Афферентті моторлы афазияны түзету - педагогикалық жұмысының негізгі бағыттары

Афференті моторлы афазияда тү зету-педагогикалық ық пал сақ таулы кө ру жә не акустикалық бақ ылауына оң қ айлардың сол жақ жартышарының маң дай бө лігінің бақ ылау функциясын іске қ осуына сү йенеді. Олар бірігіп оқ ығ анды жә не сө з сигналдарын есту арқ ылы қ абылдауын, артикуляциялық 294 қ алыптың кө рінетін элементтерінің оптикалық синтезден ө ткізуін қ амтамасыз етеді, т.с.с. Афференті моторлы афазияда тү зету-педагогикалық жұ мыстың жалпы міндеттері кинестетикалық артикуляторлы праксисының бұ зылыстарын тү зету болып табылады. Бұ л жұ мыстың нә тижесінде аграфия, алексия, сө йлеу тілін тү сінуін тү зету, содан кейін ауызша жә не жазбаша тү рде толық сө йлеуді қ алпына келтіру мү мкін болады. Жұ мыста қ олданатын тә сілдері сө йлеу тілінің бұ зылуының дә режесіне байланысты болады. Афференті моторлы афазияның кү рделі тү рінде тү зету-педагогикалық жұ мыстың алғ ашқ ы кезең інде қ алпына келтіру жұ мыстарының міндеттері: 1) сө йлеу тілінің дыбыстау жағ ын қ алыптастыру; 2) сө зді тү сінуінің бұ зылуын тү зету; 3) аналитикалық оқ у мен жазуын қ алпына келтіру; 4) қ арапайым ситуативті сө йлеуін ынталандыру. Афференті моторлы афазияның кү рделігінің орташа дә режесінде тү зету-педагогикалық жұ мысының негізгі міндеттері: 1) артикуляциялық дағ дыларын бекіту; 2) литеральді парафазияларды жою; 3) экспрессивті сө йлеу тілін ынталандыру; сө здің қ ұ рамдағ ы дыбыстық -буындық талдауының ақ ауларын жә не жазудағ ы литеральді параграфияларын жою; 4) экспрессивті жә не импрессивті аграмматизмдерін, заттың кең істікте орналасуын білдіретін қ осымша сө здердің мағ ынасын жә не қ олдануын тү сінудегі бұ зылыстарын жою. Афференті моторлы афазияның кү рделігінің жең іл дә режесінде тү зету- педагогикалық жұ мысының негізгі міндеттері – кө п буынды, бірнеше дауыссыз дыбыстары қ атарынан келген сө здерді айтуында, қ алдық артикуляторлы қ иындық тарын, литеральді парафазиялар мен параграфияларын, экспрессивті жә не импрессивті аграмматизмдерін жою. Бұ л міндеттерді шешу ү шін афференті моторлы афазияның кү рделі тү рінде логопедпен бірге қ айталау, машық тандырылғ ан сө з қ атарларын оқ у, оларды кө шіріп жазу жә не іштей оқ у, содан кейін кө ру диктант жә не кү н тақ ырыбына байланысты фразаларды дауыстап оқ у, жеке ә ріптерді оқ у жә не жатқ а жазу, кеспелі ә ліппеден 3-5 ә ріптен туратын сө здер қ ұ растыру. Іштей оқ удың жә не жазбаша сө йлеу тілінің біршама сақ таулы жағ дайында сюжетті суреттер арқ ылы фразаларды қ ұ растыруда сө йлеу тілінің қ алпына келуі қ алыптасады. Артикуляциялық аппараттың апраксиясын жою ү шін кө ру-есту еліктеу тә сілі пайдаланылады. Еліктеу ә дісін қ олдану бойынша жұ мыс айна, зондтар, шпательді қ олдануды талап етпейді, ө йткені афазия кезінде қ имылдардың еріктілігінің дә режесін жоғ арлатады, науқ астардың артикуляциялық қ иындық тарын ұ лғ айтып жібереді. Белгілі бір дыбысты қ алыптастырудың алдында науқ асқ а мағ ыналық, ойын, осы қ имылдарды еліктеу тү рінде тіл, ерін, ұ рт, жұ мсақ таң дайдың сө зсіз қ имылдарын орындауғ а ұ сынылады, яғ ни артикуляциялық апраксия тү зетіледі. Дыбыстарды қ алыптастыру науқ асқ а жең іл (еріндік жә не тілалды) дыбыстарғ а еліктеуден басталады. Жұ мысты қ арама-қ арсы (а, к, у) фонемаларды қ алыптастырудан бастағ ан тиімді. Оларды ажырату ү шін логопед науқ астың дә птеріне ү лкен 295 жә не жің ішке, дө ң гелек немесе кең жә не сә л ашық еріндердің суретін салып, осы дыбыстарды еліктетуін ү йретеді, содан кейін м жә не в дыбысын қ осады. Дыбыстарды қ алыптастыру келесі жағ дайларғ а шартталады: бір мезгілде бір артикуляторлы топтағ ы дыбыстарды қ алыптастыруғ а болмайды; дыбыстар зат есімнің атау септігіне емес, қ атынасқ а тү су ү шін керек сө здер мен фразаларғ а ең гізіледі (ия, жоқ, міне, мынау, т.с.с.). Афференті моторлы афазияның кү рделі тү рінде науқ асты дыбысты кө ру еліктеуінен (еріннен оқ у) жең іл сө здерді оқ у кезінде дыбыстарды ө з бетінше айтуына тез ауыстыру ү шін ә ріптердің ү стіне белгілер қ ойылады: а — кең ашық ауызғ а ұ қ сас, шең бер; у — жің ішке шең бер; м — жұ мылғ ан ерін, кейін жай тү зу сызық; ы — алдығ а шығ ып тұ рғ ан иек; m — тілдің тісаралық калпында тіл қ имылының бағ ытын кө рсететін солдан оң ғ а қ арай сызылғ ан кө рсеткіш сызғ ыш; и — жымиғ ан кү йдегі ауыз; о — тік сопақ ша; в — тө менгі ерінді тістеу; с — кө лденең орналасқ ан ысқ ырық, кейін екі паралель сызық; э — тіл астың ғ ы тістерге тіреліп, ауыз кең ашық; н — мұ рын қ анаттарының суреті; е — ауыздың кө лденең сопақ ша; ш — шаршы; к — тіл қ имылының бағ ытын кө рсететін оң нан солғ а қ арай сызылғ ан кө рсеткіш сызық ша; п — ү рленген ұ ртқ а ұ қ сайтын бір біріне қ арама-қ арсы орналасқ ан екі жақ ша жұ мылғ ан жә не кенеттен ажырағ ан еріндерді еліктейтін олардың ортасындағ ы сызық ша; л — жоғ арығ а бағ ытталғ ан кө рсеткіш сызығ ы; р — ирек сызық ша; ц жә не ч — сызық ша (т), екі параллель сызық шаның (с) жә не шаршының (ш) тіркесуі арқ ылы кө рсетіледі; йотты дауысты дыбыстар жол ү сті белгілерінің «қ осындысы» ретінде белгіленеді я = и + а; ю = и + у, т.с.с. Ұ яң дауыссыздарды б, д, г, ж, з анық тау ү шін дә л сол белгілер леп белгісімен қ олданылады. Афферентті моторлы афазияда жол ү сті белгілерін қ олдануды А. Р. Лурия (1948) ұ сынғ ан. Оларды қ олдану науқ асқ а дыбыстың артикуляциялық қ алпын кө ріп қ абылдауынан жең іл сө здерді, фразаларды оқ уғ а кө шуін жең ілдетеді. Бұ л афазияның ең ауыр тү рі. 2-3 жыл аралығ ында толығ ынан тү зетіліп, науқ астар жұ мыстарына қ айта оралады. Логопед науқ ас саруайымғ а тү спеу ү шін, тү зету жұ мысы ұ зақ мерзімге созылатынын айтпайды. Жаң а дыбыстарды менгеру кезінде артикуляциялық дағ дыларын бекіту мақ сатымен логопед алдында ө ткен материалды қ айта-қ айта қ айталауы тиіс. Науқ астың артикуляциялық аппараттының апраксиясы жойылғ анына қ арай жол ү сті таң баларын азайта отырады. Оны толығ ынан жою ү шін ө тілген материалдардың бә рін 2-3 рет қ айталау қ ажет. Науқ астың артикуляциялық аппараттының апраксиясы жойылғ анына қ арай, сурет бойынша кү нделікті ә рекеттегі тұ рмыстық сипаттағ ы фразаларды логопедпен қ оса жә не одан кейін ө зі айтуғ а кө шеді. Науқ асты ө з бетінше сө йлеуге ынталандырады. Тү зету-педагогикалық жұ мыстың алғ ашқ ы кезінде жә не афференті моторлы афазияның ауырлығ ының орташа дә режесінде бірінші кезектегі міндеттердің бірі – ситуативті, ауызекі сө йлеуін қ алпына келтіру. Қ алпына келтірілген дыбыстар қ атынас кезінде керекті сө здер мен фразаларғ а енгізіледі (жақ сы, ертең, бү гін, кешке, тү сте, мен тамақ тандым, мағ ан дә рігер келді, т.с.с.) 296 Сө йлеу тілінің ситуативті диалог тү рі пайда болғ анына қ арай тілдің монолог тү рін қ алпына келтіру жұ мысы басталады. Бұ л кезде негізгі мақ сат науқ астың сө здік қ орын молайту, аграмматизмдерден сақ тандыру, толық ауызша жә не жазбаша сө йлеуін дамыту, еркін диалогтік сө зге дайындау. Науқ асты сө здің дыбыстық -буындық талдауы қ алпына келуіне қ арай сурет бойынша фразаларды ауызша қ ұ руынан жазбашағ а ауыстырады. Бұ л науқ астың жетістіктерін білдіреді. Жазбаша сө йлеу тілі ауызша сө йлеуін қ алпына келірудің сү йеніші болады. Оқ у мен жазуын қ алпына келтіруде кө ру диктанттардың маң ызы зор. Афферентті моторлы афазияда сө з қ ұ рамын талдауын қ алпына келтіру ү шін кеспелі ә ліппе, сө з жә не фраза ішінде тастап кеткен ә ріптерді жазу пайдаланылады. Афазияның бұ л тү рінде артикуляциялық бұ зылыстарды жою ө те кү рделі, ұ зақ мерзімді процесс (ү ш айдан бір жылғ а дейін). Дыбыс айтуының бұ зылуы афферентті моторлы афазияның ауырлығ ының орташа жә не жең іл дә режесінде де сақ талады. Афферентті моторлы афазияның ауырлығ ының орташа дә режесінде аграфия мен аграмматиздерді жоюғ а ерекше кө ң іл бө лінеді. Науқ асқ а есту, кө ру диктанттары ұ сынылады. Дауыссыз дыбыстардың тоғ ысуы кездесетін сө здерге, сө зде тастап кеткен буындарды, сө йлем ішінде тастап кеткен сө здерді коюғ а аса назар аударылады. Аграмматиздерді тү зетуде кө мекші сө здердің, зат есімнің жалғ ауларының ү лгілері (схемасы) пайдаланылады. Афферентті моторлы афазияның жең іл дә режесінде аффрикаттарды, дауыссыз дыбыстардың тоғ ысуын, Р дыбысын айтуындағ ы артикуляторлы қ иындық тары тү зетіледі. Науқ астың ө з сө йлеуін есту бойынша бақ ылауы бекітіледі, біртіндеп мақ ал-мә телдер, жаң ылтпаштар айту, оқ ығ ан ә ң гімелердің мазмұ нын айту беру, сюжетті сурет бойынша ә ң гімелеп беру арқ ылы сө зінің қ арқ ыны жылдамтылады. Науқ ас сурет бойынша мә тін қ ұ растырып, ашық хат толтырып, жазады. Экспрессивті сө йлеуінің ауыр тү рде бұ зылуында фонематикалық есту қ абілетін қ алпына келтіруіне, кең істікте бағ дарлауына, антоним, синонимдерді тү сінуіне аса назар аударылады. Соң ғ ы кезең дерінде, оқ у мен жазуғ а сү йенуге мү мкіндік болғ анда, импрессивті аграмматизмді жоюғ а болады.