Микроорганизмдер морфологиясын зерттеу әдістері. Микроскопиялаудың түрлері, қолданылуының принциптері.

Микроорганизмдерді оптикалық прибор-микроскоптың (грек.: micros-кішкентай, scepeo-кө ремін) кө мегімен кө руге болады. Мақ сатына байланысты ә ртү рлі микроскоптарды пайдалануғ а болады: жарық тық, тү йнек-айдынды, фазалы-контрастты, электронды микроскопиялау.

Жарық тық микроскопиялау.

Жарық тық микроскоп механикалық жә не оптикалық бө лшектерден тұ рады (1.1-сурет). Механикалық бө лігіне аяғ ы (башмаки), тубусұ стағ ыш, тубус, заттық ү стелше, кіреді. Тубусұ стағ ыштың тө менгі жағ ында тубусты добал (грубый) жә не нә зік жылжыту ү шін макро- жә не микровинттер орналасқ ан. Тубусұ стағ ыштың жоғ арғ ы жағ ында объективтерді бекіту ү шін револьвер орналасқ ан. Микроскоптың оптикалық бө лігі объективтен, окулярдан жә не жарық бергіш аппараттардан тұ рады. Объективтер қ ұ рғ ақ тық жә не иммерсиялық деп бө лінеді. Қ ұ рғ ақ объектив пен қ аралатын препараттың арасында ауалы кең істік қ алады. Заттық ә йнекше мен ауаның сынғ ыш кө рсеткіші бірдей болмағ андық тан жарық тық сә улелердің бір бө лігі зерттеушінің кө зіне тү спейді. Сондық тан микроорганизмдерді зерттеу кезінде иммерсиялық объективті пайданаланды, оның фокустық қ ашық тығ ы шамалы жә не айқ ындаушы қ абілеттілігі жоғ ары (ү лкейтуі 60х-100х).

Иммерсиялық жү йемен микроскопиялау кезінде объективті майғ а (зә йтү н майы, вазелин, шабдалы майы, иммерсиол жә не т.б.), олардың сыну кө рсеткіші ә йнекшенің кө рсеткішінен жақ ын. Мұ ндай жағ дайда жарық сә улесі ә йнекшеден ө ткен кезде бағ ытын ө згертпейді жә не шашырамай объективке тү седі. Осығ ан орай объектив жақ сы жарық танады, ө йткені сә уле сынбастан тура объективке тү седі. Иммерсиялық объективтің айқ ындаушы қ абілеттілігі шамамен 0, 2 мкм. Қ азіргі кездегі оптикалық микроскоптардың ү лкейткіш қ абілеттілігі 2000х-3000х жетеді. Дә стү рлі жарық тық микроскопиялау кезінде байқ алатын объекті ө ткінші сә улелермен қ аралады. Микробтар басқ а да биологиялық нысандар сияқ ты контрасттылығ ы аз, сондық тан жақ сылап кө ріну ү шін оларды бояйды.

1.1-сурет. Микроскоптар а) «биолам» микроскопының жалпы кө рінісі; б) микроскоп МБР-1: 1-микроскоптың тұ ғ ыры; 2-заттық ү стелше; 3-заттық ү стелшені қ озғ алтатын винттер; 4-препаратты қ ыстыратын клеммалар; 5-конденсор; 6-конденсордың пронштейні; 7-конденсорды гильзағ а бекітетін винт; 8-конденсорды жылжытатын тұ тқ а; 9-конденсордың иристік диафрагмасының тұ тқ асы; 10-айна; 11-тубусұ стағ ыш; 12-макрометриялық винттің тұ тқ асы; 13-микрометриялық винттің тұ тқ асы; 14-револьвер, объективтер ү шін; 15-объективтер; 16-қ иғ аш тубус; 17-тубусты бекітетін винт; 18-окуляр.

Микроскоппен жұ мыс атқ ару тә ртібі. Жарық тық микроскопта жұ мыс атқ ару ретіне кө ру айдынынан жә не препаратты дұ рыс жарық тандыру жә не оны ә ртү рлі объективтермен қ арау кіреді. Жарық тандыру табиғ и жә не жасанды болуы мү мкін, ол ү шін арнайы жарық кө здерін-ә ртү рлі маркалық жарық тандырғ ыштарды пайдаланады. Жарық тандыру ү шін 8х-9х объективтері қ олданылады.

Препараттарды иммерсиялық объективтермен қ арағ анда тиісті реттілікті қ атал сақ тау керек:

- боялғ ан препаратқ а иммерсиялық май тамызады, оны заттық ү стелшеге қ ойып, қ ысқ ыштармен бекітеді;

- револьверді бұ рап 90х немесе 100х объективті қ ояды.

- макровинттің кө мегімен заттық ә йнекшенің бетіндегі май тамшысына объектив тигенше микроскоптың тубусын қ арап отырып тү сіру керек. Объектив майғ а тие салысымен окулярғ а қ арай отырып кө ру айдынында препарат контуры кө рінгенше микроскоптың тубусын тө мен тү сіреді. Препарат ә йнекшесін сындырып алмау ү шін ө те мұ қ ият жасау керек, ө йткені фронталды линза бұ зылуы мү мкін. Содан кейін микровинтпен объектінің айқ ын бейнесін анық тайды. Барлық препараттарды кө ріп болғ аннан кейін микроскоптың тубусын кө тереді, препаратты алады, фронталды линзаны (объективтің) жұ мсақ шү берекпен мұ қ ият сү ртеді (объективтен майды алып тастау ү шін), кейде оны 1: 1 есе сұ йытылғ ан спиртпен ө ң дейді, револьверді кішкентай объективке ауыстырып (8х) қ ояды.

Микроскоп-ол оптикалық прибор, сондық тан онымен жұ мыс жасағ ан кезде бірқ айтар ережелерді сақ тау қ ажет. Шаң нан қ орғ ау ү шін оны қ апшық пен жауып қ ою керек. Оқ та-текте тазалығ ын жә не оптикасының жағ дайын тексеріп тұ ру керек жә не оны сырт жағ ынан ғ ана сү рту керек. Оптикасын тазалау ү шін қ ылқ алам немесе сумен сұ йытылғ ан сприт ертіндісі сің ірілген жұ мсақ матаны қ олданады, линзасы бү лінбеуі ү щін бензин немесе ксилолды қ олдануғ а мү лдем болмайды.Ү лкейтетін механикалық бө ліктерін ксилол немесе бензинмен сү ртіп, содан кейін май жағ ып қ ояды.

Тү йнек-айдынды микроскопиялау.

Сә уле сің ірмейтін, жарық айдында нашар кө рінетін нысандарды микроскопиялық зерттеу ә дісі. Тү йнек-айдынды микроскопиялау кезінде қ иғ аш сә улемен немесе бү йірлік сә улелермен жарық танады, оғ ан арнайы конденсордың кө мегімен қ ол жеткізеді. Бұ л кезде микроскоптың объективіне кө ру айдынындағ ы нысандардан шағ ылысқ ан сә улелер ғ ана тү седі, сондық тан зерттеуші қ араң ғ ы фонда жарқ ырағ ан нысандар (объектіні) кө реді. Тү йнек-айдынды микроскопиялауды трепонемаларды, лептоспираларды, боррелияларды, бактериялардың талшық тарын (жгутиктерін) зерттеу ү шін қ олданады.

Фазалы-контрастты микроскопиялау.

Мө лдір, боялмағ ан сә улені жұ тып алмайтын нысандарды зерттейтін ә діс, бейнесінің контрастын кү шейтуге негізделген. Мө лдір нысандар (соның ішінде микробтар) қ оршалғ ан ортадан сыну кө рсеткіші бойынша ерекшеленеді, сә улені жұ тпайды, бірақ оның фазасын ө згертеді. Бұ л ө згерістерді кө збен ұ стауғ а болмайды. Фазалы-контрастты микроскопиялау кезінде нысанмен жұ тылмағ ан сә уле, объективтің бір линзасына қ ойылғ ан фазалық сақ иналар арқ ылы ө теді. Фазалық сақ ина осылай ө ткен сә уленің толқ ын ұ зындығ ын ¼ бө лігіне ығ ыстырады да оның интенсивтілігін тө мендетеді. Нысанмен жұ тылмағ ан сә уленің фазалық сақ инадан тура ө туі конденсордың сақ иналық диафрагмасымен қ амтамасыз етіледі. Препаратта тіптен шамалы шашыранды сә улелер фазалық сақ инағ а тү спейді де фазасының ығ ысуы (сдвиг) болмайды. Нә тижесінде ауытқ ығ ан жә не ауытқ ымағ ан сә уле фазаларының айыпмашылығ ы кү шейеді де, препарат қ ұ рылымының контрастты бейнесін береді. Фазалы-контрастты микроскопиялауды бактерияларды, саң ырауқ ұ лақ тарды, қ арапайымдыларды, жануарлар мен ө сімдіктердің жасушаларын тірідей зерттеу ү шін пайдаланады.

Электронды микроскопиялау.

Электрондар ағ ымының кө мегімен морфологиялық талдау жү ргізуге арналғ ан ә діс. Оптикалық линзалар рө лін электрлік жә не магниттік ө рістер атқ арады. Электрондар ағ ымын сә уле шығ ару кө зі ретінде пайдалану, нанометрмен ө лшенетін микроскоптың айқ ындау қ абілетілігін жоғ арылады. Ол нысандардың қ ұ рылымын субжасушалық жә не макромолекулалық дең гейде зерттеуге мү мкіндік береді. Вирустардың, бактериялардың, саң ырауқ ұ лақ тардың, қ арапайымдылардың субмикроскопиялық анатомиясын зерттеу ү шін қ олданады. Электронды микроскопияны иммунологиялық ә дістермен бірге қ олдану иммунды-электронды микроскопиялаудың дамуына жол ашты. «жарық ө ткізуші» типтегі приборлармен қ атар сканирлеуші электронды микроскоптарды пайдаланады, бұ л ә діс нысанның беткейінің рельефті кө рінісін байқ ауғ а мү мкіндік береді. Сканирлеуші электронды микроскоптың артық шылығ ы, ол нысанның кө лемдік бейнесін кө рсетеді.

Люминисцентті микроскопиялау.

Микроорганизмдердің біріншілік жә не екіншілік люминисценциясын бақ ылауғ а мү мкіндік беретін микроскопиялық ә діс. Люминисценция (латын: lumen-жарық, сә уле)-жарқ ыраудың ерекше тү рі, ол кө зге кө рінетін қ ысқ атолқ ынды бө лігімен немесе ультракү лгін сә улелермен қ осады. Люминисцентті микроскопиялау ү шін арнайы люминисцентті микроскоптарды немесе арнайы қ ондырғ ы қ ойылғ ан кә дімгі «биологиялық» микроскоптарды қ олданады. Бұ л ә діс микроорганизмдердің идентификациясын жылдамдатуғ а кө мектеседі. Біріншілік (меншікті) люминисценция бірнеше биологиялық белсенді заттарғ а (ароматты аминқ ышқ ылдары, порфириндер, хлорофил, А жә не В₂ дә румендер, тетрациклиндер жә не т.б.) тә н қ асиет. Екіншілік (немесе бағ ытталғ ан) люминисценция зерттелетін нысанды жарқ ырауық бояуғ ыштармен- флюорохромдармен (ашық -сары акридин, ФИТЦ, этидий бромиді жә не т.б.) ө ң деу нә тижесінде пайда болады. Ә ртү рлі люминисцентті микроскопиялау ә дістерінің арасынан ең кең таралғ аны тө те (премое) флюорохромирлеу ә дісі-флюорохромдармен бояу жә не иммундафлюоренция (ИФР). Иммудыфлюоренценция (Кунс ә дісі)-микроскопиялық ә дісті иммунологиялық ә діспен қ осып ө ткізу.

СІЗДІҢ НАЗАРЫҢ ЫЗҒ А БІР, ЕКІ, Ү Ш, ЖӘ НЕ ОДАН ДА КӨ П ДҰ РЫС ЖАУАПТАРЫ БАР ТАПСЫРМА Ұ СЫНЫЛАДЫ. БАРЛЫҚ ДҰ РЫС ЖАУАПТАРЫ БАР ПЕРНЕНІ (КЛАВИШ) БАСЫҢ ЫЗ.

1. МИКРОСКОПИЯЛАУДЫҢ (ЛЮМИНИСЦЕНТТІ, ФАЗАЛЫ-КОНТРАСТТЫ, ТҮ ЙНЕК-АЙДЫНДЫ, ЖАРЫҚ ТЫҚ, ЭЛЕКТРОНДЫ) ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

1. Флюоренцирлеуші бояғ ыштарды пайдалану.

2. Жарық тық тандыру кө зі ретінде УКС қ олдану.

3. Бү йірлік жарық тандырумен тү нек-айдында боялмағ ан қ озғ алғ ыш микроорганизмдерді (спирохеталарды) зерттеу.

4. Майлы жү йе сә уленің сындыру кө рсеткішін тең естіруі есебінен микроскоптың пайдалы ү лкейту дең гейін жоғ арылатады.

5. Жарық тық сә уленің фазалық толқ ынын амплитудалық қ а айналдыру ү шін диафрагмалар жү йесін пайдалану, ол боялмағ ан микроорганизмдерді оның зерттеуге мү мкіндік береді.

ДҰ РЫС РЕТТІЛІГІН КӨ РСЕТІҢ ІЗ.

ð Иммерсиялық микроскопиялаудың этаптары.

ð нысан май тамшысына тигенге дейін тубусты анық тау.

ð макровинттің кө мегімен болжамдап фокусты айналдыру.

ð револьверді 90х объективке дейін бұ ру.

ð бір айналым шегінде бұ рай отырып, препараттың ақ тық фокусировкасын микровинтпен анық тау.

ð боялғ ан дайын жағ ындығ а иммерсиялық май тамызып, препаратты заттық ү стелшеге орналастыру.