Дебиторлық берешектер есебін ұйымдастыру

Кә сіпорындар мен ұ йымдардың басқ а заң ды немесе жеке тұ лғ алардан оларғ а сатқ ан тауарларды, кө рсеткен қ ызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала тө леген тө лемдері ү шін алашақ берешектер - Дебиторлық берешектер (Алынуғ а тиісті шоттар) деп аталады. Осы кә сіпорындар мен ұ йымдарғ а берешек борышы бар заң ды жә не жеке тұ лғ алар дебиторлар болып табылады. Ө телетін (алынатын) уақ ытына қ арай алынуғ а тиісті дебиторлық борыштар ағ ымдағ ы алынуғ а тиісті берешектер жә не ұ зақ мерзімді алынуғ а тиісті борыштар болып екіге бө лінеді. Бұ л берешектердің есебі «Алынуғ а тиісті шоттар» бө лімінің шоттарында есептеледі.

Есеп беретін уақ ыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын дебиторлық берешектер «ағ ымдағ ы активтер» қ атарында есептеледі. Олардың қ атарына жататындар:

- ағ ымдағ ы активтерді сатып алуғ а тө ленген аванстық (алдын ала тө ленген) тө лем;

- тапсырылғ ан (берілген) шоттар бойынша алынуғ а тиісті берешектер;

- вексельдер бойынша алынуғ а тиісті берешектер;

- негізгі ұ йымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағ ы тү рлі операциялар негізінде туындағ ан дебиторлық берешектер;

- ұ йымның лауазымды адамдарының (тұ лғ аларының) дебиторлық берешегі;

- басқ адай дебиторлық берешектер.

Кә сіпорынның балансындағ ы алынғ ан вексель деп аталатын бабындағ ы сома басқ а заң ды немесе жеке тұ лғ алардың ұ йымғ а вексель бойынша тө лейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуғ а тиісті шоттар бойынша берешектер (дебиторлық берешектер) иелік ету хұ қ ығ ымен қ оса, заң ды хұ қ ығ ымен байланысты актив болып саналады. Қ орытындылап айтатын болсақ «дебиторлық берешек» дегеніміз, бұ л – иелік ету хұ қ ығ ын қ осқ андағ ы заң ды хұ қ ық тармен байланысты активте қ амтылғ ан алдағ ы уақ ыттағ ы экономикалық тиімділік.

Ұ йымның қ аржы жағ дайын сипаттайтын кө рсеткіштердің қ атарына дебиторлық берешектердің айналымы жатады. Яғ ни дебиторлық берешектердің есептелген уақ ыты мен ө телу уақ ытының арасындағ ы мерзім кү ндерінің саны. Ұ йымның дебиторлық берешегі оғ ан байланысты кіріс танылғ ан жағ дайда ғ ана анық талады. Дебиторлық берешектер сатылғ ан ө німдер мен тауарлардың қ ұ нынан бағ а жең ілдіктерін жә не қ айтарылғ ан тауарлардың қ ұ нын алып тастағ андағ ы қ алдық сома бойынша есептеледі. Бір жылдан астам уақ ыт бойы алынбағ ан дебиторлық берешектер «Ұ зақ мерзімді дебиторлық берешектер» болып есептеледі. Дебиторлық берешектердің пайда болғ ан (есептелінген) уақ ыты мен ө телу уақ ытының арасындағ ы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс кө п жағ дайларда ескерілмейді.

Кә сіпорындар ө здерінің тауарларын сатқ анда кейде сатып алушыларғ а бағ а жең ілдіктерін береді. Ұ йымдардың бұ ндай қ адамғ а баруының басты себебі сатып алушыларды қ ызық тыру арқ ылы сатылатын тауарлардың кө лемін арттыру болып табылады. Сонымен қ атар бағ а жең ілдіктерін ұ йымның кү мә нді берешектерінің сомасын қ ысқ артуғ а ү лкен ә сер етеді. Халық аралық тә жірбиеде бағ а жең ілдіктері сө зімен бірге сауда жең ілдігі сө зі қ атар қ олданылады. Ө з экономикасын нарық тық жолмен жү ргізіп келе жатқ ан елдердегі ұ йымдар сауда жең ілдігін тауарларды сатудағ ы жарнама ретінде пайдаланады. Ұ йымдардың сауда жең ілдігін қ олдануының мақ саты бағ а жең ілдіктерін пайдаланғ андағ ы жағ даймен бірдей деп айтуғ а болады.

Кейбір жағ дайларда сапасының тө мендігінен немесе тауарлардың ақ ау болу себебінен сатылғ ан тауарларды қ айтаруғ а тура келеді. Бұ ндай тауарларды қ айтарып алу сатушы ұ йымдар ү шін тиімсіз болады. Сондық тан да кә сіпорын сатып алушы заң ды немесе жеке тұ лғ аның осы тауарлар бойынша борыш сомаларының мө лшерін қ ысқ арту туралы талабын қ абылдауғ а келісуіне тура келеді. Ә рине аталғ ан жең ілдікті жасау ұ йымның келіп тү суге тиісті табыстарының кө лемін азайтатындығ ы сө зсіз.

Кә сіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық берешектер есебін жү ргізу барысында мына тө менде аталғ ан қ ұ жаттарды қ олданады:

нө мірі 7 – Журнал-ордер – «Жұ мысшылар мен басқ а да тұ лғ алардың берешегі» деп аталатын шотының кредиті бойынша;

нө мірі 8 – Журнал-ордер – «Алынуғ а тиісті қ осылғ ан қ ұ н салығ ы», «Есептелінген пайыздар», «Басқ адай дебиторлық берешектер» жә не «Берілген аванстар» деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;

нө мірі 9 – Журнал-ордерге қ осымша тізімдеме – «Берілген аванстар» шотының дебиті бойынша:

нө мірі 10 – Журнал-ордер – «Кү дікті қ арыздар бойынша резерв», «Алдғ ы кезең шығ ындары» шоттарының несие бойынша;

нө мірі 11 – Журнал-ордер – «Сатып алушылар жә не тапсырыс берушілердің берешегі» шотының жә не «Еншілес (тә уелді) серіктестіктердің дебиторлық берешегі» шотының кредиті бойынша жү ргізіледі.

Стып алушылар мен тапсырыс берушілер жә не басқ адай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғ арыда аталып ө ткен тіркелімдерден басқ а дебиторлық берешектердің есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату парақ шалары, бухгалтерлік анық тамалары жә не тағ ы да басқ а тіркелімдер (қ ұ жаттар) қ олданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұ нын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығ ын анық тау ү шін керек. Халық аралық бухгалтерлік есеп стандартында ұ йымның бухгалтерлік есеп жұ мысын жү ргізу барысында қ олданатын барлық бланкілері ү шін міндетті ортақ есеп беру формалары қ арастырылмағ ан. Есеп нысанын таң дау қ ұ қ ығ ы толығ ымен бас бухгалтердің қ ұ зырында, яғ ни ол алғ ашқ ы қ ұ жаттарды топтастырудың ең қ арапайым ә дісін таң дап, шоттар корреспонденциясын жү ргізуге міндетті. Шоттарғ а келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде ү немі қ атысатын, эпизодтық болып бө лінеді жә не олар басқ адай операцияларда қ олданылады. Дебиторлық берешектер шоттарында есептелетін сомалардың дұ рыстығ ы мен олардың толық тығ ын бақ ылау ү шін тү гендеу жү ргізілуі қ ажет, ол қ ұ жаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқ ылы жү ргізіледі. Мұ ндағ ы басты мақ сат – ә рбір шоттағ ы сомалардың сә йкестігі мен дұ рыстығ ын, толық тығ ын анық тау болып табылады. Дебиторлық берешегі есептеудегі басты мә селе сату мерзімін анық тау болып табылады, яғ ни сатып алушыларғ а тиеліп жіберілген немесе жө нелтілген тауарлардың, жұ мыстардың, қ ызметтердің қ ашан сатылғ анын тануында. Бухгалтерлік есептің кө зқ арасымен қ арағ анда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушығ а қ аржылық жә не есеп айырысу қ ұ жаттарының ұ сынылуы, тауарлардың сатылғ аны деп танылады.

Дебиторлық берешектер келесідей бө лімдерден тұ рады:

«Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілер берешегі».

«Кү мә нді дебиторлық берешектер».

«Еншілес серікестіктердің дебиторлық берешегі».

«Басқ адай дебиторлық берешек».

«Алдағ ы кезең шығ ындары».

«Берілген аванстар».

Яғ ни осы жоғ арыда аталғ ан баптар бойынша кә сіпорындар мен ұ йымдардың басқ а заң ды немесе жеке тұ лғ алардан алашақ сомалары дебиторлық берешек болып табылады.