Акустикалық-гностикалық афазия

Акустикалық -гностикалық (сенсорлы) афазия Алғ ашқ ы рет акустикалық -гностикалық сенсорлы афазияны сипаттап берген К. Вернике. Афазияның аталмыш тү рі сол жақ жартышардың артқ ы жағ ындағ ы ү шінші жоғ арғ ы самай қ ыртысының зақ ымдануынан пайда болады (Вернике аймағ ы, 22 алаң). Тіл дыбыстарының акустикалық талдау мен жинақ тауының ақ аулығ ы табылады. Бұ ның салдарынан фонематикалық естуі бұ зылады. Фонематикалық естуінің бұ зылуы, сенсорлы афазияның негізгі ауытқ уы болып, импрессивті сө йлеу тілінің кү рделі бұ зылыстарына ә келеді. Тілдің парадигмалық жү йесі фонема денгейінде бұ зылады. Орыс, қ азақ тіліндеге ө зара байланысты фонемаларды танып білуі мен қ арсыластыруы келесі критерийлер бойынша бұ зылады: 1) ұ яң – қ атаң; 2) жуан – жің ішке; 3) назальды – назальсыз жә не т.б. Сенсорлы афазияғ а ұ шырағ ан адам дыбыстардың осы белгілерін жеке қ абылдай алмайды, сондық тан оларды біркелкі естіп айтады немесе ұ қ сас фонемаларғ а алмастырып айтады. Мысалы, доп – топ; асық – азық; ұ сақ – ұ зақ, т.б. Бұ л негізгі ауытқ уғ а – сө йлеу тілді тү сінудің бұ зылуына ә келеді. Афазияның қ арастырылып отырғ ан тү рінің клиникалық кө рінісі «сө здің мағ ынасынан айыру» феноменімен, сө зді, қ аратпа сө зді тү сінуінің бұ зылуымен кө рінеді. Акустикалық -гностикалық сенсорлы афазияның нейропсихологиялық синдромы ауызша импрессивті сө йлеу тілдің барлық тү рлерінің бұ зылыстарын, оқ у мен жазудың бұ зылуын, дыбыстарды талдауының ауытқ уларының салдарынан ауызша есептің бұ зылуын (есту арқ ылы), ритмды жаң ғ ыртуының бұ зылуын, эмоционалды реакцияларының тұ рақ сыздығ ымен, жең іл тү рдегі қ озғ ыштық пен, қ обалжушылық пен сипатталатын ерік-жігер аймағ ының бұ зылуын қ осады. Психологиялық кө рінісінде ә уелі сө йлеу тілінің эмоционалды-мә нерлі компонентерінен басқ а барлық қ ызметтерінің бұ зылыстары байқ алады. Сенсорлы афазия кезінде сө зді тү сінуінің бұ зылуы кө рніс табады. Бұ л ең қ арапайым сө здерді, нұ сқ ауларды тү сінбеуінен басталады. Дегенмен, кейбір жағ дайда афазияның мә лім формасы бар адамдар айтылғ ан сө здің жалпы мағ ынасын қ ағ ып алады. Сө зді тү сінудің ү ш дең гейі ажыратылады (В. 283 М. Шкловский, Т. Г. Визель). Бірінші (ө рескел) дең гейі сө зді тү сіну кө лемінің кү рт шектелуімен сипатталады. Екінші (орташа) дең гейі ситуативті сө зді жалпы тү сінуімен сипатталады. Бұ л жағ дайда ситуативсыз сө здің кү рделі тү рлерін тү сінуі қ иын болады. Ү шінші (жең іл) дең гейінде сө зді біршама еркін тү сінуі байқ алады. Дегенмен, реттілікпен логикалық операциялар істеуді қ ажет ететін толық мә тіндерді қ абылдау кезінде белгілі қ иындық тар туындайды. Кейбір жағ дайда мидың самай бө ліктерінің екеуінің (сол жә не оң) бірдей зақ ымдалуынан ауыр акустика-гностикалық афазия акустикалық агнозиямен ү йлескен болады. Фонематикалық естудің бұ зылуымен қ атар есту арқ ылы дауыстың тембрі, сө з ырғ ақ тылығ ы бұ зылады, сө зсіз дыбыстар ажыратылмайды: жапырақ тардың сыбдыры, машинаның дауысы, т.б. Акустикалық -гностикалық афазияда спонтанды сө йлеу тілінің ү ш дең гейін ажыратады. Бірінші (ө рескел) дең гейінде спонтанды сө йлеу тілі кездейсоқ дыбыстардың, буындардың, сө з тіркестердың қ ұ рамасынан тұ рады. Бұ л «жаргонафазия», «сө з окрошкасы» немесе «сө здік салат» деп аталатын болды. Ө зін-ө зі бақ ылау деген мү лдем байқ алмайды. Жаргонофразия ә детте 1, 5-2 айғ а дейін созылады, кейін логорея (кө п сө йлеу) орын алады. Екінші (орташа) дең гейі литеральді жә не вербальді парафазиялармен, логорея элементтерімен сипатталады. Сө йлеу жылдам болады, бірақ сө з ішінде жә не сө здер арасында кідірістер байқ алады. Бұ л науқ астың ө зін-ө зі бақ ылауғ а ә рекетенетінін білдіреді. Сө йлеудің лексикалық қ ұ рамында ә р тү рлі сө з таптары кездеседі, бірақ етістік, есімдік, одағ айлар басым болады. Ү шінші (жең іл) дең гейі сө йлеу тілінің қ алыптасуының кеш кезең деріне тә н, сө йлеу тілі айтарлық тай толық, лексикалық қ ұ рамы жә не синтаксистік қ ұ рылымы бойынша алуан тү рлі. Кө мекші сө з таптары атаушыларғ а қ арағ анда басым болады. Дыбыс айтуында қ иыншылық тар кездеспейді. Сө йлеу кейбір кезде «таң ырқ атқ ыш», «мә нерлі» стилистикалық тү рде болады. Фонематикалық есту қ абілетінің бұ зылуынан сө з қ айталауы екінші ретте зақ ымдалады. Сө з қ айталаудың бұ зылыстарының ә р тү рлі нұ сқ алары кездеседі. Ө рескел тү рінде жақ сы таныс сө здер кө птеген бұ зылыстармен айтылуы мү мкін. Орташа тү рінде акустикалық ұ қ сас дыбыстар алмастырылып айтылады. Фразаларды қ айталау кезде сө йлемнің ұ зындығ ы, оның синтаксистік жә не просодикалық «суреті» сақ таулы болып келеді, бірақ лексикалық қ ұ рамының ө рескел бұ зылыстары байқ алады. Жең іл тү рі қ айта қ алыптастырылғ ан спонтанды сө йлеу тіліне шамамен сай келуімен сипатталады. Кү рделі сө з конструкцияларында парафазиялар орын алады. Ө рескел тү рінде қ ойылғ ан сұ рақ тарды тү сінбеуінің салдарынан диалогтік сө йлеу тілі аса шектеледі. Орташа тү рінде диалог мү мкін, бірақ жауаптар ә рқ ашан хабарлатындыратын сипатта болмайды. Жең іл тү рі мағ ыналық қ ұ рамы кү рделі сұ рақ тарды тү сінуінде жеке қ иындық тар туындайтынымен сипатталады. Жазбаша сө йлеу тілінің ө рескел бұ зылуында оқ у процесінің ыдырауымен, жеке ә ріптерді танып, оқ уын білмеуі сенсорлы афазия кезінде кө рінеді. Тек ө з аты-жө нін жаза алатын ғ ана дең гейде болады. Орташа 284 дең гейде дауыстап оқ уы мү мкін, бірақ эксперессивті сө йлеу тілінде кездесетін бұ зылыстар орын алады. Сө зді, жай фразаларды кө шіріп жазуы сақ таулы, дегенмен диктант жазғ анда кө птеген қ ателер жібереді. Жең іл дең гейде фразаларды жә не мә тінді еркін оқ иды. Дыбыстық жә не мағ ыналық қ ұ рылысы кү рделі элементтерде жеке бұ зылыстар жібереді. Жазуында ө рескел қ ателер кездеспейді. Сенсорлы акустикалық -гностикалық афазияда санақ тың ө рескел бұ зылулары ең алғ ашқ ы сә тте байқ алады, ө йткені санақ операцияларына кіретін сө здерді қ айталауды талап етеді. Науқ астар нұ сқ ауды тү сінбей жатып есептермен арифметикалық операциялар орындамай, оларды кө шіріп жазады, сол кезде сандарды дұ рыс жазбауы мү мкін. Мысалы, 3 + 2 = 3 +2, 3 + 2 = 15, 5 + 2 = 3. Инсульттан кейінгі алғ ашқ ы сә тте ө рескел акустикалық -гностикалық афазияда диктант жазу тұ рмақ, кө шіріп жазуы да бұ зылады. Науқ астар сө йлеуінде ө з ауытқ уларын сезбейді, кө шіретін сө здің образын кө ру арқ ылы қ ағ ып алып, бақ ылаусыз жаза бастайды. Сө зді бақ ылаусыз кө шіріп жазғ ан кезде олар артық ә ріптерді жазады. Мысалы, дыбыстардың белгісіз қ ұ рамасын ү здіксіз қ айталай отырып бас деген сө зге кіретін ү ш ә ріптердің орнына сегіз-он ә ріп жазуы мү мкін. Сақ таулы оптикалық бақ ылауын ү немі іске тарту сө здің ә ріптік қ ұ рамын бірте-бірте болжытпай кө шіруге ү йретеді, бірақ есту диктанттарында ә лі ұ зақ мерзім литеральді параграфиялар байқ алады.