Дебиторлық берешекті беру-сату

Дебиторлық берешекті беру-сату мә міле жасау кезінде тараптардың қ арым-қ атынасы туындайтын міндеттемелерді орындауғ а бағ ытталғ ан. Қ ызмет кө рсету, тауарлар сату кезінде тараптардың бірі – дер кезінде ақ ы тө ленеді деп ойлайды. Егер мә міле бойынша ақ ы алдын – ала тө ленген болса, одан ә рі қ иындық туындамайды. Егер сатып алушы кө зделген мерзімде есеп айырыспай, соның себебінен сатушыда дебиторлық борыш сомасының туындауына ә кеп соқ тырса, қ иындық тар туындайды. Одан кейін сатушының сатып алушыдан борышты акцептсіз ө ндіріп алуы мү мкін болмайды, ө йткені ө зара есеп айырысудың негізгі нысаны акцепттік тә ртіппен, яғ ни сатып алушының келісімі бойынша кө зделген.

Дебиторлық берешектің ауқ ымына байланысты кә сіпорында айналымнан қ аржыларды оқ шауландыру, ақ шалай қ аражат айналымдылығ ы мерзімдерінің баяулауы жә не дебиторлық борышты қ айтару мерзімінің ұ зақ тығ ы пайда болады.

Тауар запастарымен салыстырғ анда дебиторлық берешек – бұ л ақ шалай қ аражаттың (ақ ы тө леу) келіп тү суі жолындағ ы бір қ адам алғ а басу. Алайда «Қ ысқ а қ адам» сияқ ты болып кө рінетін осы соң ғ ы қ адам кө бінесе бола бермейді. Іс жү зінде пайда болғ ан дебиторлық берешектен кейін 90 кү н ө ткеннен соң сатушы кү діктенеді де, белгілі бір іс-қ имылдар жасай бастайды, бірақ олар ә рдайым ойдағ ыдай аяқ тала бермейді.

Берешектің нақ тылығ ын жә не дебитордың бар екендігін растау жө ніндегі іс- қ имылдың бірі есепті кү нге салыстырып тексеру актісін жасау болып табылады, бірақ бұ л ә рекет ақ шалай қ аражатты қ айтаруғ а кепіл бола алмайды. Міндеттемелерді орындамау жағ дайларының жиілеп кетуіне байланысты «Векселдік айналым туралы» Қ Р заң дарында міндеттемедегі талаптан қ айту ретіндегі шарт нысаны – цессия кө зделген. Анағ ұ рлым кең тарағ ан нысан факторингілік компанияның дебиторлық берешегін сату болып табылады.

Факторингілік компания – бұ л белгілі бірсыйақ ығ а кә сіпорынның дебиторлық берешекті сатып алатын, содан кейін тікелей тауар (жұ мыстар, қ ызметтер) сатып алушылардың борыштарды жинайтын қ аржы компаниялары немесе банктер. Факторинг кезіндегі негізгі рә сімдерді сызба тү рінде беруге болады:

Сатып алушы- компания	тауар, қ ызмет	Сатушы- компания

несие шартын

сұ райды

Несие шартындағ ы факторингілік компания

тө лем жасайды

алдын-ала қ олма қ ол

ақ ша тө лейді

1–сызба

Факторинг кезіндегі негізгі рә сімдердің сызбасы

Яғ ни факторинг – бұ л тө лемнің кө п бө лігін, берешектің толық ө телу кепілдігін дереу алу, шоттарды жү ргізу жө ніндегі шығ ындарды кеміту мақ сатымен тауар сатушы тауар мә мілелері бойынша қ ысқ а мерзімді талаптарды қ айта табыстайтын қ аржыландыру жү йесі.

Ә лбетте, ө з қ ызметтеріне факторингілік компаниялар несие мен комиссия ү шін проценттер ө ндіріп алады. Бұ л орайда дебиторлық борыш кері талап қ ою қ ұ қ ығ ымен не кері талап қ ою қ ұ қ ығ ынсыз сатылуы мү мкін.

Кері талап қ ою (регресс) – бұ л мынадай жағ дайда дебиторлық берешекті жинау жө нінде қ ұ қ ық беретін тұ лғ адан тө лемдерді алуғ а арналғ ан дебиторлық берешекті жинау жө ніндегі қ ұ қ ық ауысатын тұ лғ аның қ ұ қ ығ ы (факторингілік компанияның қ ұ қ ығ ы):

1. Дебиторлар берешекті белгіленген уақ ытта ө темесе;

2. Мерзімінен бұ рын тө лесе;

3. Аударылғ ан дебиторлық берешектің қ олайсыз болуы салдарынан туындағ ан тү зетулер енгізсе.

Витулаева Т. «Дебиторлық борышты беру-сату»

Бухгалтер бюллетені – 2001 – №46 – 9 -11 бетке дейін. 9 – бет.

Тұ лғ аларды ө згерту ү шін Қ Р Азаматтық кодексінің 339-бабының міндеттемесінде кредитордың қ ұ қ ық тарын басқ а тұ лғ ағ а ауыстырудың негіздері мен тә ртібі кө зделген. Кредитордың қ ұ қ ық тарын басқ а тұ лғ ағ а ауыстыру ү шін, егер заң актілері мен шартта ө згеше кө зделмесе, қ арызгердің келісімі талап етілмейді. Кредитор қ ұ қ ық тарының басқ а тұ лғ ағ а ауысуы туралы ережелер кері қ ойылатын талаптарғ а қ олданылмайды.

Дебиторлық борышты кері талап қ ою қ ұ қ ығ ынсыз сатқ ан кезде сатып алушы ақ шалай қ аражатты жинау жө ніндегі тә уекелді ө з мойнына алады жә не қ арыз бойынша кез-келген зиянды қ абылдайды. Бұ л жағ дайда алуғ а шоттар беру – бұ л нысаны бойынша да, мазмұ ны бойынша да дебиторлық берешекті тү пкілікті сату.

Дебиторлық берешекті ү шінші тарапқ а қ олма-қ ол ақ шағ а айырбастау арқ ылы беру ә дістері:

Қ амтамасыз етілген алыс-беріс дебиторлық берешекті сату

Дебиторлық берешекті ү шінші тарапқ а қ олма-қ ол ақ шағ а айырбастау арқ ылы беру ә дістері

Кері талап қ ою қ ұ қ ығ ымен дебиторлық берешекті сатқ ан кезде:

● дебитор берешекті ө темеген жағ дайда, сатушы сатып алушығ а ақ ы тө леуге кепілдік береді;

● тараптардың ә рқ айсысы осы операция кезінде операция жасалғ аннан кейін ө зі бақ ылайтын активтер мен міндеттемелерді мойындайды жә не немесе ө телмеген активтер мен міндеттемелерді бұ дан ә рі мойындамайды;

Витулаева Т. «Дебиторлық борышты беру-сату»

Бухгалтер бюллетені – 2001 – №46 – 9 -11 бетке дейін. 10 – бет.

● таза тү сімдер айқ ындалады – бұ л, пайда болғ ан міндеттемелерді қ оспағ анда, сату нә тижесінде алынғ ан ақ шалай қ аражаттар немесе басқ а активтер;

● нә тижесінде сатудан болғ ан зиян анық талады.

Сатушыда дебиторлақ берешек сомасын сатуғ а қ атысты тауарларды, жұ мыстарды, қ ызметтерді сатып алу-сату жө ніндегі операцияларды жасау кезінде есепте қ олданылатын есептеу ә дісі сатуды тү сіну жә не сату ретінде толық кө лемінде қ олданылмайды, ол ақ шалай қ аражаттың қ озғ алысымен шектеледі. Ең жақ сы дегенде сатушы толық соманың қ айтарылуына ү міттенеді, бірақ дебиторлық берешекті сатуда ә р тү рлі себептер мен мақ саттарғ а тап болады:

● ақ шалай қ аражаттың жеткіліксіздігі;

● меншік қ ұ қ ығ ын қ орғ ау;

● несиеге қ ол жеткізе алмау;

● заң ды несиелік шектеулер;

● қ арызды қ амсыздандыру.

Сатып алушыда дебиторлық берешекті сатып алу болашақ та аударылғ ан қ аржыларды, сондай-ақ сатып алғ ан кездегі айырманы қ айтарып алуғ а ү міттеніп, ақ шаның жылыстауын білдіреді. Бірақ сатып алу кезінде активтердің пайда болуына ә кеп тіремейді жә не дебиторлық берешекті талап ету қ ұ қ ығ ын тану ақ шалай қ аражаттың нақ ты жылысу сомасымен жү ргізіледі.