Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 г. у Расіі і ўстанаўленне Савецкай улады на Беларусі

25 кастрычніка 1917 г. ў Петраградзе бальшавікі ўзнялі ўзброенае паўстанне. У той жа дзень адкрыўся ІІ з'езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў, на якім прысутнічалі 649 дэлегатаў, у тым ліку 390 бальшавікоў. Беларусь і салдат Заходняга фронту прадстаўляў 51 дэлегат (24 бальшавікі, а астатнія - меншавікі і эсэры). З'езд прыняў пастанову аб пераходзе ўлады ў краіне да саветаў, сфарміраваў урад на чале з У. Леніным, абраў Цэнтральны Выканаўчы Камітэт, прыняў першыя дэкрэты аб міры, аб зямлі.

Перамога Кастрычніцкага паўстання ў Петраградзе, першыя дэкрэты Савецкай улады выклікалі розныя водгукі на Беларусі. Супраць такога вырашэння пытання аб уладзе выступілі эсэры, меншавікі, бундаўцы, сіянісцкія партыі, правае крыло БСГ. Прыхільнікі Часовага ўрада ў некаторых гарадах утварылі " камітэты выратавання рэвалюцыі", але іх дзейнасць была паралізавана намаганнямі салдат Заходняга фронту.

Вялікая Беларуская рада разам з Цэнтральнай Беларускай вайсковай радай, Беларускай сацыялістычнай грамадой звярнуліся з " Граматай да беларускага народа", у якой характарызавалі Кастрычніцкае паўстанне як праяву анархіі і заклікалі народ не выконваць " сеючыя нязгоду поклічы", захоўваць парадак і спакой.

Аднак значная частка працоўных Беларусі і салдат Заходняга фронту са спачуваннем сустрэла першыя дэкрэты Савецкай улады. Былі спынены ваенныя дзенні на франтах, узнікла надзея сялян атрымаць зямлю.

У лістападзе 1917 г. адбыліся тры з'езды саветаў: з'езд саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Заходняй вобласці, трэці з'езд саветаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў, другі з'езд армій Заходняга фронту. Іх рашэннямі (а дакладней - па волі бальшавіцкай партыі) быў абраны Абласны выканаўчы камітэт саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй вобласці і фронту (Аблвыкамзах) і яго выканаўчы орган - Абласны Савет Народных Камісараў Заходняй вобласці і фронту. Гэтым жа рашэннем быў зацверджаны адміністрацыйна-гаспадарчы статус Беларусі як Заходняй вобласці ў межах Савецкай Расіі.

Правыя сацыялісты і беларускія партыі і арганізацыі не прызналі легітымнымі краёвыя органы ўлады саветаў. Яны імкнуліся ўтварыць такую ўладу, якая, на іх думку, забяспечвала прадстаўніцтва ад розных палітычных сіл Беларусі. У такіх умовах Вялікая Беларуская рада і незалежны ад яе Беларускі абласны камітэт (БАК) пры Усерасійскім з'ездзе саветаў сялянскіх дэпутатаў вырашылі склікаць Першы Усебеларускі з'езд. У шэрагах Вялікай Беларускай рады пераважалі прадстаўнікі Беларускай сацыялістычнай грамады, у БАК - прыхільнікі агульнарасійскай партыі эсэраў. Галоўная мэта з'езда - вырашэнне лёсу Беларусі.

Спачатку радаўцы не хацелі губляць ініцыятыву па скліканні з'езда, але калі пераканаліся ў тым, што БАК ставіць пытанне аб шырокім прадстаўніцтве з удзелам саветаў, кааператываў прафсаюзаў і іншых арганізацый, вымушаны былі пагадзіцца з іх прапановамі.

БАК звярнуўся за дапамогай у Савет Народных Камісараў Расіі, і апошні ў асобе Сталіна абяцаў беларускім прадстаўнікам - левым эсэрам В. Селіванаву і Ф. Караткевічу матэрыяльную і палітычную дапамогу пры ўмовах, што гэты орган будзе дзейнічаць у хаўрусе з Саветам рабочых і салдацкіх дэпутатаў у Мінску (г.зн. Аблвыкамзахам). Абодва бакі дамаўляліся, што ўлада на Беларусі павінна належаць краёваму Савету рабочых і салдацкіх дэпутатаў, выбранаму на краёвым з'ездзе. Такім чынам, урад Леніна не лічыў Аблвыкамзах і СНК Заходняй вобласці канчаткова сфарміраванымі органамі Савецкай улады на Беларусі.

Як сведчаць пратаколы пасяджэнняў Саўнаркома, 2 снежня 1917 г. быў заслуханы даклад Сталіна пра Беларускую раду і аб неабходнай фінансавай дапамозе БАК. Было вырашана " для арганізацыі беларускага з'езда выдзеліць 500 тыс. руб. згодна каштарысу (каштарыс знаходзіцца ў Селіванава і Караткевіча)".

Зразумела, без дапамогі і арганізацыйнай работы БАК Першы Усебеларускі з'езд з шырокім прадстаўніцтвам наогул не адбыўся б. Не выпадкова на з'ездзе пераважалі прыхільнікі партыі эсэраў.

Афіцыйным днём адкрыцця з'езда трэба лічыць 14 снежня. К гэтай даце з'ехаліся 1872 дэлегаты, былі дасягнуты пагадненні паміж фракцыямі наконт далейшай работы, выбраны новы прэзідыум, утвораны Савет з'езда, які стаў кіруючым органам, зацверджаны палажэнне аб прадстаўніцтве і склад мандатнай камісіі. 15 снежня прыняты новы парадак дня. 15-17 снежня адбылося абмеркаванне амаль усіх запланаваных пытанняў. Але 17 снежня 1917 г. бальшавікі разагналі з'езд.

Рашэнне аб роспуску з'езда было прынята тады, калі з'езд паспрабаваў набыць усю паўнату ўлады. Рашэнне аб роспуску з'езда было прынята таксама і пад уплывам канфлікту, які адбыўся паміж Украінскай радай і Савецкім урадам, з-за пагрозы, што ўкраінскія падзеі перакінуцца на Беларусь. Трэба ўлічваць і неразуменне кіраўнікоў бальшавіцкіх арганізацый беларускага пытання, якія, дарэчы, лічылі, што эпоха нацыянальных дзяржаў ужо адышла і ўсе праблемы, у тым ліку, нацыянальныя, вырашае сусветная рэвалюцыя.

Такім чынам, галоўную адказнасць за разгон з'езда нясуць бальшавікі. Гэта была іх велізарная памылка. З'езд разагналі ў той момант, калі быў прыняты першы пункт рэзалюцыі аб " уладзе". Ён пастанавіў " выдзеліць са свайго склада орган краёвай улады ў выглядзе Усебеларускага савета сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў", якому " ўручыў кіраванне Беларуссю да склікання Беларускага ўстаноўчага сейма". Такая пастанова была прынята ў мэтах аховы цэласнасці Беларусі ў складзе Расійскай Федэратыўнай Дэмакратычнай Рэспублікі". Адзначым, што гэты першы пункт не толькі не супярэчыў, але адпавядаў дамоўленасцям Сталіна і БАК.

Астатнія пункты рэзалюцыі сведчылі пра тое, што ўзнікла магчымасць для супрацоўніцтва ўсіх сацыялістычных партый на савецкай аснове (напрыклад, патрабаванне неадкладнай перадачы ўсёй зямлі без выкупу ў рукі сялянства, утварэнне народнага кантролю за вытворчасцю і г. д.). Аднак гэтага не адбылося. Нейкую долю адказнасці павінны несці і некаторыя беларускія неанароднікі, уласныя амбіцыі якіх таксама не дазволілі выпрацаваць неабходны кампраміс.

Пасля разгону з'езда частка яго дэлегатаў сабралася ў дэпо Лібава-Роменскай чыгункі і 18 (31) снежня было прынята рашэнне аб перадачы краёвай улады Радзе Старшынь або Радзе Усебеларускага з'езда. 21 снежня 1917 г. Рада Усебеларускага з'езда абрала са свайго складу Выканаўчы камітэт з 10 чалавек.

Разгон з'езда, далейшыя падзеі высветлілі канфрантацыйнае рознагалоссе, якое ўсё больш абвастралася паміж партыямі сацыялістычнага накірунку. Няздольнасць сацыялістаў зразумець адзін аднаго, імкненне бальшавікоў да аднапартыйнай дыктатуры з'явіліся прычынай разгарання грамадзянскай вайны ў Расіі.