекеттік қ ұ рылымның

негізгі элементтерін анық тады, олар: патша, сенат, халық жиналысы. Патша мемлекеттің жоғ арғ ы

басшысы болып табылады, оның қ олында мемлекеттік биліктің барлық функциялары

жинақ талғ ан. Ол — халық тың бас қ олбасшысы да, ішкі тə ртіпті сақ таушы да, қ ұ дайлардың

алдындағ ы халық ө кілі де. Қ олбасшы ретінде ол ə скери кү штерді басқ арады, командирлерді

тағ айындайды. Ішкі тə ртіпті сақ таушы ретінде ол сот жə не қ ылмыс жасағ ан адамдарды жазалау

қ ұ қ ығ ын, тіпті, ө мір мен ө лім қ ұ қ ығ ын да иеленеді. Жоғ арғ ы абыз ретінде ол жалпыхалық тық

рə сімдердің жү зеге асыру тə рітбін анық тайды.

Ə ртү рлі куриялардан қ ұ ралғ ан халық жиналысы жаң а заң дарды, азаматтық, жеке қ ұ қ ық тық

ө мір, ішкі жə не сыртқ ы саясат (мысалы, соғ ыс жариялау, бейбіт келісімге келу жə не т.б.)

мə селелерін талқ ылады. Бұ л қ ұ рылым қ азіргі кездегі қ ұ рылымды еске тү сіреді. Ə ртү рлі

режимдерде аталғ ан ү ш элементтің тек мə ні, жариялығ ының немесе жариясыздығ ының дə режесі

ғ ана ө згереді.

Бұ л жерде тағ ы да бір қ ызық мə селе туындайды. Биліктің жариялығ ы немесе жариясыздығ ы

мə селесі саясаттанушылар мен философтарды бұ рыннан бері ойландыруда. Мысалғ а,

К.Поппердің “Ашық қ оғ ам жə не оның жаулары” атты ең бегін алайық. Мұ нда жариясыздық ты

(жабық қ оғ амды) автор мемлекеттегі ішкі тоталитарлық ұ лтшылдық тың болуымен, тайпалық

психологияның оянуымен, ұ жымдық жауапкершіліктің моральдық қ ағ идаларының кең таралуымен,

басқ а ұ лттар мен барлық басқ аша ойлаушыларғ а деген жаулық қ арымқ атынаспен

байланыстырады.

Республика кезең індегі рим қ ұ қ ығ ы тарихының да саяси ө мірдің талабы — адамгершілік

нормалардың пайда болу кө зқ арасы тұ рғ ысынан маң ызы зор болды. Рим аумағ ының кең еюі

мемлекеттік қ ұ рылымды ұ йымдастыруда ə ртү рлі аумақ тардың ерекшеліктерін ескеру қ ажеттігін

тудырды. Олардың тұ рғ ындары ə ртү рлі азаматтық мə ртебеге ие болды жə не осының нə тижесінде

екіге бө лінді:

1. Барлық қ ұ қ ық тарды иеленген толық қ ұ қ ылы азаматтар. Бұ лар ерекше санатқ а жатқ ызылды.

2. Азаматтық қ атынастар саласында толық қ ұ қ ық қ абілеттікті иеленген, алайда, саяси

қ ұ қ ық тарды иеленбеген азаматтар. Олар мекендеген аумақ тардың ішкі автономиясы шектеледі,

ал оларды басқ ару ү шін Римнен ерекше префекттер жіберіледі.

Риммен кү ресте айқ ын жең іліске жеткен қ ауымдастық тар ө здерінің ішкі дербестігінен, ішкі

басқ арудан айырылды, енді оларды Римнен жіберілген ө кілдер басқ аратын болды. Ал Римге ө з

еркімен берілу ə лсіз болса да, белгілі бір шарттың элементін білдірді. Мұ ндай ө з еркімен кө ну

болмағ ан жерлерде, оккупация, яғ ни, жаулап басып алушылық жү зеге асырылатын, ал сол

жерлердің тұ рғ ындары ə скери тұ тқ ындар ретінде қ ұ лдарғ а айналатын. Осы кезең де (б.э. дейінгі

45 ж.) қ алалық қ ұ рылымның ə леуметтік заң дары жасалып, Римнің билігіндегі, алайда Италия

аумағ ынан тыс жерлерге — провинцияларғ а қ атысты ерекше заң ды қ атынас анық талады.

Сонымен, тө мендегідей қ орытындығ а келуге болады: тұ рғ ындардың табиғ и факторлардан

(аумақ тық, географиялық жə не т.б.) туындағ ан тең сіздігі қ ұ қ ық та бекітілген болатын.

Ежелгі Рим тарихын ү ш кезең ге бө луге болады: патшалық кезең (б.э.дейінгі 754—510 ж.ж.);

республикалық кезең (б.э. дейінгі 509—28 ж.ж.); императорлық кезең (б.э. дейінгі 27 ж.— б.э. 476

ж.). Содан кейін империяның қ ұ лдырап, қ ұ лауы жə не оның екіге бө лінуі орын алды: Батыс

империя (астанасы — Рим) жə не Шығ ыс империя (астанасы — Константинополь).

Республикалық Римдегі мемлекеттік билік элементтері болып халық жиналысы, сенат пен

магистратура табылды.

Халық жиналыстарында халық ү стемдігінің идеясы айқ ын кө рініс тапты. Жиналыс белгілі бір

тə ртіппен ұ йымдастырылады, оның бірнеше тү рлері болады. Жиналысқ а заң жобалары

ұ сынылады, ал дауыс беру ашық жə не жабық (жазбаша) нысандарда жү зеге асырылады.

Магистратуралар – жергілікті жерлердегі билік. Магистраттар — мемлекеттік “ұ лылық тың ” ө кілдері.

Магистарттың лауазымы — қ ызмет емес, атақ, даң қ, бұ л билік сайланбалы жə не ақ ысыз сипатқ а

ие. Алайда, оның ө зіндік шектеулері де болғ ан: магистраттар бір жылғ а ғ ана сайланатын, алқ алық

қ ағ ида орын алғ ан, лауазымдық ə рекеттер ү шін сот алдында жауапкершілікке тартылу мү мкіндігі

(жауапкершілік қ ағ идасы).

Бұ л қ ұ рылымның ө зіндік кемшіліктері де болғ ан. Қ азіргі кү ндегідей, ө з кандидатурасын белгілі

бір лауазымғ а ұ сынғ ысы келген тұ лғ а міндетті тү рде ү гіттеу жұ мыстарын жү ргізетін. Ал бұ л кезде

сатып алушылық тар орын алатыны белгілі. Бұ ғ ан дə лел ретінде, сол кездің ө зінде заң ғ а қ айшы

жү ргізілген ү гіттеулермен кү реске бағ ытталғ ан заң дардың болғ андығ ын айтып ө туге болады.

Цензура қ оғ ам ө мірінде ə ртү рлі рольді иеленді. Республиканың гү лдену кезең інде ол саяси ө мірге

ө зінің ə серін тигізіп отырды.

Плебейлерді магистратуралардың заң сыз ə рекеттерінен қ орғ ау мақ сатында халық трибундары,

яғ ни, белгілі бір дə режедегі бақ ылаушылар, магистратураларғ а қ арсы магистратура қ ұ рылды.

Олар біртіндеп ə леуметтік жағ дайы тө мен халық тобын қ орғ ау мақ сатында бекітілген жалпы

нормаларғ а наразылық білдіру қ ұ қ ығ ын иеленді.

Аталғ ан кезең нің қ ұ қ ық тық дамуының қ орытындысы болып екі қ айнар кө зге сү йенген қ ұ қ ық

жү йесі табылды. Ол қ айнар кө здер:

— цивильдік қ ұ қ ық (азаматтық заң нама нормаларының жү йесі);

— адам қ ұ қ ық тары: бұ л нормалар тү рлі мемлекет жə не ұ лт ө кілдері қ атынасқ ан халық аралық

сауда айналымының жалпы ə детінен алынды. Ө з мазмұ ны бойынша бұ л қ ұ қ ық жалпыхалық тық

сипатқ а ие, ол бостандық тардың кө птігімен жə не икемділігмен ерекшеленді.

Оның кө птеген ережелері Римдік арнайы нормаларды ысырып, ə детғ ұ рып немесе заң

жолымен преторлық эдикттен азаматтар арасындағ ы айналымғ а ө тті. Бұ л ережелердің оң мə ні —

Рим заң герлерін барлығ ымен бірдей мойындалғ ан ережелерден қ ұ ралғ ан (мысалы, туыстық,

атаананы сыйлау жə не т.б.) барлық халық ү шін жалпы қ ұ қ ық тың бар екендігін тү сінуге

итермелеуінде. Мұ ндай жалпылық тың себебін тү сінуге тырысқ ан олар мұ ның мə ні адамның

табиғ атында (немесе, тіпті, барлық жануарлар табиғ аты) деп пайымдады. Бұ л кө зқ арастың

нə тижесінде табиғ атпен байланысты қ ұ қ ық ты табиғ и қ ұ қ ық немесе jus naturale деп атай бастады.

И.А.Покровскийдің ойынша, “адам қ ұ қ ығ ы” мен “табиғ и қ ұ қ ық ” тү сініктерінің пайда болуы заң

ойларының ə лдеқ айда кең сала — қ ұ қ ық философиясына алғ ашқ ы қ адам басқ аны туралы

дə лелдейді деп тү сінді.

Бұ л тү сініктермен “ə ділеттілік” тү сінігі де тығ ыз байланысты. “Ə ділеттілік” тү сінігі мораль мен

ə леуметтік саясат қ ағ идаларын қ амтитын категория ретінде тү сіндірілді. Цицерон мемлекетті

халық қ а тə н іс, оның барлық еркін мү шелерінің жалпы мү ддесінің кө рінісі, сонымен қ атар, осы

мү шелердің келісілген қ ұ қ ық тық қ арымқ атынасы, қ ұ қ ық тық қ ұ рылым, “жалпы қ ұ қ ық тық тə ртіп”

ретінде тү сіндірді. Ол, ө зі ү шін ерекше беделге ие ежелгі грек ойының ө кілдеріне сү йене отырып,

мемлекеттік қ ұ рылымқ ұ руғ а деген ұ мтылыс — адамдардың ə лсіздігі мен қ орқ ынышы емес, ал

олардың бірігіп ө мір сү руге деген тумысынан берілген табиғ и қ ажеттілік. Цицеронның

ойынша, мемлекеттің пайда болуы табиғ аттың жалпы талаптарына, соның ішінде, адам

табиғ атының талаптарына жауап береді. Адамдарда табиғ аттың ө зінен сана мен ə ділеттілік

негіздерінің болуының, қ ұ дай бастамаларын тү сінуінің нə тижесінде ғ ана белгілі бір тə ртіпке

бағ ынғ ан адамдық қ арымқ атынастардың, мемлекет пен қ ұ қ ық тың пайда болуы мү мкін болды.

Басқ арудың ү ш нысанын (патша билігін — монархияны, аристократтар билігін —

аристократияны, халық билігін — демократияны) талдай келе, ол ең қ олайлы нысан ретінде осы

ү ш билік нысандарының жақ сы жақ тарын ө зіне сің іре білген аралас нысанды санады. Себебі, таза

кү йінде олардың ə рқ айсысының ө зіне тə н кемшіліктері бар. Жалғ ызілікті басқ арушының немесе

белгілі бір топтың тираниясы — мемлекет нысаны белгілерін жоғ алтады, себебі, бұ л жерде

мемлекетті ортақ іс жə не халық мұ расы деп тү сіну орын алмайды.

Цицерон мемлекеттің аралас тү рін жақ тай отырып, тə жірибедегі саясаткер ретінде жоғ арғ ы топ

пен тө менгі топ мү дделерін білдіретін кө зқ арастардың ішінде “ортаң ғ ы” позицияны ұ станды. Оның

пайда болып келе жатқ ан ə скери диктатурағ а қ арсы тұ руы ө лімге алып келді: ол сотсыз ө лім

жазасына тартылатындар тізіміне қ осылып, басын алып тастау арқ ылы ө лтірілді.

Табиғ и қ ұ қ ық — ең жоғ арғ ы, шынайы заң. Қ ұ қ ық адамның шешімдерімен, қ аулыларымен емес,

табиғ ат арқ ылы орнық тырылады. Адамдар қ алыптастырғ ан заң табиғ аттағ ы тə ртіпті бұ збайды.

Адам заң дарының табиғ атқ а (немесе табиғ и қ ұ қ ық қ а) сə йкес келуі немесе қ айшы келуі олардың

ə ділеттілігінің немесе ə ділетсіздігінің ө лшемі болып табылады. Ə ділеттіліктің кө рінісі тө мендегідей:

кімдекім саналы тү рде басқ арса, ə йтеуір бір кү ні біреуге бағ ынуы мү мкін, кім біреуге саналы тү рде

кө нсе, ə йтеуір бір кү ні басқ аруы мү мкін.

Цицеронның ілімінде жазбаша қ ұ қ ық ты (табиғ и қ ұ қ ық пен салыстырғ анда) жеке жə не бұ қ аралық

деп бө лу орын алғ ан. Рим қ ұ қ ығ ы тұ тасымен жə не Цицеронның шығ армашылық мұ расы кейінгі

мə дениетке, христиан ойшылдарының, Қ айта ө рлеу кезең і қ айраткерлерінің, француз

ағ артушыларының кө зқ арастарына зор ү лесін тигізді.

Біз талдап ө ткен тарихи оқ иғ алардың қ азіргі кездегі тө мендегідей қ ұ былыстарды тү сінуде

маң ызы зор: Отан тұ тастығ ының адам санасынан алшақ тығ ы, ө мірден алыстау, қ аржық аражатты

алдау, зорлау жолдарымен табуғ а ұ мтылу. Кейбіреулер ө здеріне ə ртү рлі бағ ыттағ ы

философиядан жұ баныш табады: стоицизм, эпикуреизм, скептицизм. Рим ə лемінің ə лсіздігі, оның

жағ дайы “христиан дінінен кө рініс табатын жоғ арғ ы рухтың қ иналуына айналды”.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.