Бақыт

“Бақ ыт” ұ ғ ымы — этикадғ ы ең іргелі (фундаменталды) тү сініктің бірі. Оның ү стіне ол ең жемісті

ə леуметтік идеялар-дың бірі болып табылады. Спинозаның айтуынша, “бақ ыт — бұ л ізгіліктің

қ айтарымы емес, ізгіліктің ө зі, ө з қ ұ мар-лық тарымызды ноқ талағ анымыз ү шін бақ ытты емеспіз,

керісін-ше, біздің бақ ытты болуымыз оларды ноқ талауғ а қ абілетті етеді”. Бақ ыт адамғ а сезілетін

қ ұ былыс сияқ ты кө рінгенімен, ол ішкі қ айшылық тарғ а толы. Этика тарихында бақ ыттың мə ні

туралы пікірлер мен кө зқ арастар ө те кө п.

Мə дениет тарихында бақ ыт туралы қ олданбалы этикалық пə н — фелицитология қ алыптасқ ан.

Маң ызды фелицитарлық шығ армалар қ атарына тө мендегілер жатады: Аристотельдің “Никомах

этикасы”, Сенеканың “Бақ ытты ө мір туралысы”, Ф. Аквинскийдің “Бақ ыт туралы трактаты”,

Бофцийдің “Филосо-фиялық жұ банышы”, Августиннің “Бақ ытты ө мірі”, Гельвеций-дің “Бақ ыт”

поэмасы, Л. Фейербахтың “Эвдемонизмі”, Дж. С. Милльдің “Еркіндік туралысы”, Э. Фроммның

“Ө зің ү шін адамы”, В. Татаркевичтің “Адамның бақ ыты” жə не т.б. Этика-тарихындағ ы бұ л

шығ армалар бір тақ ырып тө ң ірегінде жазыл-ғ анымен, алуан тү рлі кө зқ арастарды ұ станады.

Бірі бақ ыт сү йіспеншілікте деп тұ жырымдайды. Алайда, бақ ыттың тез ө ткіншілігі де белгілі.

Бақ ыт жастық та ма? Бірақ, Цицерон кə рілік - бақ ыттырақ деп есептейді. Кө пшілігі бақ ыт

қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруда деп санайды. Алайда, тойымшылық тан бас тартып, ө зін-ө зі

шектейтіндер қ ателесе ме? Мү мкін достық та болар? Бірақ «достан кашық бол, жауың одан қ ауіпті

емес». Білім ше? Бірақ «білім алғ ан адам қ ашыны да арқ алай-ды». Даң қ? Алайда, «даң қ ты іздеме,

ө йткені онда сені кезкелген жағ ымпаз тауып алады». Бақ ыттың парадокс-тары кө пқ ырлы.

Алайда бұ л бақ ыт ұ статпайды жə не теориялық талдауғ а кө нбейді дегенді білдірмейді.

В.Татаркевичтің пікірінше адам-дар бақ ытты ə рқ алай тү сінеді. Негізінен бақ ытты ерекшелеуге

болады. Бұ қ аралық санада ең кең інен таралғ аны: бақ ыт — бұ л сə ттілік, кездейсоқ тық, бізге

бағ ынбайтын тағ дыр («бақ ыт қ ұ -сы»). Екіншісі, бақ ыт — ө мірден қ анағ ат, лə ззат алу, қ уаныш.

Ү шіншісі, бақ ыт — бұ л жоғ ары игілік пен ізгілікке ие болу. Жə -не, ақ ырғ ы тө ртіншісі, бақ ыт — бұ л

лə ззат алу мө лшері де емес, бір сə ттік қ уаныш та емес, сыртқ ы игіліктерге ие болу да емес, ол

бү тіндей ө мірден толық, ұ зақ қ анағ ат алу, қ айғ ы-қ асіреттер аркылы болмыстың қ ұ пия мə ніне ие

болу. Осы соң ғ ысы кө ң ілге қ онымды секілді. Бірақ ол да «бақ ыт формула-сын» толығ ымен

ашпайды.

Фелицитарлық идеялардың жалпты мазмұ нына ү ң ілсек, он-дағ ы пікірлердің қ айшылық тарымен

қ атар, бақ ыт ұ ғ ымындағ ы жалпы белгілерді де аң ғ аруғ а болады:

1) лə ззат алудың субъективті кө ң іл-кү йі ө з-ө зімен бақ ыттың жеткілікті ө лшемі бола алмайды;

2) бакыт ізгілікпен катар жү реді;

3) бақ ыттың объективті ө лшемін табуғ а болады. Платон мұ ның ө лшемі ретінде «жақ сы адам»

идеясын, а.л Аристотель «адамның мақ саты» идеясын есептеді. Спиноза — адамның ө з кү шін

пайдалана отырып, жаратылысын іске асыруы деп сана-са, Спенсер — адамның биологиялық

жə не ə леуметтік эволю-циясын атайды.

Адам бақ ыты туралы ілімдерде негізінен ү ш бағ ытты айқ ын-дауғ а болады: бақ ыт психологиясы,

бақ ыт аксиологиясы, бақ ыт социологиясы. Психологиялық тұ рғ ыда бақ ыт позитивті кө ң ілкү й,

ө мірден лə ззат алу, қ уаныш пен шаттық жə не рақ аттану болып табылады.

Бақ ыт сезімі бү гінгі кү нгі бір оқ иғ ағ а байланысты туьн-дағ ан бір сə ттік, тез ө ткінші нə рсе болуы

мү мкін. Ол ү немі, тұ рақ ты, берік, рухани кү штің, жақ сы келешектің, ү йлесімділік пен қ ана-

ғ ашіылық тың толассыз қ уаньшы болуы да мү мкін. Бақ ыт сезімі осылажиа адамның ө зіне жə не

ə лемге қ атына-сының алуан тү рлілігін білдіреді. Бү л жағ дайда бақ ыт пен қ уаныштың арасын

ажырату маң ызды. Олардың айырма-шылығ ы, егер қ уанышы жекелеген атқ а ғ ана сə йкес келсе,

ал бақ ыт — бұ л қ уанышты ү здіксіз жə не толык сезіну. Бақ ыт, — Э.Фроммның анық тауынша, — бұ л

ө мір сү ру ө неріндегі кемел-дік ө лшемі, ө зінің гуманистік этикадағ ы мағ ынасына сай ізгілік (Человек

для себя. М., 1992, 182-бет). Адам ə рекетінде, ə рине, бақ ыттың тура жə не ашық соң ына тү су жоқ.

Ə р тү рлі ө мірлік мақ саттарды қ ою жə не оғ ан жету адамды автоматты тү рде бақ ытты ете алмайды.

Алайда, соғ ан ұ мтыла отырып, ол бақ ыт-ты сезінеді. Бұ л «қ у стратегия», бақ ыттың

«психологиялык, заң ы» болып табылады (Дж.С.Милль.)- Адамда индивидуалдық ө мірқ амының

ішкі қ ұ ндылық мə нін жə не оның соң ғ ы эффек-тілігін бақ ылап отыратын ішкі «мү лгімейтін кө з»

болады.

Алайда, бақ ыт психологиясы негізінен кө ң іл-кү й айғ ақ та-рын айқ ындайтын сипаттаушы

терминдерді қ олданады. Лə ззат алу немесе қ асірет бақ ыт немесе бақ ытсыздық тың ең басты

кө рсеткіштері бола алмайды. Кейбіреулер садизмнен, деструк-тивтіліктен, біреулерді

балағ аттағ аннан лə ззат алса, ал кейбірі сү йіспеншіліктен, достарымен бө ліскеннен,

шығ армашылық тан лə ззат табады. Егер бақ ыт пен бақ ытсыздық олар туралы біздің сезімдерімізге

сай болса, онда бұ л туралы білмей лə ззат алу немесе қ айғ ыру бə рібір лə ззат алмауды жə не

қ айғ ырмауды білдіреді. Егер кұ лдар қ ожайыны келтірген қ асіретін сезінбесе, онда ___________бейтарап адам

жалпы адамның бақ ыты ү шін қ алай қ ұ лдық қ а қ арсы шығ а алады? (Э.Фромм.). Бақ ыт та бақ ыт-

сыздық сияқ ты ақ ылдың жағ дайы ғ ана емес, бақ ыт немесе бақ ытсыздық — бү л бү кіл тұ лғ а

жағ дайының кө рінісі. Бақ ыт сезім мен ойлау кү шінің, тіріліктің, жемістіліктің ұ лғ аюына сə йкес

келеді; бақ ытсыздық бұ л қ абілеттер мен функциялар ə лсіреуіне ық пал етеді.

Аксиологиялық тұ рғ ыдан алғ анда, бақ ыт — бұ л қ ұ ндылық, адам ө мірінідегі қ айырылық ө лшемі.

Бақ ыт қ айырымдылық ты, ізгілікті білдіреді, тек сол ғ ана адам бойында оның болмысы мə німен

байланысты ең жақ сы деген адами қ асиеттерді дамыта алады. Бақ ыт жекелеген сезімдер немесе

белгілі бір ə рекет емес. Батыс этигі Р.Барроудың айтуынша, адамның ө ліммен қ атынасын жə не

байланысын бағ алауда ө з позициясы болуы керек. Егер ол нақ ты болса, объективті

мү мкіндіктерге сай болса, онда адам бақ ыттың ү ш мə нді шартына жетеді: қ ауіпсіздік, ө зін-ө зі

бекіту жə не ахуалды дұ рыс тү сіну. Мораль-дық қ ұ ндылық тар бақ ыттың тікелей себебі бола

алмайды. Ө йткені моральды адам бақ ытсыз болуы мү мкін, ал бақ ытты адам аморальды болуы

мү мкін. Бірақ қ ұ ндылық тық дағ дарыс рухани-эмоционалды дағ дарыспен міндетті тү рде бірігеді.

Бақ ытқ а ұ мтылу ə рқ ашан да адамдарды біріктіре бермейді, ə сіресе біреудің бақ ытсыздығ ы

екіншісі бақ ытының шарты болғ ан жағ дайларда. Адамдар кейде «кішкентай бақ ытқ а» да ырза

болады, ө зі ү шін зиян жə не ө зін тө мендететін жағ дай-ларды, оның нағ ыз мə нін аң ғ армай жатып

бақ ыт деп есептейді. Адамдардың бақ ыт туралы кө зқ арасы мен бақ ыт ү ғ ымы нақ тылық пен

абстрактылық сияқ ты ажыратылады, қ ажеттілік пен мə нділік арасында қ айшылық туады. Бақ ыт

ү ғ ымы ахуалдық алғ ышарт емес, императивті негіздегі идеалдылық ты, шынайылық ты,

толымдылық ты білдіреді. Этика адамның пікі-рін «басқ ашалау» бақ ытқ а толы деп кінə ласа, ал

адамдарғ а нағ ыз бақ ыт ү шін бү л берілген ө мір сай келмейтіндей больш кө рінеді.

Бақ ыт социологиясы — фелицитологияның маң ызды қ ұ рам-дас бө лігі. Ол адамдар ұ мтылатын

қ ұ рмет, байлық, ұ рпақ ө сіру, дə улетті кə рілік сияқ ты жалпы белгілі игіліктерді сипаттайды.

Сондық тан бақ ыт социологиясында қ оғ амдық игіліктерге жету жолдары мен қ ү ралдары жə не ең

алдымен ө зінің барлық формаларындағ ы адал, таза ең бек ерекше орын алады.

Бақ ыт социологиясы уталитаризм классиктері ең бектерінде кең інен сипатталғ ан. Мысалы,

И.Бентам адамды бақ ытқ а жақ ындататын қ ұ ндылық тар тізімін келтіреді: денсаулық, іскерлік,

достық, абырой, билік, адамдық, ізгілік, шыдамдылық, қ арымқ атынас, жұ баныш жə не т.б. Бұ л

ə сіресе ө тпелі қ оғ ам-дарғ а тə н. «Қ азіргі адам, — деп тұ жырымдайды Е.Дубко мен В.Титов, —

ө згермелі тағ дырғ а бейімделген ө з-ө зінен реттелетін қ ұ рылғ ымен жə не ө зінше еркін толқ ымалы

«психика — гироскоппен» қ аруланғ ан (Идеал, справедливость, счастье. М., 1989, 72-бет).

Нарық тық экономика мен бұ қ аралық мə дениет жағ дайларында ө мір сапасы мен ө з-ө зің ді іске

асыру бағ а-ланады. Бұ рын ол қ оғ амның этикалық қ абатына тө н болса, енді бұ қ аралық сипат

алды.

Жас ұ рпақ ө мірдің жоғ ары стандарттарына зор мə н береді, аштық пен ауру туралы аз ойлайды.

Алайда, РТР жə не ақ па-раттық жарылыс адам ө мірі ырғ ағ ын жылдамдатып жіберді,

қ ақ тығ ыстарды оқ шауландыру тетіктері ə лсіреді, адамгершілік пен экологиялық ахуал шиеленісті.

Бұ л ү дерістің жағ ымсыз салдарлары, дə лірек айтқ анда, тү ң ілу, ө мірдің маң ызды ешнə р-се

бермейтіндігін сезіну, ерік жұ мылысының тө мендеуі, уайым, кінə лілік сезімі мен агрессивтілік

адамның бақ ытты ө мір сү руіне кедергілер келтіреді.

Нарық тық экономика мен адам бақ ытының ө зара ə рекеті мə селесі этикалық, жаратылыстық -

ғ ылыми, техникалық ə де-биеттерде кең інен талқ ыланды. Бақ ыт — бұ л ə р алуан қ ажет-тіліктерді

ө теуге қ абілетті айырбас затының пайдалылығ ы (тауар) жə не «қ алтағ а салып жү ретін» зат (ақ ша).

Ө з бақ ытын кө бейтіп жə не ө згелерге ə келу адамгершілігі мол адамның ғ ана қ олынан келеді.

Т.Джефферсонның «Тə уелсіздік декла-рациясында» былай жазылғ ан: «Бақ ытқ а ___________деген ұ мтылысты

қ орғ ай отырып, мемлекет ө з мақ саты бойынша адамдардағ ы кə сіпкерлік рухты, тə уекелшіл

дербестік сезімін қ олдауы жə не қ орғ ауы тиіс, дə л осы бақ ыт ү шін маң ызды».

Қ орытындылай келе бақ ыттың тө мендегі қ ұ рылымдық эле-менттерін келііруге болады.

Біріншіден, қ айғ ысыз, жоқ шы-лық сыз, аурусырқ аусыз, бə лежаласыз ө мірді білдіретін игілікті

береке. Екіншіден, қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру. Қ ажетті-ліктерді ө теу ү шін белгілі дə режеде

қ алыпты баланс қ ажет. Бұ л жерде адам меншігі ү лкен мағ ынағ а ие болады, онсыз еркіндік те,

байлық та жоқ. Ү шінші элемент — қ анағ ат, ырзашылық. Бұ л адамның ө з қ алауына сай ө мір сү ріп

жатқ анына ризашылық сезімін білдіреді.

Тө ртіншіден, бақ ыт қ уанышсыз болмайды. Адам ө з қ уаны-шында ақ ылын да, сезімін де,

қ ұ ң дылық тық спектрін де кө рсетеді. Бесінші элемент ретінде ө мірді адами мə нділік пен міндеттілік

тү рғ ысынан бағ алауды айтуғ а болады. Этика ө зінің ең басты ізгіліктері ретінде бақ ыт пен қ уаныш

қ ұ ндылығ ын ө те жақ сы негіздей алады, алайда ол адамнан анау-мынау емес, ең қ иын мің детті

шешуді талап етуді де біледі: бұ л оның жемісті де толық дамуы (Э.Фромм. Человек для себя, 184-

бет).

Ұ лы Кантта мынадай тамаша ой кездеседі. «Адамды екі нə рсе жанын тебірентіп, шексіз

тандаң дырады: жұ лдызды аспан мен ішкі моральдық заң дылық шексіздігі». Бірінші шек-сіздікті

адам жаң а кең істіктерді бірте-бірте игере отырып мең герсе, ал екішшсін ар-ұ ят дауысына бағ ыну

арқ ылы игереді. Ар-ұ ят деген не?