Кәсіптік этика және оның негізгі элементтері

Кү нделікті мейірбикелік тә жірибеде мейірбикелік іс философиясының бастаушысы этика болып саналады. «Этика – кә сіптік тә ртіптің дұ рыс-бұ рысын, жақ сылық пен жамандық тың қ айда екенін анық тайтын философияның бір саласы» (М.Фаулер).

Кә сіптік этиканың элементтерін анық тап алудың мә ні неде?

Жаң а ғ ана ең бек ә рекетімен айналыса бастағ ан мейірбике бірден кә сіби дең гейдегі талаптарғ а сә йкес бола алмайды. Философия докторы Патриция Боннер жас мейірбикенің ө зін екі ә скердің – оқ ығ ан кездегі қ ұ ндылық тардың жә не практикада танып білген қ ұ ндылық тардың шайқ асымен салыстырғ анын есіне тү сіреді.

Кейін, мамандық қ а ү йрене келе, ол медициналық колледжде ие болғ ан жә не кә сіптік қ ұ ндылық тардың ө зара араласып, қ осылып кеткенін байқ ады. Екі қ ұ ндылық бірге, біртең дес, міндеттерді терең сезініп, ойланылғ ан болса ғ ана мамандық тың толық қ алыптасқ аны. Бірінші міндет – жеке тұ лғ аны сыйлау. Ә р емделуші бикелік іс-ә рекеттің тү рсіз объектісі емес, ол табиғ аттың бірегей жаратылғ ан жаны бар жә не осы тұ рғ ыда тө мендегі қ ұ қ қ а ие:

-бикелік кү тімді толық кө лемде қ абылдауғ а;

-ауруы, емдеу жолдары жә не кү тулі нә тиже туралы дұ рыс мә лімет алуғ а;

-қ ұ пияғ а;

-кү тім мен емге белсенді қ атысуғ а;

-болашақ тағ дырын еркін таң дауғ а.

Емдеу барысында мейірбике емделушіге ө з қ ұ ндылығ ын тү сінуге кө мектеседі, оның проблемаларының барлық шешу жолдарын қ арастырады, кейін не мақ ұ лдамай, не айыптамай ө з емделушінің шешімін қ абылдайды. Жеке тұ лғ аның автономиясын сыйлап, мейірбике кең ес бермейді, ол тек хабарлап жә не қ олдап отырады [38, 39].

Мейірбикенің басқ а да міндеттері хабардарлық, жауапкершілік, мейірбикелік іске берілгендік.

Екінші қ ұ ндылық – идеалдар, кү ткен мақ саттар, яғ ни ізденістеріміз де ардақ ты мақ сат тұ татын ә лпештеген затымыз (М.Фаулер). Мысалы: денсаулық, ү йлесімділік, қ амқ орлық, тә уелсіздік, жайлылық.

ү шінші қ ұ ндылық – мейірбикенің жеке басындағ ы қ асиеттері.

Флоренс Найтингейл дә уіріне дейін мейірбикеге сипаттама беру ү шін сау, қ ұ дайшыл, таза, ең бексү йгіш, ынталы, жайдары деген эпитеттер қ олданылғ ан. Крестовоздвиженка мейірім бикелер қ оғ амының бастығ ы Екатерина Бакунина былай деп жазғ ан: «Бііздің арманымыздағ ы бикелер – аурулардың жұ батушылары, олардың сұ раушылары, бө тен госпитальдарғ а ыстық қ атысу сезім мен ақ ниеттілікті енгізетін бикелер».

Қ азіргі мейірбикелер рақ ымшылығ ы ә лдеқ айда толық тырылғ ан – оғ ан ойлау, қ ызмет істеу, басшылық ету, оқ ыту, тү рлі жағ дайларда ө зіне жауапкершілік арта білу т.б. шеберліктер қ ажет.

Мейірбике мен қ оғ ам

Мейірбикелік мамандық тың барлық мамандар сияқ ты қ оғ ам алдында этикалық міндеттері болады, сондай-ақ қ оғ амның да мамандық алдында этикалық принциптері болады. Дә рігер науқ асты емдейді, ал мейірбике кү теді.

Қ оғ амның мейірбикеге деген қ ө зқ арасын адамғ а деген кө зқ арас деп санауғ а болады. Бұ л жерде ү йлесімге жету ө те маң ызды. Мейірбикелер ө зінің кә сіптік іс-ә рекетінің негізі ретінде кез келген жағ дайда емделушінің ық ыласын қ орғ ау мен мейірбикелік істегі ү здіксіз прогресті қ олдау антын қ ояды.

Ал қ оғ амның мейірбике алдындағ ы міндеті – анық регламентацияланғ ан заң ды актілер кө мегімен мейірбикеге ә леуметтік қ орғ анысты қ амтамасыз ету, кә сіптік мансап пен кә сіптік дә режеге жету мү мкіншілігін тудыру.

Қ ысқ а мерзім ішінде мейірбике жан-жақ ты білімді мейірбикеге деген жолдан ө теді. «Жү рексіз заманның жү регіне» айналып, мейірбикелік іс қ андай терең діктерге жете алатынын қ азір ғ ана ұ ғ ындық. Бірақ бұ л жерде Қ азақ стан денсаулық сақ тау жү йесінде қ алыптасқ ан «техникалық медбикелер» институты мен «жаң а» мейірбикелердің бірігу мү мкіндігі туралы шиеленіскен сұ рақ туады.

Рерихтің нақ ыл сө зін келтірейік: «Дә у бұ лттан биік тұ рып, жерді кө рмейтініне Ергежейлі кү лген екен. Бұ л кү лкіге Дә у былай деген: «Мен кө ргім келсе, ең бектей аламын, ал сен ешқ ашан бұ лттың ә р жағ ындағ ысын кө ре алмайсың».

Мейірбикелік ісінің философиясы, мейірбикелік істегі реформа – қ азақ стандық мейірбикелерге бұ лттың ә р жағ ын кө руге, отандық мейірбикелік істе қ алыптасқ ан жағ дайды мамандық пен барлық қ азақ стандық тар игілігі ү шін ө згертуге берілген мү мкіншілік.

Кә сіптік этика жә не деонтология

Этика дегеніміз – ұ намдылық жә не мораль туралы ғ ылым. Медициналық этика бұ л ұ намдылық тың маң ыздылығ ы медицина қ ызметкерінің іс-ә рекетіндегі принциптері, олардың науқ асқ а жоғ ары адамгершілік қ атынасы туралы ғ ылымның бір бө лігі.

Медициналық этика ондағ ан жү зжылдық тар бойы бар. Біздің дә уірге дейін 1500 жыл бұ рын. Ежелгі Индияда дә рігерлер мамандығ ын бастағ анда ант берген. Кө птеген медициналық анттардың негізінде бү гінгі кү ні ә ртү рлі дү ниежү зілік елдерде қ абылдайтын анттардың бірі – «Гиппократ анты», 2400 жыл ә йгілі.

«Гиппократ анты» - негізгі медициналық этиканың ережелер кешені, мұ нда уақ ыт айырмашылығ ына қ арамастан, қ азіргі кезге дейін ө зекті болып қ алғ аны былай деп ү нделеді:

1.«Non nocere» («Қ ауіп келтірме»). Ә рбір ем, барлық іс-ә рекеттер, дә рігердің нұ сқ аулары аурудың жағ дайын жең ілдетуге бағ ытталып, оғ ан пайда ә келу керек – бұ л басты этикалық принцип.

2.Ең жоғ арғ ы байлық – адам ө мірі.

3.Дә рігер ә рбір науқ астың жеке ө мірін сыйлау керек, моральғ а жатпайтын қ ылық тардан аулақ болу керек.

4.Дә рігер кә сіби тактикасын сақ тауғ а, ө зінің мамандығ ын сыйлауғ а тиіс.

Медициналық этиканың ең негізгі мә селелері: біздің моральдік принципі бойынша іс-ә рекет жасау, ауруғ а қ амқ орлық пен қ арау, ә рқ ашан жә не қ ай жағ дай болмасын медициналық кө мек кө рсетуге дайын, жоғ ары гуманды кә сіптің салт-дә стү рлерін кө бейтіп, сақ тау керек – осы медициналық этиканың мә селелері.

Науқ асқ а толық сезімталдық пен қ арап, оның жағ дайын тү сінген кезде, ол мен Сіздің араң ыздағ ы нағ ыз қ арым-қ атынас болуы мү мкін, бұ л емдік нә тижеге ө те қ ажет!

Негізгі этикалық категорияларғ а мына тү сініктер жатады: «борыш», «абырой», «ұ ят», «атақ», «бақ ыт».

Кә сіби жә не қ оғ амдық қ арым-қ атынастар процесінде пайда болғ ан, ө з міндеттерін орындау кезіндегі кә сіби жә не қ оғ амдық міндеттердің анық талғ ан шең бері міндет ұ ғ ымы білдіреді.

Ә сіресе, медицина қ ызметкерінің борышы туралы айту керек. Еш уақ ытта адамның физикалық, психикалық денсаулығ ына қ арсы немесе ө міріне қ ауіп тө ндіретін жағ дайда қ андай ұ сыныс болса да, іс-ә рекеттерге қ атыспау керек.

Дә рігерлік этиканың басты проблемаларына медициналық деонтология жатады, медицина қ ызметкерінің тә ртіптік принциптерін оқ ып зерттейтін, сонымен қ атар емдеу нә тижесінің жоғ ары сапада болуына бағ ытталғ ан медициналық іс-ә рекеттердің қ ателерін болдырмау, себебі олар науқ асқ а қ олайсыз ә сер туғ ызады. Медициналық деонтология ұ ғ ымына дә рігер мен емделушінің арасында емдеу процесінде анық талғ ан ө зара қ атынас жү йелері де кіреді.

«Деонтология» термині XVX ғ асырдың басында ағ ылшын философы Бентаммен адамның кә сіби тә ртібі туралы ғ ылымды белгілеу ү шін енгізілген.

«Ү лкен медициналық энциклопедияда» медициналық деонтологияғ а толық анық тама берілген, онда «сапасыз медициналық жұ мыстың нә тижесінен болатын қ ауіпті жағ дайларды жою».

Медицина қ ызметкері ө зіндік практикағ а кірерде дә рігермен қ ұ пияны сақ тауғ а келісім береді. Ө ткен уақ ыттардағ ы кө птеген медициналық ең бектерде кә сіби қ ұ пиялардың сақ тауының керектігі кө рсетілген. Римде медицинаны ү ндеместің ө нері деп атағ ан.

Медицина қ ызметкерінің қ азіргі кезде науқ ас туралы ө зінен немесе емдеу барысында:

1.медицина қ ызметкерінің ө зінен немесе емдеу барысында науқ ас туралы мә ліметтер;

2.ө те ауыр жағ дайдағ ы аурулардан басқ а, дә рігердің науқ асқ а хабарламайтын аурудың тү рі туралы мә ліметтер.

Оларды ү міттендіру зор, кү рделі ө нер. Қ олданғ ан ә дістерге жә не дә рі-дә рмектерге қ арамастан қ олайсыз жағ дайғ а соқ тырғ анын жасыру керек.

Осындай ә рекет оғ ан қ оршағ ан ортағ а дұ рыс кө зқ араспен қ арауына кө мектеседі.

Кейбір адамдарда ойлары тек қ ана ө лім мү мкіншілігі туралы ғ ана болуы мү мкін, ол психологиялық толқ уғ а ә келіп, қ олайсыз жағ дайғ а соқ тырады. Кеменің апаттық кезінде 90%-ын қ ұ тқ аратын – шлюпка, ешқ андай қ ұ тқ арылатын мү мкіншілігі жоқ дейтіндер, азық -тү ліктің, ішетін судың қ орлары болса да, бірінші кү ні ө леді, оның себебі жә не тү рткісі - ө здерінің ойлары.

Мейірбике алынғ ан ақ паратты қ ұ пиялы тү рде сақ тау керек жә не оны айтуғ а зор абайлық пен қ арағ аны дұ рыс [3, 4, 13].

Кә сіби қ ұ пиялық тар емделушіні аурудың ө зінен ғ ана емес солардың салдарынан неғ ұ рлым ауыр жағ дайларғ а ә келіп соғ атын қ айғ ылардан ғ ана қ орғ ауғ а емес, ол адамның абыройын бө тен аурулар туралы жоритын ә уесқ ойлардың орынсыз қ ұ марлығ ынан қ орғ ауғ а бейімделген. Мейірбике қ ызығ ушылық танытқ ан таныстарының сұ рауы бойынша диагнозды немесе анализдерінің нә тижесін айтуғ а тиіс емес.

Медициналық этиканың ережесін бұ зғ ан кезде «ятрогения» деген ауру пайда болады. Олар сезімтал адамдарғ а тә н, қ олайсыз диагноздардан медицина қ ызметкерінің дұ рыс тү сіндірмеуінен «ө зіншілдік» айтудан болады.

Янтрогенді аурулар негізгі ауруларғ а қ осылып қ ауіпті, жаң а патологиялық симптомдарғ а ә келеді.

Осы принциптердің орындалуы мейірбикенің мінез-қ ұ лқ ының тү рлерін ү ш негізгі топқ а бө леді:

1.Моральді белгілер: сезімталдық, сыпайылық, шыдамдылық, жылы шырайлық, шыншылдық, жылы кө збен қ араушылық, нә зіктік, мейірбандық, жанашырлық.

2.Эстетикалық белгілер: сыпайылық, қ арапайымдылық, жинақ ылық, емдеу мекемелерінде мерекелік жағ дайды тудырушылық.

3.Интеллектуалды белгілер: кә сіби эрудиция, бақ ылаушылық, емдік-диагностикалық манипуляцияларда логикалық ойлау қ абілеті.

Мейірбикенің рө лін жә не орнын тү сіну маң ыздылығ ы, ә сіресе, стационарлы медициналық мекемелерде. Дә рігерден гө рі мейірбике мен емделушілердің арасындағ ы тікелей қ арым-қ атынастары кө бірек. Науқ ас мейірбикеден қ олдауды жә не тү сінушілікті іздейді. Бү гінгі кү нге дейін мейірбикелік іс дә стү рлі техникалық кү тім жасаумен дайындалып келеді. Ә рине, оны алып тастауғ а болмайды. Бірақ, мейірбикенің науқ асқ а психологиялық қ атынасының жоқ тығ ына байланысты, науқ астың қ анағ аттанбаушылығ ына ә келеді жә не кейбір мейірбикелердің «жұ мыстық» тә ртібіне қ арсы шығ ады. Басқ а жағ ынан қ арағ анда, мейірбике мен науқ астың арасында керекті аралық ты сақ тамау қ аупі туады. Кейбір мейірбикелер науқ аспен бақ ылаусыз мылжың дасып, емделушінің жағ дайын нашарлатады, осы қ ылық екеуі арасындағ ы қ арым-қ атынасының қ ақ тығ ыс элементерінің пайда болуына ә келеді.

Мейірбике науқ астың проблемаларының қ иындығ ын тү сіне білу керек, бірақ ол проблемаларды шешуге тиісті емес.Ұ қ ыпты, жинақ ы, жылы жү зді мейірбике науқ астың сенімін кү шейтеді, оның қ атысуы кезінде ол ө зінің тыныштығ ын сенімді сезінеді [38, 39].

Венгер дә рігері Харли, ә йгілі «Дә рігер, мейірбике, ауру» ең бегінде мейірбикелердің тү рлерін жұ мысқ а деген кө зқ арасына, мінез-қ ұ лқ ына байланысты бө леді.

1.Іс жү зіндегі тү рі: дә лділік қ атаң дылық, кей кездері науқ ыстың адамгершілік жағ ын ұ мытады. Мінез-қ ұ лқ ысында болуы мү мкін, мейірбике ұ йық тап жатқ ан науқ асты ұ йық тайтын дә рі берем деп оятады.

2.Артистік тү рі: мейірбике науқ асқ а шексіз ө зінің маң ыздылығ ын кө рсеткісі келеді.

3.Нервозды тү рі: бұ л мейірбике жиі шаршайды, оның ә рекеттерін, кү шін ешкім байқ амайды. Ол ө зінің кейбір міндеттеріннен қ ұ тылғ ысы келеді: мысалы, жұ қ тыру қ аупі. Осы тү рге жататын кейбір мейірбикелер токсикоманияғ а бейім ө зінің қ иыншылығ ын басып, осылай толық тырады.

4.Ер адамды тү рі: шешім қ абылдайтын, ірі тұ лғ алы, энергиясы кө п, ө зіне сенушілік, жү йелілігі бар. Науқ астар оны «ә скери адам» деп сипаттайды. Жақ сы ұ йымдастырушы жас мейірбикелерді тә рбиелеуде табысты болады. Егер оның ә рекеті қ олайсыз болса, ісі агрессивті, қ атал, дө рекі болады [7, 38].

1.Мейірбикенің ана тү рі «аяулы мейірбике»: мейірбикелердің дене қ ұ рылысы нә зік.

2.Ақ ырында алтыншы тү рге – мейірбикелерге «мамандар» жатады, бұ л электрокардиограммада, электроэнцефалографияда жұ мыс істейтіндер. Олар кейде бө лімшелерде жұ мыс істейтін мейірбикелерден артық шылығ ын сезінеді. Егер олар осыны жасырмаса, олардың арасында жә не кезекшілікке келетін басқ а қ ызметшілердің арасында кернеулі қ арым-қ атынастар болады. Мейірбикелер емдік алдын алу мекемелерде ә р қ ырлы жұ мыс істейді. Медициналық деонтологияның негізі жалпы болып қ алады, бірақ ә ртү рлі жағ дайларда жә не жұ мыс мә селелері деонтологиялық ережелермен қ абылдаудың нақ тылығ ын ә рбір мекеменің ерекшелігіне байланысты талап етеді.

Мейірбикенің негізгі мә селесі – адамғ а, ауруғ а немесе сау адамғ а, сауығ арда немесе тыныш ө лу кезең інде, қ андай жағ дайды, оғ ан керекті кү шті, еркін ө зі таң дап алуына кө мек кө рсету!

Медбикенің негізгі тө рт міндеті бар:

1.Денсаулық ты сақ тау

2.Ауруды тоқ тату

3.Денсаулық ты қ алпына келтіру

4.Қ айғ ыруды жең ілдету