Акустикалық- гностикалық афазияны түзету - педагогикалық жұмысының негізгі бағыттары

Акустикалық -гностикалық сенсорлы жә не акустикалық -мнестикалық афазияда науқ астың жұ мыс істеуге деген жоғ ары қ абілеттілігі байқ алады жә не сө йлеу тілі бұ зылыстарын тү зетуге белсенді ұ мтылады. Бұ л кезде науқ астың саруайымғ а тү суі байқ алады. Сондық тан логопед оғ ан ү немі қ айрат беріп отыруы керек, ү йге бірілген тапсырмалар ауырудың шамасына лайық болуы қ ажет. Логопед науқ астың кө ң іл-кү йі туралы дә рігерге уақ ытында хабарлап отыруы тиіс. Акустикалық -гностикалық сенсорлы афазияда тү зету – педагогикалық жұ мыстың міндеті фонематикалық есту қ абілетін жә не оқ у мен жазуының, экспрессивті сө йлеу тілінің екінші реттік бұ зылуларын қ алпына келтіру болып табылады. Логопед сақ таулы анализаторлардың оптикалық жә не кинетикалық жү йесіне жә не маң дай бө ліктерінің қ ызметіне сү йенеді. Бұ лар – бұ зылғ ан акустикалық -гностикалық функцияларының компесаторлы қ айта қ ұ рылуының алғ ы шарттары. Фонематикалық қ абылдауын ерте жә не резедуальді кезде қ алпына келтіру бірың ғ ай жоспармен іске асырылады. Ерте кезде фонематикалық қ абылдауының бұ зылуы тым айқ ын кө рінуімен ерекшеленеді. 285 Сенсорлы афазияның ө рескел жағ дайында қ алпына келтіру жұ мысының бас кезінде сө зсіз формалары пайдаланылады. Бұ л жұ мыстың негізгі мақ саты – науқ аспен қ арым-қ атынас орнату, ауыру жайында тү сіндіру, науқ астың оқ у ә рекетін ұ йымдастыру (шамасына лайық тапсырмаларды орындау), зейін қ оюын арттыру. Суретке қ атысты қ ысқ а сө здерді кө шіріп жазып, жең іл есептерді шығ ару тапсырмалары қ олданылады. Кө бінесе науқ ас кө шіріп жазуғ а бірден кіріседі, бірақ кө ру есінде сө здің бірінші ә ріпін ғ ана сақ тап қ алады. Содан кейін жазып жатқ ан сө зге қ атысы жоқ бірқ атар ә ріптердің жинағ ын жазады. Науқ асқ а қ атесін кө рсетіп, ә р ә ріпті тор кө здерге бө ліп отырып, кө шіріп жазу тү рі ұ сынылады. Тапсырманы орындау барысында науқ ас ө з ауыруын жартылай сезе бастайды жә не қ атты қ айғ ырады. Кейін логопедтің барлық тапсырмаларын ұ қ ыпты орындайды. Науқ аспен жү ргізілетін сө зсіз кезең дегі жұ мыс бірнеше кү нге дейін созылуы мү мкін. Фонематикалық қ абылдауын қ алпына келтіру жұ мысы келесі кезең дерден турады: бірінші кезең — ұ зындығ ының, дыбыстық жә не ритмикалық бейнесінің қ арама-қ арсылығ ы бойынша сө зді дифференциациялау (жіктеу). Мысалы, (доп — балапан, кө з — велосипед, тас — қ алақ ай). Ә р сө з жұ бына суреттер іріктеліп алынады, ал жеке қ ағ аз жолақ шасына сө здер анық, тү сінікті жазылуы тиіс. Науқ ас сө здің дыбыстық бейнесін суретпен жә не жазылуымен сә йкестендіреді. Оғ ан біресе бір суретті алып, біресе екінші суретті алып, соғ ан сә йкес келетін жазуды, керісінше жазуды сә йкес келетін суретті табу ұ сынылады. Сонымен қ атар, жеке сө здерді қ абылдауын бекіту сө здерді кө шіріп жазу, кө шіріп жазу кезінде сө здерді қ айталап айту жә не есту арқ ылы бақ ылауын дамыту барысында басталады. Ол ү шін бір-екі буыннан туратын қ ысқ а сө здер алынады. Науқ астың акустикалық зейінін дамыту, оның оптикалық зейінін жандандырудан басталады. Екінші кезең — буындық қ ұ рамы жақ ын, бірақ айтылуы, ә сіресе тү бірі ұ қ самайтын сө здерді дифференциациялау: бала — қ ара, балық — қ алақ, қ ауын — жү зім. Жұ мыс суреттерге, сурет астындағ ы жазуғ а, кө шіріп жазуғ а, оқ уғ а сү йене отырылып жү ргізіледі, ө з сө зіне акустикалық бақ ылау жасауы дамытылады. Ү шінші кезең — буындық қ ұ рамы жақ ын, бірақ сө здің басындағ ы дыбыстарының айтылуы ұ қ самайтын сө здерді дифференциациялау (тас — бас; тү н — кү н; бала — қ ала,), бірінші дыбысы бірдей, ал соң ғ ы дыбыстар ұ қ самайды (қ ас — қ ар, кө з — кө л, бал — бақ). Науқ асқ а суреттерге, сурет астындағ ы жазуғ а сү йене отырып, белгілі бір дыбыстан басталатын сө здерді таң дап алу ұ сынылады. Тө ртінші кезең — айтылуы ұ қ сас фонемдерді дифференциациялау (доп — топ, қ ас — қ ұ с, дос — тос, бас — бос, тағ а — жағ а, тү лкі — кү лкі, т.б). Дыбыстарды біркелкі қ абылдауын бекіту ү шін тапсырмалардың ә р тү рлі нұ сқ алары қ олданылады: сө зде немесе фразада жетіспейтін ә ріптерді, мағ ынасы сурет арқ ылы емес, фразеологиялық контексте анық талатын оппозициялық дыбыстары бар сө здерді жазу. Мысалы, науқ асқ а мә тінде 286 нү кте орнына тиісті сө здерді қ ой деп тапсырма беріледі: туш, душ сана, шана, т.б. Бесінші кезең — мә тіндегі белгілі ә ріпі бар сө здерді іріктеу арқ ылы дифференциалды акустикалық белгілері бар фонемаларды бекіту. Фонематикалық қ абылдауын қ алпына келтіру екі айдан 1-1, 5 жылғ а дейін созылады. Ө йткені, кө п жағ дайда сө здің мағ ынасын тү сіну тек контексте ғ ана мү мкін болады жә не ө з бетімен ойын жазу арқ ылы жеткізуде ұ қ сас фонемаларды ажырату ә лі де ұ зақ уақ ыт қ иынғ а тү седі. Сонымен қ атар ә р тү рлі фразеологиялық контекстер арқ ылы сө здерді мағ ыналық сә йкестендіру бойынша жұ мыс жү ргізіледі: суретте ү шкір заттарды таң дап кө рсету; ағ аштан, темірден немесе шыныдан жасалғ ан заттарды кө рсету; ыдысқ а, ең бек қ ұ ралдарына, аяқ киімге, кө лікке жататын заттарды кө рсету, т.б. Бұ ндай сө здің мағ ыналық байланысын жаң ғ ыртуғ а бағ ытталғ ан жұ мыс қ атынас кезінде сө здерді таң дауын жең ілдетіп, вербальді парафазиялардың санын тө мендетеді. Самай бө ліктерінің екі жақ ты зақ ымдалуының салдарынан болғ ан акустикалық агнозия мен акустикалық -гностикалық афазияның ү йлескен кезінде сө йлеу тілі бұ зылыстарын тү зетуде қ иыншылық тар ең кө п кездеседі. Сө йлеу тілін қ алпына келтіру сақ таулы ішінен оқ у, ерінге қ арап оқ у жә не естіп қ абылдауының қ алдық мү мкіндіктеріне сү йене отырып жү ргізіледі. Бұ л оқ ып, кө ру арқ ылы қ абылдағ ан фонеманың артикуляциялық позициясын салыстыруғ а, есту арқ ылы қ абылдағ ан дыбыс сигналдарына еліктеп қ айталауына мү мкіндік береді. Вербальді парафазиялардан арылту заттың ә р тү рлі белгілерінің жә не ә рекеттерінің ұ қ састығ ы жә не айырмашылығ ы, қ ызметі, категориялық белгілері бойынша талдау арқ ылы жү зеге асады. Науқ асқ а тастап кеткен етістікті жә не зат есімді сө здерді толтыру, етістікке зат есім мен ү стеуді, зат есімге етістік пен сын есімді сө здерді іріктеу, т.б. ұ сынылады. Кейбір жағ дайда науқ асты сө йлеген кезде тү зетуге болмайды, ө йткені оның жанын жаралап, қ арым-қ атынасты бұ зып алуғ а болады. Логопед ө зінің кү нделігіне вербальді парафазияларды жазып отырады, оларды талдау негізінде осы кемістікті жоюғ а бағ ытталғ ан жаттығ улар іріктеп алады. Кө псө здліктен жә не аграмматизмдерден арылту ү шін науқ асқ а сө йлемнің схемасы, ү ш-бес сө зден тұ ратын сө йлемдердің ү лгісі ұ сынылады. Афазия кезінде экспрессивті сө йлеу тілін қ алпына келтірудің тиімді тә сілдерінің бірі - жазбаша сө йлеу тілін қ олдану болып табылады. Науқ асқ а берілген қ арапайым сюжетті сурет бойынша фразалар жә не мә тін жазу ұ сынылады. Мұ ндай тапсырмалар науқ асқ а керекті сө зді тауып, айтатын сө зін ө ң деуге мү мкіндік береді. Зат есім, етістік жә не есімдіктердің қ иысуындағ ы қ ателерді жою мә тінде тастап кеткен флексияларды қ ою арқ ылы жү зеге асады. Оқ у, жазуын қ алпына келтіру, фонематикалық есту қ абілетін қ алпына келтіру жұ мысымен қ атар жү реді. Жазуын қ алпына келтіруден бұ рын, жұ мыс сө здің дыбыстық -буындық қ ұ рамын талдауына негізделген оқ уын қ алпына келтіруге бағ ытталады. Сө зді дауыстап айтуғ а тырысу, сө здегі 287 дыбыстардың алмасуына байланысты сө здің мағ ынасы ө згеретінін тү сіну, аналитикалық оқ уын, кейін жазуын қ алпына келтірудің негізін қ алайды.