Терминтану саласындағы сөзтіркес -терминдер жасаудағы Б. Н. Головиннің классификациясы

Терминологиялық сө здікті пайдалану кезінде сол сө здік ішінен термин жайлы, тіпті оның тарихына дейінгі мә ліметтер табылып жатса, ә ртү рлі сө здіктермен ә рекет етудің қ ажеттігі болмас еді. Ә рі тарихи тұ рғ ыда терең хронологиялық қ абатты қ амтып ә рі қ азіргі кездің терминдері бойынша анық тағ ыш рө лін атқ аруғ а қ атысты тө мендегідей екі тү рлі маң ызды ой пікір бар. Біріншіден, ол ғ ылыми білім саласының айтарлық тай кү рделі жә не ә рдайым қ ұ былып тұ ру сипаты, ұ ғ ымдар иерархиясының кү рделі эволюциясы, ұ ғ ымдардың мазмұ нымен кө лемінің ү немі ө згеру сипаты, ұ ғ ымдар арасындағ ы терминдердің тұ рақ сыз ү лестірілуі, терминологиядағ ы синонимдік қ атарлардың тұ рақ сыздығ ы. Екіншіден, басқ а тілдердің лексикалық параллельдерін ескере отырып, оқ ырманғ а қ азіргі терминология жайлы молынан мә лімет беру жағ даяты. Сондық тан терминологияның даму тарихын қ амтитын ө зінше бір бө лек арнаулы сө здік болғ аны жө н. Қ алай болғ анда да терминологиялық сө здіктің хронологиялық тө менгі шегі жайлы мә селе ә лі де болса ө з шешімін таппай тұ р. Тө менгі хронологиялық шек ХХ ғ. 20 – 30-шы жылдары ма немесе ХІХ ғ.мен ХХ ғ.аралығ ы ма? Оны тек нақ ты білім жә не ғ ылым салаларының негізгі кезең деріндегі тілдің даму сипатына қ арай ғ ана шешуге болады. Терминологиялық сө здіктердің қ ұ рылымы жайлы мынадай екі негізгі мә селені атауғ а болады: 1) терминологиялық сө здіктегі мә ліметтерді қ алыптастыру принциптері жайлы мә селе; 2) терминологиялық сө здіктегі жеке фрагметтердің қ ұ рылымы жайлы мә селе. Бірінші мә селеге байланысты мынаны айтуғ а болады. Сө здік материалын ұ йымдастыруғ а қ атысты ғ ылыми техникалық лексикографияда классикалық лексикографиядағ ы сияқ ты ә ліпбилік, ә ліппилік ұ ялы, идеографиялық жалпы принциптер қ арастырылады. Терминологиялық сө здіктерде терминдердің мағ ынасын анық таудың ең бір дұ рыс жолы, ол ә р бір ұ ғ ымның типіне қ арай, бірізділікті сақ тай отыра, алдын ала белгілі параметрлерге сү йену. Терминнің толық тү рдегі лексикографиялық анық тамасын қ ұ руғ а қ атысты мынадай талаптарды ұ станым еткен жө н: логика ұ ғ ымдық сызбағ а алдын ала талдау жасау, ұ ғ ымның шығ у тегін анық тау, ұ ғ ымғ а тә н маң ызды белгілерді анық тау, осы ұ ғ ымның басқ а ұ ғ ымдар аясы ішінен ерекше белгілерін анық тау. Арнайы ә дебиетті аудару ісімен айналысатын аудармашығ а қ ажетті сө здің баламасын табумен қ атар оның синонимдерін де іздеп табу қ ажет болады. Яғ ни терминді мазмұ ндық тұ рғ ыда кең ірек танып, сө здікте кө рсетілген сө з, шындығ ында да тү пнұ сқ адағ ы ұ ғ ымды білдіру білдірмеуіне кө з жеткізу керек болады. Терминологиялық сө здіктердің ә ртү рлі типтерінің негізгі дереккө зі ретінде жетекші ғ алымдар мен маман тә жірибешілердің қ аламынан жарық кө рген белгілі бір білім саласына қ атысты жинақ тап қ орытындылаушы монографиялар мен мақ алалар материалдары алынады. Сонымен бірге қ ажетті материалдардың қ атарына жоғ ары оқ у орындарының ірі оқ улық тарын да жатқ ызуғ а болады.

42.Автоматты аударма бойынша интернеттен автоматты аударма жү йелері, жетістіктері мен кемшіліктерін талдау. Автоматты аударма -. Машиналық (автоматты) аударма – арнайы бағ дарлама бойынша компьютер жасағ ан аударма. Машиналық аударма негізгі ү ш жағ даяттарда сә тті қ олданылуда.Біріншіден, бағ дарлама лексикалық жә не грамматикалық қ ұ рылымы шектеулі, стандартты, тар шең берде мамандандырылғ ан мә тіндерді аудару ү шін қ ұ растырылады. Екіншіден, машина арқ ылы тү пнұ сқ аның жалпы мазмұ ны жайлы тү сінік беретін кө п кө лемді аударманы алуғ а болады. Ү шіншіден, жұ мысқ а редактор кіріседі. Ол мә тінді аударуғ а дайындайды, яғ ни машина ү шін қ иын сө здерін алып тастап немесе басқ аша жазып қ айта редакциялайды немесе аударылғ ан мә тіндегі қ ателер мен дә лсіздіктерді тү зетеді.

Интернетте қ азақ тіліндегі сапалы, мазмұ нды контент ә лі де болса аз. Бү гінде ғ ылым тілі болып саналатын – ағ ылшын, ө зге де тілдерден ана тілімізге тікелей аударма жасап беретін онлайн-аударма жү йесі тіптен жоқ.

Осы олқ ылық тың орнын толтыру жә не қ азақ тіліндегі контенттің мазмұ нын байыту мақ сатында «Wikibilim» қ оғ амдық қ оры Қ Р Президенті Ә кімшілігінің қ олдауымен, «Google» компаниясының техникалық жә рдемімен жә не «Кар-Тел» компаниясының серіктестігімен «GoogleTranslate+Kazakh» жобасын қ олғ а алды.

Абылайхан атындағ ы халық аралық қ атынастар жә не ә лем тілдері университетінде болашақ аудармашыларғ а жобаның таныстырымы болып ө тті. Айта кетейік, «GoogleTranslate» – мә тін бө лігін немесе веб-бетті автоматты тү рде аударуғ а арналғ ан компанияның тегін веб-қ ызметі. Ол бір сө зден бастап кө лемді мақ алағ а дейін аударма жасап бере алады. Немесе ө зге тілдегі веб-сайтты оқ ығ ың ыз келсе, бірақ ол тілді білмесең із, ө зің із білетін тілді таң дай отырып, сол тілде оқ уғ а мү мкіндік береді. Бұ л аударма машинасының жадында 64 тіл бар, ал қ азақ тілі 65-і (ешкім алдымызды орап кетпесе) болып енгізілмек. Ол ү шін жү йеге қ азақ тіліне аударылғ ан мә тіннің ү лкен кө лемі жү ктелуі шарт. Сонда аталмыш тілдердің кез келгенінен қ азақ тіліне тікелей аударма жасауғ а болады.

- Біздің мақ сатымыз – «GoogleTranslate» ә лемдік аударма жү йесіне қ азақ тілін қ осу. Жоба тілге, ұ лтқ а жанашыр адамдар, жастар жабылып жү зеге асыратын шаруа деп білеміз. Аударма қ ызметінде тү ркі тілдес тілдердің ішінде тү рік пен ә зірбайжан тілдері ғ ана бар. Яғ ни машина тү ркі тілдес тілдердің ережелері жә не ерекшеліктерімен таныс. Қ азақ тіліне қ ауым болып жабылып, тү рлі тілдерден аударылғ ан ө те кө п материал салуымыз керек. Сонда «Google»-дың аударма машиналары қ азақ тілін тез ү йреніп, оны жү йеге қ осуғ а мү мкіндік алады, – деп пайымдайды «Wikibilim» қ оғ амдық қ орының жетекшісі Рауан Кенжеханұ лы.

Жобаны ұ йымдастырушылардың айтуынша, оғ ан мемлекет пен бизнес қ олдау жасап отыр. Алайда кө п боп жұ мылып қ олғ а алмаса, жү зеге асуы екіталай. Сондық тан ә ркім оның дамуына ө з ү лесін қ оса алады. Ол ү шін gmail сервисінде электрон пошты ашып, «Google.com»-нан аудармашығ а еніп, аударма жасауғ а болады. Электрон мә тіннің аудармасын қ алай жү йеге енгізу керектігін егжей-тегжейлі тү сіндіретін видеороликтер интернетте кө п, сондай-ақ Beeline мен «Wikibilim» Қ Қ сайтында нұ сқ аулық тар орналастырылғ ан. Аударма машинасына ө з жазбаң ызды немесе интернеттен алынғ ан материалды енгізе аласыз. Машина жаң а енгізілген ә рбір сө зді жадына сақ тай береді. Егер жасалғ ан аударма қ ате деп тапсаң ыз, оны да тү зетуге мү мкіндік бар. Ең бастысы, машинаны ү йретуге болады. Машина аударма жасағ ан кезде, сө здердің бә рін саралай келе, ең жиі қ олданылғ ан баламасын шығ арады. Ең сапалы аударма ағ ылшын мен испан тілдерінің арасында жасалады екен.

Бұ л онлайн-аударма қ ызметі – орыс тілін айналып ө тіп, ө зге тілден тікелей аударма жасауғ а ың ғ айлы жү йе. Ә рине, тігісі жатық мә тін шық паса да, не туралы сө з боп жатқ анын тү сінуге болады. Тіпті фильмдердің астындағ ы субтитрларды аудартып алуғ а да болады екен.

- Осыдан 7-8 жыл бұ рын қ азақ ша Уикипедия – ашық энциклопедияны қ олғ а алынғ ан кезде, оның болашағ ына сенгендер аз болды. Сол кезде бұ л жү йеге бар-жоғ ы 7 мың ғ а жуық мақ ала, оғ ан жазып тұ ратындардың саны 4-5 адам еді. Біз тү сіндіру жұ мыстарын жү ргізу арқ ылы 1, 5 жылда бү гінде мақ алаларды 182 мың ғ а, ал тұ рақ ты жазып отыратын адамдардың санын 250-ге жеткіздік. Осы қ олғ а алып отырғ ан жобамыз да кө пшілік арасында қ ызығ у тудырады деген ойдамыз, – дейді Рауан Кенжеханұ лы.

Интерфейске тіл енгізу ірі компанияларғ а қ аржылық жағ ынан тиімсіз, кө п шығ ын шығ артады. Сондық тан тілдің дамуына сол тілде сө йлейтін халық белсеніп, мү дделі болуы шарт.

- Ә лемдік онлайн аудармағ а қ азақ тілін енгізуге бағ ытталғ ан жоба интернеттегі қ азақ тілінің дамуына ү лкен импульс беретініне сеніміміз мол. Серіктестік аясында мобильдік интернет жә не «Ү йдегі интернет» қ ызметінің абоненттері «GoogleTranslate» қ ызметіне тегін кіре алады.

43. Қ олданбалы (мамандандырылғ ан) бағ дарламалар қ андай жұ мыстарды қ арастырады? Қ олданбалы бағ дарлама (Windows ортасындағ ы) (Приложения Windows; Windows application) — Windows операциялық жү йесі негізінде жұ мыс атқ аратын қ олданбалы бағ дарлама. Мұ ндағ ы графикалық интерфейстің ұ йымдастыру ережелері, мә зір жү йесінің, диалогтық терезелерінің пішімдері Windows қ олданбалы бағ дарламаларының барлығ ына бірдей (мә зірдің кө рінісі жә не орналасуы, тінтуірді жә не пернелерді пайдалану ережелері жә не т.б.) болады. Қ олданбалы бағ дарламалар дестесі. Қ олданбалы бағ дарламалар дестесі(Пакет прикладных программ; application program package) — белгілі бір саладағ ы мә селелерді шешуге арналғ ан бағ дарламалар мен оларды пайдалану тә сілдерінің жинағ ы. Олар магниттік дискілерде немесе таспаларда жазылып, компьютермен бірге жіберілуі мү мкін. Ә рбір қ олданбалы бағ дарламалар бумасы нақ ты саладағ ы мә селелерді шешуге икемделген (мысалы, бухгалтерлік есеп, дифференциалдық тең деулерді шешу жә не т.б.). Қ олданбалы бағ дарламалар интерфейсі Қ олданбалы бағ дарламалар интерфейсі(Интерфейс прикладных программ; application programming interface) — 1) бағ дарламалаушылар белгілі бір компьютерлік ортада қ олданбалы бағ дармалар жазуғ а пайдаланатын міндеттер жинағ ы (интерфейс); 2) операциялық жү йе орындайтын тө менгі дең гейлік операцияларды жү зеге асыруғ а қ олданбалы бағ дарлама шақ ыратын процедуралар жинағ ы.Қ олданбалы бағ дарламалау[ө ң деу]Қ олданбалы бағ дарламалау (Прикладное программирование; application programming) — қ олданбалы мә селелер шешуге арналғ ан бағ дарламалау.Қ олданбалы (арнайы) бағ дарламалық жасақ тама Қ олданбалы (арнайы) бағ дарламалық жасақ тама (Прикладное (специальное) программное обеспечение; application software) — қ олданбалы мә селелерді шешуді жасақ тайтын жеке қ олданбалы бағ дарламалар мен қ олданбалы дестелерден тұ ратын бағ дарламалық жасақ таманың бө лігі.Қ олданбалы бағ дарламаның негізгі терезесіҚ олданбалы бағ дарламаның негізгі терезесі(Основное окно приложения; Main application window немесе main window) — кө п терезелі қ олданбалы бағ дарламалар ү шін мә зірі мен туынды терезелері бар негізгі бағ дарлама мен адам арасындағ ы ө зара байланысты ұ йымдастыратын терезе.