Сенсорлы алалиямен зақымдалғын балалардың сөйлеу тілінің ерекшеліктері

Сенсорлы алалияның негізгі белгілері, ол есту-сө йлеу анализаторы қ ызметінің бұ зылу салдарынан болғ ан сө йлеу тілін тү сінбеуі. Ол доминантты жартышардағ ы самай бө лігінің зақ ымдануынан пайда болады. Соның салдарынан, бас миының қ абығ ына ө тетін дыбыс қ оздырғ ыштарының жеткіліксіз талдап жинақ тауына ә кеп соғ ады, одан соң дыбыстық бейнемен, ол белгілеген зат арасында байланыс болмайды. Балалар айтқ ан сө зді естігенімен, тү сінбейді, себебі, қ абылдап алатын сө йлеу тіл механизміндегі, дыбыстарды ажыратуы дамымағ ан. Бас мидың жасушалары жетілмегендіктен, дыбысталғ ан сө здің ә серінен қ озулар басқ а анализаторларғ а тарамайды, сө збен байланысты бар кү рделі динамикалық қ ұ рылым қ озбайды. Сенсорлы алалияда, сө йлеу тілінің дыбыстары алғ ашқ ы талдаудан ө тетін есту-сө йлеу анализаторының қ абық ша аяғ ының (жоғ арғ ы самай қ атпарларының жасушаларында — Гешль ілмегі) аналитика- синтетикалық іс-ә рекетінің ауыр бұ зылысы байқ алады. Бұ л балаларда фонематикалық қ абылдауы, акустикалық -гностикалық процестері қ алыптаспағ ан, сө йлеу тіліндегі дыбыстарды қ абылдау қ абілеті тө мен. Фонемаларды ажырата алмауы, сө зді толық тү рде қ абылдамауы байқ алады, Сенсорлы алалия моторлы алалияғ а қ арағ анда аз зерттелген. Кейбір жағ дайда, оны аталмыш бұ зылысы бар балалар санының аздығ ымен байланыстыруғ а болады. Оны дифференциалды тү рде диагностикалау жә не бұ зылыстың басқ а тү рлерінен ажырата білу қ иындық туғ ызады. Сенсорлы алалия мә селесі оны зерттеу тарихы бойы аса кө п пікірталастарды туындатты. Уақ ыт ө те келе, диагностикағ а деген талаптар ө згертіліп отырады, бұ зылыстың тү сінігі кейде азайып, кейде ө зектіге айналды. Сенсорлы алалияны ө з бетінше бұ зылыс ретінде қ арастыру мә селесі, бү гінгі куні де, кейбір зерттеушілерде кү мә н тудырып отыр, олар «диагноз кейде қ ажетсіз, негізсіз қ ойылады» деуде. Бала айтқ ан сө зді тү сінбесе, немесе жеткіліксіз тү сінсе, оның есту қ абілетінің жағ дайы туралы сұ рақ туындайды. Кө птеген арнайы зерттеулер кө рсеткендей, кө бінесе сенсорлы алалиясы бар балаларда тональды (физикалық) естуінің сә л ғ ана тө мендеуі байқ алады екен, алайда ол, сө зді тү сінуінің дамуындағ ы айтарлық тай тежелуді туындатпайты. Мысалы, Н. Н. Трауготт: 6м. қ ашық тық тан айтылғ ан сө зді естіген балалар туралы айтады — бұ л қ алыпты есту қ абілетіндегі сө зді қ абылдаудың орташа дең гейі, бірақ, балалардың зияты қ алыпты болғ анымен, естігеннің мә ні оларғ а тү сініксіз болып қ ала берді. Зерттеушілердің пікірі бойынша, егер сенсорлы алалияда есту қ абілеті тө мен болса да, сө йлеу тілінің дамымауында ол жетекші (негізгі) емес. Қ абылдаудың жеткіліксіздігі есту қ абілетінің тө мендігімен емес, бас ми қ абығ ының ерекше жағ дайымен байланысты.

Сенсорлы алалиясы бар балалар кү рделікті айналасындағ ылардан естіп қ абылдағ ан жеке буындарды, дыбыс қ осындыларын, сө здерді жә не қ ысқ а фразаларды аяқ астынан, арнайы оқ ытусыз қ айталауы мү мкін, алайда қ айталауы тұ рақ сыз болады. Есту қ абілеті ауыр дең гейде бұ зылғ ан балалар ө з бетінше қ оршағ ан ортадан сө здермен фразаларды мең гере алмайды. Дыбыстарғ а еліктеу сенсорлы алалияда тұ рақ сыз жә не кө бінесе жағ дайғ а байланысты. Сенсорлы бұ зылысы бар балалар затпен оның атауы арасындағ ы байланысты тү сінбеуімен сипатталады, оларда естіген сө здерімен ө здері айтқ ан сө здер арасында заттық сә йкестік қ алыптаспайды. Баланың енжар сө здігі тұ рақ сыз жә не белсендіден едә уір артта қ алады. Бала кө бінесе затты кез-келген жағ дайда атай алғ анымен, оның атауын тек қ ана жеке, белгілі бір жағ дайда ғ ана таниды. Есту қ абілеті бұ зылғ ан балаларда арнайы оқ ыту нә тижесінде сө збен зат арасындағ ы байланыс тез арада белгіленеді, жә не де ол байланыс тұ рақ ты болып табылады. Нашар еститін баламен сенсорлы алалиясы бар баланың дауыстары ә ртү рлі. Нашар еститін балада дыбысталуы, дауыс қ аттылығ ы жоқ, сө йлеуінің интонациясы жеткіліксіз, эмоциялық жағ ынан айқ ын емес. Ал сенсорлы алалиясы бар балаларда дауысы қ алыпты, олар дыбыстармен сө здерді дұ рыс модуляциямен, интонациямен айтады. Нашар еститін балалар сенсорлы алалиясы бар балалармен салыстырғ анда қ арым-қ атынасқ а тез тү седі. Осы жә не басқ а да белгілер педагогтардың бала бойындағ ы бұ зылысты дұ рыс белгілеуге кө мектеседі. Дұ рыс диагностикалау, тү зете-тә рбиелеп ә сер етуде, аса тиімді қ ұ ралдарды тандауды қ амтамасыз етеді.