Рэнесанс - цывілізацыйны скачок Еўропы

Хрысціянская цывілізацыя, якая ўсталявалася ў Заходняй Еўропе пасля гібелі цывілізацыі антычнай, на пэўны час замарудзіла культурны і сацыяльны прагрэс чалавецтва ў гэтай частцы Эйкумены. Хрысціянская царква адпомсціла антычнай цывілізацыі за стагоддзі жорсткіх рэпрэсій з боку рымскіх улад. Амаль усе дасягненні антычнай культуры былі адвергнутыя ці забароненыя. Навука, мараль, палітыка былі падпарадкаваныя хрысціянскім догмам і інтарэсам каталіцкага кліра. Рэакцыя царквы ў сферы духоўнай культуры і цемрашальства варвараў - новых гаспадароў Заходняй Еўропы абумовілі, што на працягу тысячагоддзя цывілізацыйны ўзровень Еўропы быў ніжэйшы ад дасягнутага ў антычную эпоху.

Феадальная раздробленнасць Еўропы і бесперапынныя войны таксама стрымлівалі эканамічнае і культурнае развіццё краін і народаў. Цяжкасці цывілізацытыйнага працэса тлумачыліся яшчэ і больш суровымі кліматычнымі ўмовамі большасці краін Еўропы ў параўненні скажам, з Крытам, Грэцыяй ці Італіяй.

І ўсё-ж рэгрэс у Еўропе не быў абсалютным. Пасля " вялікага перасялення народаў" і ўзнікнення феадальных дзяржаў па чалося наступовае развіццё ўсіх сфер жыцця. Павялічвалася колькасць насельніцтва, што само па сабе было фактарам прагрэса. Так, у Англіі ў ХІ ст. налічвалася каля 2 млн. жыхароў, а ў ХVI ст. - ужо 5 млн., у Германіі адпаведна - 3, 5 млн. і 8 млн. чалавек. Толькі за 90% насельніцтва пражывала ў сельскай мясцовасці.

Феадальная эліта, якая складала да 10 працэнтаў насельніцтва, імкнулася да раскошы, стварала попыт на прадукцыю рамеснікаў і замежныя тавары, якія прывозілі гандляры. Рамеснікі і купцы абудоўвалі і пашыралі разрабаваныя некалі варварамі гарады ў Італіі, дзе спадчына антычнай цывілізацыі захавалася лепш, чым у іншых краінах, ужо ў ХІ-ХІІ стст. узніклі буйныя цэнтры міжнароднага гандлю - Генуя і Венецыя, Фларэнцыя. Мілан, Рым, Неапаль славіліся рамяством, Фларэнцыя да таго ж была буйнейшым банкаўскім цэнтрам. Варта зазначыць, што на другім месцы па колькасці гарадоў сярод краін Еўропы было Вялікае княства Літоўскае.

Гарадскія саслоўі (бюргеры - па-нямецку; буржуа - па-французку) на працягу некалькіх стагоддзяў занялі вельмі важнае месца ў сацыяльнай структуры сярэдневечнага грамадства. У гарадах равіваліся асвета і адукацыя, у процівагу царкоўнаму цемрацельству адраджаліся элементы навукі, фарміравалася грамадская думка. Адначасова гарады сталі саюзнікамі манархаў у перадаванні феадальнай раздробленнасці.

У XV ст. замест рамесніцкіх майстэрняў пачалі стварацца мануфактуры, быў новы падзел працы: не толькі паміж рамёствамі, але і паміж работнікамі адной спецыяльнасці, якія цяпер выконвалі толькі асобныя тэхналагічныя аперацыі. У выніку ў мануфактурах выдайнасць працы пераўзышла ўзровень, якога дасягалі папярэднія цывілізацыі. Буржуазія хутка багацела, а яе танныя вырабы змянілі быт і лад жыцця ўсіх саслоўяў грамадства.

Новы ўдар па традыцыйнаму феадальнаму ладу жыцця нанеслі вялікія геаграфічныя адкрыцці XV-XVI стст., у выніку якіх у Еўропу ў вялікай колькасці сталі пастаўляцца золата, серабро, каланіяльныя тавары. Кола багатых людзей папоўніліся маракамі, канкістадорамі, якія таксама месціліся ў гарадах.

У XV-XVI стст. феадальныя замкі і сеньёрскія сядзібы згубілі сваю ролю палітычных і эканамічных цэнтраў грамадства. Каталіцкія манастыры перасталі быць адзінамі цэнтрамі адукацыі і ведаў. Гэтыя функцыі беспаваротна перайшлі да гарадоў.

Багатыя буржуа хутка паставілі пад сумленне хрысціянскія ідэалы пажыццёвага пакутніцтва ў імя Бога, пакаянне за нейкія грахі, аскетызм у асабістым жыцці. У іх светапоглядзе пераважалі рацыяналізм і гуманізм, ідэалы поспеху, багацця, імкненне да ведаў і свецкай культуры. Еўрапейскае грамадства ўступіла ў эпоху Ренесансу, г. зн. Адраджэння антычнай культурнай традыцыі, якая ў цэнтр увагі ставіла не Бога, а чалавека, яго фізічныя і духоўныя якасці. Ідэолаг рэнесанса італьянскій паэт Ф. Петрарка назваў папярэдні перыяд у гісторыі Еўропы тысячагоддзем варварства.

Эпоха рэнесансу нарадзіла шырокае кола выдатных вучоных і мастакоў. Талентам Рафаэля, Мікеланджэла, Леанарда да Вінчы, Тыцыяна еўрапейскае пераўзышло высокі ўзровень мастацтва антычнасці. Такія мысліцелі, як Эразм Ратэрдамскі, Томас Мор, Франсуа Радле, Нікола Макіявелі, Мікалай Капернік, Мікола Гусоўскі стварылі падручнікі філасофіі і іншых навук.

Іншым шляхам да гэтай эпохі ішлі народы Цэнтральнай, Паўночнай і Усходняй Еўропы. Старажытныя насельнікі Беларусі, Польшчы, Украіны, Чэхіі, Усходняй Германіі, Скандынавіі не пазналі атычнай цывілізацыі, таму не зведалі і таго цывілізацыйнага крызісу, які ахапіў Заходнюю Еўропу ў V ст. у сувязі з гібеллю Рымскай імперыі. І калі краіны Заходняй Еўропы пачалі пераход да хрысціянскай цывілізацыі ў V ст., то на Беларусі яшчэ пяць стагоддзяў ішлі працэсы вялікай міграцыі, г. зн. асваенне тэрыторый славянамі, іх уладкавання сярод ранейшых прышэльцаў - балтаў: падпарадкаванне, выцясненне альбо асіміляцыя.

У ІХ-Х стст. новыя гаспадары беларускай зямлі - славяне мелі ўжо протадзяржаўныя ўтварэнні - саюзы плямёнаў з гарадамі, як палітычнымі цэнтрамі. Складаліся перадумовы фарміравання арыгінальнай славянскай (варварскай) цывілізацыі. Аднак распаўсюджанне хрысціянства прывяло да ўкаранення хрысціянскай цывілізацыі і на гэтай тэрыторыі. Адбылося гэта ў канцы Х ст., на пяць стагоддзяў пазней, чым у Заходняй Еўропе.

Наступныя пяць стагоддзяў цывілізацыйны прагрэс на тэрыторыі Беларусі значна паскорыўся. Гэтаму спрыяла ўтварэнне дзяржаўнасці, г. зн. навядзенне адноснага парадку ў міжлюдскіх стасунках і міжнародных дачыненнях, канцэнтрацыя высілкаў грамадства па рашэнні гаспадарчых і культурных задач. Паскарэнню прагрэсу паспрыяла і хрысціянства, разам з якім старажытная Беларусь пазычыла ў Візантыі пісьменнасць, многія рамествы, тэхналогіі, дойдліства, навуковыя веды, элементы арганізацыі грамадскага жыцця.

Аднак у параўненні з Заходняй Еўропай нашы продкі мелі значна горшыя перадумовы цывілізацыйнага скачка. На Беларусі не было антычнай спадчыны: апрацаваных палёў і высокай агракультуры, рымскіх дарог і мастоў, палацаў і дамоў, выкваліфакаваных рамеснікаў і гандляроў. Больш цяжкімі былі геаграфічныя, у т. л. кліматычныя ўмовы.

І тым не меньш, народ Беларусі ў гэтым цывілізацыйным спаборніцтве не апынуўся сярод аўтсайдэраў Еўропы. У XV-XVI стст. грамадства ВКЛ па свайму культурнаму ўзроўню было падрыхтавана ўспрымаць ідэі Рэнесансу. Больш таго, прадстаўнікі тагачаснай эліты ВКЛ былі прызнаныя і шанаваныя ў Еўропе. М. Гусоўскі, Ф. Скарына, С. Будны, В. Цяніпскі, стваральнікі Літоўскіх статутаў, шэраг іншых мысліцеляў і аўтараў сваімі творамі ўзбагацілі агульнаеўрапейскую культурную скарбніцу Серэднявечча.