Баянауыл

Бұ рынғ ы ө ткен заманда байлығ ы мен аты ә лемге жайылғ ан Қ арабай деген бай болыпты. Оның ай десе аузы, кү н десе кө зі бар Баян деген сұ лу қ ызы болғ ан екен.

Ә семдігі, кө ріктілігі алты алашқ а толық тарағ ан Баянды айттырып алғ ысы келетіндердің саны кү н санап кө бейе тү скен екен. Бірақ кү йеу болғ ысы келген жігіттерді менсінбей, қ айтара беріпті.

Абыр-сабырдан мазасы кеткен Қ арабай осындай істі ө ткізудің басқ аша жолын қ арастырады. Сө йтіп ө зінің Аякө зден Тү менге дейінгі аралық ты алып жатқ ан жайлауының орта тұ сы деп, тамаша жер жаннаты тә різді ө лкеге Баянның ауылын қ оныстандырады.

Сө йтіп ендігі келушілер осы ауылғ а ат басын тірейтін болғ ан. Кү нде ойын-сауық, қ ызық думан ө ткізіліп тұ рыпты.

Баянды кө ргісі келген бозбала жігіттер сол ауылды сұ растырып іздегенде: «Баянның ауылы қ айда? Баянауыл қ айда?» - деп сұ расыпты. Сө йтіп, осы бір табиғ аты кө ркем ө лке Баянауыл атанып кетіпті дейді.

(123 сө з)

ЕРРБОЛДЫҢ Қ УАНЫШЫ

Ерболдың бар есіл-дерті - коньки. Тү нде жалт-жұ лт етіп тү сіне де кіреді. Алаң сыз ойнап жү ріп, конькиі жоқ тығ ы есіне тү ссе, кө зіне мө лт-мө лт жас та келіп кетеді.

Ауылда коньки жалғ ыз Зұ лқ арнайда ғ ана бар. Балалар анда-санда оның конькиімен кезектесіп сырғ анайды. Жалт-жұ лт еткен мұ з бетінде конькимен зу-зу етіп сырғ анау – бір бақ ыт.

Ауыл кітапханасында істейтін анасы бү гін қ аладан Ерболғ а коньки ала келуге уә де берген. Міне, гү р-гү р еткен ұ шақ тың да ү ні естілді.

Ү йге кірген анасы Ерболдың қ олына су жаң а конькиді ұ стата берді.

Қ олындағ ы затын тарс еткізіп жерге тастай салғ ан Ербол конькиді тас қ ып қ ұ шақ тап алды. Жан-жағ ына алақ -жұ лақ қ арап, ауыл шетіндегі кө лге қ арай қ ұ стай ұ шты.

Келді де, тұ рып қ алды. Су бетінде сылқ -сылқ кү ліп толқ ын ойнап жатыр. Жағ асында сып-сып еткен шү регей, барқ -барқ жү зген ү йректер.

(121 сө з)

ТЫШҚ АНДАР МӘ ЖІЛІСІ

Еденнің астын мекендеген тышқ андар кең ес ашыпты. Кә рі тышқ ан сө з бастапты:

- Қ адірлі достар! Қ ысқ а ө мір мысық тан қ орқ умен ө туде. Тіпті тастай қ араң ғ ы тү ннің ө зінде асханағ а емін-еркін кіріп, қ алағ ан тамағ ымызды жеуден қ алдық. Мысық тү німен кө з ілмей, бізді аң думен болады. Тіршілігімізді қ айткенде қ ауіпсіздендіре аламыз, осы мә селе туралы кең еселікші! – депті.

Жиналғ ан тышқ андар қ алың ойда қ алғ ан шақ та, тыныштық ты бала Тышқ ан бұ зады:

- Алайқ ай, сү йінші! Оның жолын мен таптым. Тура мысық тың ініне қ оң ырау қ ұ рып қ оялық, мысық інінде қ озғ алғ ан кезде, қ оң ырау шылдырлайды да, бізге белгі береді. Сонда қ оң ыраудың ү нін ести сала, тығ ылып қ аламыз. Жас тышқ анның тапқ ырлығ ы мә жіліске қ атысып отырғ андарғ а ө те ұ найды. Тек кә рі тышқ ан біраз ойланып, тағ ы да сө з алады.

- Ұ сыныс ө те жақ сы, орынды. Иесіне ризашылық білдіреміз. Алайда, сол қ оң ырауды мысық қ а батылы барып кім байлайды, соны білгім келеді, - депті ол.

(121 сө з)

Қ Ұ СМҰ РЫН

Қ азақ халқ ының ұ лы ғ алымы Шоқ ан Шың ғ ысұ лы Уә лихановтың кіндік қ аны тамғ ан Қ ұ смұ рын бекінісінің ескі жұ рты қ азіргі Қ останай облысы Семиозер ауданы «Шө птікө л» совхозының бө лімшесінен ү ш-тө рт шақ ырым жерде.

Шоқ ан туғ ан Аманқ арай дуанының осында ауысуына орай жаң а дуан да Қ ұ смұ рын болып аталып кеткен. Шоқ анның ә кесі майор дә режесіндегі Шың ғ ыс Уә лиханов, сол кездері Қ ұ смұ рын дуанының ағ а сұ лтан болғ ан, «Қ ара шаң ырақ» иесі атанғ ан.

Ө з шаң ырағ ының, қ ала берді, бү кіл Уә ли ә улетінің мұ расы – Уә ли ханның сауыты мен дулығ асын Шың ғ ыс 1865 жылы Орыс география қ оғ амына тарту еткен.

Ата дә стү рі бойынша қ ұ рылтайғ а Шың ғ ыс ұ рпағ ымен қ атар, ә р руда жұ рт тұ тқ асын ұ стағ ан ақ сақ алдар, ұ лыстағ ы тү менбегі, мың бегі батырлар, жорық, қ ауғ а кү ндерінде айрық ша кө зге тү скен жалаң қ ылыш ерлер де келген. Етегі шұ батылғ ан шекпен

сыртынан бадана киіп алыпты. Тозғ ан шаруамызды тү зейміз деп бес жү заламан атқ а қ оныпты.

(122 сө з)

Қ АБАНМЕН АЙҚ АС

Атын баптап мініп, қ ару-жарағ ын ұ стауғ а ә деттенген Ерасылдың он ү ш жастан асқ ан кезі. Кү зді кү ні, қ ысты кү ні саятшылық қ ұ рып, аң -қ ұ с аулауғ а дағ дыланды. Садақ тартып, мергендікті де игерді.

Кү н салқ ын тартқ ан. Ел жайлаудан ойғ а қ арай бет алып, бү гін Майлытаудың сайын қ ұ лдағ ан. Кенет кө ш басындағ ы тү йе жетелеген егде ә йелдердің ү рейлі дауыстары еміс-еміс естілді. Атын тебіне алғ а шық қ ан Ерасыл ү й орнындай алаң қ айда айбат шегіп кө лденең тұ рғ ан танадай қ абанды кө рді. Ерасыл атынан қ арғ ып тү сті де, кө ші-қ он кезінде қ олынан тастамайтын найзасын кезеніп, ілгері жылжыды. Кө зі тесірейіп,

тү гі тікірейген қ абан аузын ақ ситып тап берді. Ерасыл ө зіне қ арсы атылғ ан тағ ыны кө з ілеспес жылдамдық пен тү йреп алды да, басынан асыра лақ тырып жіберді. Шың ғ ырып гү рс еткен қ абанның ішек-қ арыны ақ тарылып жатты. Ерасыл ортекедей ойнақ тағ ан Керқ ұ ласын жетелеп ілгері жү ре берді.

(122 сө з)

ЛҰ Қ ПАН ХАКІМ

Лұ қ пан хакім қ арыз сұ рап келген кісінің бетін қ айтармайтын еді. Бір кү ні бір кісі келіп, мың алтын алады. Іштей: «Қ арызын бермей кетейін» деп ойлайды. Жолда бара жатып, бір жерге дем алады. Сол кезде бір қ ұ с келіп, жатқ ан тү йіншекті іліп ала жө неледі. Қ ұ с Лұ қ пан хакімнің ү йінің тө бесінен ұ шып бара жатқ анда, тү йіншегі жерге тү сіп кетеді.

Қ арыз алғ ан кісі Лұ қ пан хакімге қ айтып келеді, тағ ы мың алтын беруін ө тінеді. Ішінен: «Егер осы жолы берсе, мың алтынын екі мың қ ылып қ айтарамын-ау» деп ойлайды.

Лұ қ пан сұ рағ анын береді. Алтын алғ ан кісі сауда жасап, мың алтыннан он мың пайда кө реді. Лұ қ паннан алғ ан қ арызын екі есе қ айтарады. Сонда Лұ қ пан хакім: «Бірінші алғ анда бермей кетейін деп арамдық ойлап едің, ол сағ ан бұ йырмады. Екіншіде адалдық ойлап едің, пайда таптың. Бұ дан былай қ ара ниет болма», - дейді.

(123 сө з)

ПІЛ МЕН ТЫШҚ АН

Ерте, ерте, ертеде піл мен тышқ ан дос екен. Кү ндердің бірінде екеуі бірлікте егін салып, астық жинапты. Қ амбадағ ы астық ты пілдің иеленіп алуынан

қ орық қ ан тышқ анның ойына арамдық еніпті. Ол қ амбадағ ы астық тың астынан ін қ азып, астық ты жер астындағ ы ө з қ амбасына таситын болыпты. Ә р кү ні тү нде піл ұ йқ ығ а кеткен кезде, тышқ ан ұ рлық істейді екен.

Бір кү ні қ амбадағ ы іннің аузын байқ ап қ алғ ан піл, оны бітеп тастаса, ертесіне тағ ы да ашылып қ алыпты. Тышқ аннан сұ раса, ол:

- Мен емеспін, кө рген жоқ пын, - деп зар-зар етіпті.

Ақ ыры тышқ ан бү кіл астық ты ұ рлап тауысыпты. Бар пә ленің тышқ аннан келгенін енді ғ ана сезген аң қ ау піл ашуы келіп, оғ ан тап беріпті, қ уып жетіп, табанымен таптап ө лтірмекші болғ анда, тышқ ан інге кіріп, қ ұ тылып кетіпті. Осылайша олардың достығ ы жаулық қ а айналыпты. Кү ні бү гінге дейін пілдің тышқ анның інін кө рсе, табанымен басып тұ рып алатыны сол ө шпенділіктен қ алғ ан екен.

(Жә ди Шә кен)

(126 сө з)

Қ АЙДА БАРДЫМ, НЕ КӨ РДІМ?

Ойын бастаушы:

«Қ айда бардым, не кө рдің?»

Деген ойын бастайық.

Зерек болса егер кім,

Бә йгені алсын қ асқ айып,

Бардың дейік орманғ а,

Не бар екен ол маң да?

Кө ргенің ді баянда,

Іркілме де, қ орғ анба.

Кө рдің бе:

Гү л, қ ұ рақ ты,

Тал мен қ айың,

Бұ лақ ты.

Бә рін, бә рін тізбелеп

Жауабын бер сұ рақ тың.

Ойын басталды.

О йын бастаушы:

- Жазда барып ө зеннің,

Жағ асына бө гелдім.

Кім айтады, кә неки,

Мен ол жерден не кө рдім?

Балалар: - Су, тас, қ ұ м, шалғ ын, гү л, тал т.б.

Ойын бастаушы:

-Қ ыста барып ө зеннің жағ асына бө гелдім.

Кім айтады, кә неки,

Мен ол жерден не кө рдім?

Балалар: - Қ ар, мұ з, тас, тал т.б.

Ойын бастаушы:

- Жазда тауғ а ө рмелеп,

- Шаршап, талай бө гелдім.

Жан-жағ ыма мен кенет,

Қ арап едім,

Не кө рдім?

Балалар: - Тас, гү л, шө п, қ арағ ай, ө зен, кө л,... т.б.

Ойын бастаушы:

- Айтшы, Мұ рат,

Жаң ылма,

Не кө рдім мен тағ ы да?

Мұ рат:

-Аспан, қ ұ з, кү н, шырша...

Ойын бастаушы:

- Бә рекелді, Мұ ратжан,

Сү рінбедің сынақ тан.

Мен тағ ы не кө рдім,

Нақ ты жауап берер кім?

(128 сө з)

БАҚ ША АҒ АШТАРЫ

Жаздың бір ә демі кү нінде, таң ертең бір бақ шашы баласымен бақ шағ а барып, жеміс ағ аштарын кө ріп жү рді. Баласы ә кесінен:

- Ә ке, мынау ағ аш неге тү п-тү зу, ал мынау ағ аш неге қ исық? – деп сұ рапты. Ә кесі:

- Оның себебі, балам, анау ағ ашты кү ткен, суарғ ан, қ исық бұ тақ тарын кесіп тастап, ертелі-кеш тә рбиелеген. Сондық тан ол ағ аш тү п-тү зу болып, жақ сы ө скен. Ал мынау ағ ашты кү туші болмағ ан, ө з бетімен ө скен, тә рбиелемеген. Сондық тан ол қ исық болып ө скен, - депті.

- Олай болса, бағ у, тә рбиелеуде кө п мағ ына бар екен ғ ой, ә ке? – депті баласы.

- Бағ у, тә рбиелеуде кө п мағ ына барында шек жоқ, шырағ ым. Мұ нан кө п ғ ибрат. Сен шыбық сияқ тысың. Сағ ан да тә рбие керек. Мен сенің қ ате істерің ді тү зеп, жақ сы ақ ыл айтсам, сен менің айтқ анымды ұ ғ ып, орнына келтірсең, жақ сы болып ө серсің. Ал айтқ ан ақ ылды қ ұ лағ ың а алмасаң, бетің мен кетсең, тә рбиеге кө нбесең, мынау ағ аш сияқ ты қ исқ болып ө серсің, - депті ә кесі.

(131 сө з)

Ә ЖЕ СЫРЫ

Кішкентай Ә лима ә жесінің сө зін тың дауда.

- Біздің заманда қ ант тапшы болатын. Бір кесек қ антты жап-жас кезімізде тілімізбен кезек-кезек жалап алатынбыз. Жоқ шылық тың арқ асы да, - деп ө ткен уақ ыттан сыр шертеді.

- Кешегі соғ ыстан кейін де адамдардың тұ рмысы оң алғ ан жоқ. Ойнап жү ріп, қ арнымыз ашады. Баламыз. Анамыздан нан сұ раймыз. «Нанды ретсіз жей бергені несі?» деген ұ рыс естиміз. Бұ л да жетіспеушіліктің нышаны да, тә йірі, - дейді Ә лиманың ә жесі.

- Ә же, бү гінгі кү н жақ сы ма?

- Шү кіршілік. «Қ анағ ат – қ арын тойдырады» деген. Кә мпиттің де, нанның да, киімнің де тү р-тү рі кө п. Не ішемін, не киемін демейсің. Тек ұ зағ ынан сү йсіндірсін. Кө рмейсің бе? Ө рік те, кә мпит те, қ ант та ү йдегі сө релерде самсап тұ рғ анын. Бұ рынғ ы кезде олардың бә рін сандық қ а тығ ып, қ адірлі қ онақ тың алдына қ ою ү шін сары майдай сақ тап жү ретінбіз. Соның бә рі – жоқ шылық тан, жетіспеушіліктен, шырағ ым, - деді Ә лиманың ақ бантигін сипалап.

Ә же ә ң гімесінен Ә лима ө ткен заманнан едә уір сыр ұ қ ты.

Нұ рғ али Қ адырбаев

(134 сө з)

4-сынып ІІ жарты жылдық

ЖҮ З АЛТЫН МЕН ЖҮ З ДҮ РЕ

Ел аузынан

Баяғ ыда ө нер сү йгіш бір патша болыпты. Оғ ан дү ние жү зінен алуан тү рлі ө нерпаз адамдар келіп, ө нерлерін кө рсетеді екен. Патша олардың ө нерлерін бағ алап, қ ошеметтеп, сыйлық ү лестіреді екен. Бір кү ні патшағ а бейтаныс жиһ ангер келіпті Оның ептілігі сонша, он қ адам қ ашық тық та тұ рып, иненің кө зіне жіпті лақ тырып ө ткізе алатын болыпты. Ө нерді тамашалағ ан барша халық аң -таң болып, бұ дан асқ ан ө нер болмайтын шығ ар деп ойлапты. Содан патша тұ рып жиһ ангерден бұ л ө нерді қ анша уақ ытта ү йренгенін сұ рапты. Жиһ ангердің бұ л дә режеге он жылда жеткенін естігенде, патша: «Жиһ ангерге жү з алтын беріп, жү з дү ре соғ ың дар», -деп жарлық беріпті. Жиһ ангер таң қ алып: «Уа, тақ сыр! Жү з алтын беріп, жү з дү ре ұ рғ аның ыз не?» - дегенде, патша былай жауап қ айтарыпты: «Жү з алтынды сенің ө нерің е бердім, ал жү з дү ре болса сенің сонша уақ ытты ысырап қ ылып, ешкімге пайдасыз, жарамсыз бос ө нерді ү йренуге ө ткізгенің ү шін» - депті.

Содан кейін патшаның алдына бос ө нер кө рсететіндер келмейтін болыпты.

(136 сө з)

ТАЛАПТЫҢ ПАЙДАСЫ

Орыстың патшасы Петр Великий деген кісінің бір кү ні шіркеуде тұ рғ ауда, кө п адамның артқ ы жағ ында ү ң іліп патшағ а қ арап, бө ркімен қ алқ алап қ ана бір нә рсені сызып тұ рғ ан балағ а кө зі тү седі. Мұ нымен бө тен кісінің ісі жоқ. Жалғ ыз-ақ Петр оғ ан кө зінің қ ырын салып тұ рады. Шіркеуден шығ арда жұ рт екі жарылып, Петрге жол беріпті. Сонда Петр тұ п-тура манағ ы балағ а барыпты. Бала сызумен алданып тұ рып, тіпті Петрдің келгенін байқ амай да қ алыпты... Сонда жұ мсақ шыраймен Петр оғ ан:

- Не қ ылып тұ рсың? - деп сұ рапты.

- Сіздің суретің ізді басып алайын деп едім.

- Оны не қ ыласың?

- Даң қ тысыз, дабылың ыз жер жү зіне жайылғ ан кісісіз ғ ой, суретің ізді сызып алмақ шы едім.Қ ане, кө рсетші сызғ аның ды.

Сол уақ ытқ а дейін қ орық пай жауап беріп тұ рғ ан бала сызғ аның ды кө рсет дегенде қ ысылайын депті. Сө йтсе де сызғ ан қ ағ азын ә деппен пПтрдің қ олына беріпті.

Солай да болса, ұ лы Петр баланың талаптылығ ын, зеректігін аң ғ арып, оқ уғ а кіргізіпті. Ақ ырында, сол бала бү тін орыс жұ ртына даң қ ы шық қ ан суретші болыпты.

(139 сө з)

ТЕМІРҚ АЗЫҚ

Темірқ азық – аспанның солтү стік жиегіне орналасқ ан, кіші аю шоқ жұ лдызындағ ы ең жарық жұ лдыз. Бү кіл жұ лдыздардың ішінде тұ рғ ан орнынан ауып кетпегендіктен ол осылай аталғ ан.

Қ азақ халқ ы қ араң ғ ы тү нде адасып кетпеу ү шін Темірқ азық қ а қ арап бағ ытын анық тап отырғ ан. Ал қ алғ ын жұ лдыздардың барлығ ы таң ғ а дейін ө здерінің орындарынан жылжып, біреуі жоғ ары кө терілсе, енді біреулері тө мен тү сіп батып кетеді екен.

Темірқ азық қ а жақ ын орналасқ ын екі жұ лдыз бар. Олар тү німен Темрқ азық ты тө ң іректеп кетпейді. Халық бұ л жұ лдыздарды Ақ боз ат пен Кө к боз ат деп атағ ан.

Аң ыз бойынша Ақ боз ат пен Кө к боз ат темір қ азық қ а арқ андалып байланғ ан. Олар тү німен қ азық ты айнала оттап, жайылып жү реді екен. Зер сала қ арағ ан жанғ а екеуінің шұ батылғ ан арқ андары кө рінеді делінген.

Жеті қ арақ шы осы Ақ боз ат пен Кө к боз атты ұ рлап кетпек болып Темірқ азық маң айын ү немі торуылдап жататын кө рінеді. Ұ рылардың ойы – осы аттарды қ алайда қ олғ а тү сіру. Ал таң атысымен Жеті қ арақ шы кө зден тайып, тасаланады.

(140 сө з)

МЫСЫҚ ПЕН ТҮ ЛКІ

Бір кү ні мысық пен тү лкі кездесіп қ алыпты. Бірін-бірі кө рмегелі кө п мезгіл ө тіпті. Кездескендеріне қ уанып, жө н сұ расып, артынан ә ң гімеге кө шіпті. Алғ ашында олар ауа райы туралы, соң ынан саясат туралы маслихаттасыпты.

- Орманда не алапат болса да, тіпті ө ртеніп кетсе де, мағ ан бә рі бір. Ештемеден қ орқ у дегенді білмеймін. Айла деген жетеді, - депті тү лкі мақ танып.

- Ей, қ ымбатты достым-ай, - депті мысық. – Осы біздің орманғ а ит ерткен аң шылар келді дегенді естідім. Бірақ ондайдан мен қ орық паймын. Бар қ ауіптен сақ танатын бір ғ ана амалым бар, ол – зып етіп ағ аш басына шығ ып кету.

- Ойбай, достым-ай, қ ұ дай қ ұ ртқ ан екен ғ ой сені, - депті тү лкі, - барша қ ауіпке бір ғ ана амал тө теп бере ме, кел, мен сағ ан біраз қ улық ү йретейін.

Дә л осы кезде ағ аш арасынан ү рген иттердің дауысы естіліп, аң шылар жетіп келеді. Бір ғ ана айласы бар мысық зып етіп, кө зді ашып-жұ мғ анша ағ аш басына кө теріліп кетеді. Ал кө п амалы бар тү лкі қ ай айласын қ олданарын білмей, ойланып тұ рғ анда, иттер келіп, бас салып, алып ұ рады.

(149 сө з)

Ү Й ХАЙУАНДАРЫНЫҢ АТА ТЕГІ

Бұ л ерте кезде жер бетінде ә лі жылқ ы да, сиыр да жоқ кезде болғ ан оқ иғ а.

Бірақ сиырлардың атасы Зең гі баба бар екен. Адам атаның тұ сында ө мір сү рген. Адамдар Зең гі бабағ а шө п беріп, сауып сү тін ішкен.

Ал жылқ ылардың атасы кең далада жү рген. Оны Жұ пар деп атайды екен. Ол адамнан: «Мағ ан да шө п берші!» - деп сұ райды. Сонда адам: «Егер келіссең, мен сені ерттеп мініп жү рейін қ алауың ша жем-шө п берейін», - депті. Ат келіседі де, адам оғ ан шө п береді.

Тү йелердің арғ ы атасы – Ойсыл қ ара. Ойсыл қ ара суғ а салса, батпайтын, ескі саба сияқ ты екен.

Барлық қ ойдың атасы – Шопан ата.

Ал ешкінің атасы болмағ ан. Бір кү ні қ ой бағ ып жү рген қ ойшығ а иесі: «Егер шопан ата қ озы берсе, барлығ ы менікі болады. Егер Шопан атағ а ұ қ самай туса, онда сенікі болады», - дейді. Қ ой ылғ и қ озыларды туа береді. Сол кезде қ ойшы оның қ арнына таяқ ты сұ ғ ып алады. Қ ой буаз болып, қ ұ йрық майы жоқ, қ ұ йрығ ы бар ешкі туады. Иесі ө зінің малына санамай, ешкіні қ ойшығ а береді.

(151 сө з)

БАЙЛЫҚ ПЕН АҚ ЫЛ

Бір шалдың тө рт ұ лы болыпты. Бір кү ні ол ұ лдарын жинап алып:

- Балаларым, мен болсам қ артайдым. Сендер ержеттің дер. Кімнің ақ ылы мен байлығ ы сай болса, сол менің мұ рагерім болады. Ә рқ айсысың мағ ан ақ ылдарың мен байлық тарың ды кө рсетің дер, - депті.

Ү лкен ұ лы асыл тасты жү зік салғ ан қ олын кө рсетіп:

- Міне, менің байлығ ым. Ал кім бай болса, сол ақ ылды, - депті.

Екінші ұ лы асыл киімдерін киіп, ә деміленіп келеді де:

- Мені осы қ алпымда кө ргендер ақ ылым мен байлығ ымның алдында бас иеді, - дейді.

Ү шінші ұ лы кү міспен, алтын тастармен ә шекейленген белдігін буынады да:

- Мұ ндай белдікті ешкім, ешқ ашан буынып кө рген жоқ, - дейді.

Ә кесі ү лкен балаларына қ арап, басын шайқ айды. Енді ең кіші ұ лына қ арап:

- Сен неге ү ндемейсің? Сен қ андай байлығ ың мен мақ танасың? - дейді. Сонда кенжесі былай депті:

- Менде асыл тасты жү зік те, сә нді киім де, қ ымбат тастармен ә шекейленген белдік те жоқ. Тек ең бек сү йгіш екі қ олым, қ айрат-жігерге толы жү регім ғ ана бар.

Шал кенже ұ лының жауабын ұ натып, риза болыпты. Оны ө зінің мұ рагері етіп қ алдырыпты. Ал ү лкен балаларына інісінің айтқ анынан шық пауды ө сиет етіпті.

(155 сө з)

Ә КЕ МЕН БАЛА

Бір адам он жасар баласын ертіп, егіннен жаяу қ айтып келе жатады. Жолда жатқ ан бір ескі тағ аның сынығ ын кө ріп, ә кесі баласына:

- Балам, ана тағ аны ала жү р, - дейді. Сонда баласы ә кесіне:

- Сынып қ алғ ан ескі тағ аны алып не қ ыламыз, - депті. Ә кесі еш нә рсе айтпай, тағ аны алыпты да, жү ре беріпті. Қ аланың шетінде темірші ұ стағ а тағ аны ү ш тиынғ а сатыпты. Ол ақ шасына шие сатып алып, орамалына тү йіп, ө зі шетінен бір-бірлеп алып жеп, баласына қ арамай жү ре беріпті. Біраз жү ргеннен кейін ә кесінің қ олынан бір шие жерге тү сіп кетеді. Ә кесінің соң ында шиеге қ ызығ ып келе жатқ ан бала шиені дереу жерден алып, аузына салады. Шамалы жү ргеннен кейін ә кесі тағ ы бір шиені тастайды, бала тағ ы алып жейді. Тағ ы тастайды, тағ ы алып жейді. Сонда ә кесі баласын тоқ татып тұ рып былай депті:

- Кө рдің бе, балам. Бағ ана жамансынып, жерден бір ғ ана ең кейіп алуғ а ерініп едің, енді сол ескі тағ аның ақ шасына алғ ан шиенінің жерге тү скенін теремін деп, бір ең кеюдің орнына ү ш ең кейдің. Мұ нан былай есің де болсын: «Аз жұ мысты қ иынсынсаң, кө п жұ мысқ а тап боларсың, азғ а қ анағ ат етпесең, кө птен қ ұ р қ аларсың», - депті.

(164 сө з)

ДҮ НИЕДЕН НЕ КҮ ШТІ

Ерте, ерте, ертеде

Ешкі жү ні бө ртеде,

Қ ырғ ауыл балапаны қ ызыл екен,

Тү рі сондай қ ызық екен.

Мұ зғ а тайып жығ ылыпты.

Сонда мұ здан сұ рапты:

- Мұ з! Мұ з! Мені қ ұ лататындай неден кү шті болдың?

- Мен кү шті болсам, Кү ннің жылуына ерір ме едім?

- Кү н! Кү н! Сен неден кү шті болдың?

- Мен кү шті болсам, Бұ лтқ а бетімді жапқ ызар ма едім?

- Бұ лт! Бұ лт! Сен неден кү шті болдың?

- Мен кү шті болсам, Жусанғ а кө гімді берер ме едім?

- Жусан! Жусан! Сен неден кү шті болдың?

- Мен кү шті болсам, Қ ошақ анғ а бү рімді жегізер ме едім?

- Қ ошақ ан! Қ ошақ ан! Сен неден кү шті болдың?

- Мен кү шті болсам, Қ асқ ырғ а жегізер ме едім?

- Қ асқ ыр! Қ асқ ыр! Сен неден кү шті болдың?

- Мен кү шті болсам, Мергенге атқ ызар ма едім?

- Мерген! Мерген! Сен неден кү шті болдың?

- Мен кү шті болсам, мылтығ ымның бауын Тышқ анғ а қ иғ ызар ма едім?

- Тышқ ан! Тышқ ан! Сен неден кү шті болдың?

- Мен кү шті болсам, інімдегі бидайымды Қ ұ мырсқ а тасып ә кетер ме еді?

- Қ ұ мырсқ а! Қ ұ мырсқ а! Сен неден кү шті болдың?

- Кү шті болғ ың келсе егер,

Ерінбе сен жұ мысқ а.

Ең бекпенен шынық қ ан,

Менің атым – Қ ұ мырсқ а!

(166 сө з)

ЕСЕКҚ ЫРҒ АН

Бұ л – кү н ұ ясына батқ аннан кейін батыстан туатын жарық жұ лдыз. Халық арасында Сары жұ лдыз, Бақ ташы жұ лдыз деген бірнеше атауы бар.

Аң ызда былай аталады: «Бір кү ні есектерге жү гін артқ ан саудагерлер керуені жолай бір ауылғ а жетеді. Шаршап-шалдығ ып келген олар алыс жол алдында тынығ ып алмақ болып ертерек жатып қ алады. Бір мезетте керуен басы ұ йқ ысынан оянып, далағ а шық са, айнала жап-жарық. Ол бү кіл адамдарын оятып: «Жү рер уақ ыт болды. Шолпан туыпты», - деп жү руге қ амдана бастайды. Есектеріне жү ктерін тең деп, жолғ а шығ ып кетеді.

Жү ріп келеді, жү ріп келеді. Таң ағ арудың орнына, қ айта қ оюланып қ араң ғ ылана тү седі. Таң атып болмайды.

Осылай келе жатқ анда қ ұ мды дауыл басталады. Бү кіл есек дауылғ а шыдамай қ ырылып қ алады. Жандарын ә зер сақ тап қ алғ ан керуеншілер жаяу, ө здері шық қ ан ауылғ а зорғ а жетеді. Есін жиғ ан жұ рт: «Шолпан туды деп алып шық қ ан сенсің», - деп керуен басыдан қ ырылғ ан есектері ү шін қ ұ н талап етеді. Керуен басы ақ талып: «Мені алдап соқ қ ан жұ лдыздың ө зі, сенбесең дер кө рсетейін», - деп барлығ ын сыртқ а алып шығ ады. Жарқ ырап тұ рғ ан жұ лдызды кө рген адамдар «Расында да таң атып қ алғ ан ба?» деп жағ аларын ұ стапты. Сө йтсе бұ л кү н батқ ан соң батыстан кө терілетін жұ лдыз екен.Содан бері ол «Есекқ ырғ ан» деп аталып кетіпті».

(177 сө з)

Қ ОҢ ЫР АЮ

Аю - ө те ірі аң дардың бірі.

Қ оң ыр аю біздің еліміздің оң тү стік аудандарында (Тянь-Шант сілемдері мен Алтай тауларында) жә не ормандарда кездеседі. Олар жазық та да, таулы аймақ тарда да, қ айда қ ирағ ан ағ аштар, батпақ, кө лшік сулары бар мең іреу орман болса, сонда тіршілікі етеді. Олар аса ә ккі аугер, алайда олар бә рін де жейді, кө бінесе жеміс-жидек, шө п тамырларымен қ оректенеді, қ ұ рт-қ ұ мырсқ а, личинкаларды қ азып жейді, бақ а, балық тарды ұ стайды. Аю аса балқ ұ мар, ол балғ а аузы тиген соң араның шақ қ анына да қ арамайды.

Кү зде қ оң ыр аю кө ктемге дейін тыныш ұ йық тап шығ атын сенімді баспаның қ амына кіріседі. Оның қ ыста қ оректенуі де, қ алың қ арда жү руі де қ иын. Егер кү зде семіріп май жинап алмаса, аю апанында жатпайды. Қ ыс бойы долданып, аш қ ұ рсақ жү ріп кү н кешеді. Мұ ндай «қ аң ғ ыбастар» ө те қ ауіпті. Аюдың ұ йқ ысы сергек болады, ұ йқ ы кезінде дене температурасы тө мендейді. Кірекейі апанда былтырғ ы қ ондық тарды қ арауғ а кө мектеседі, сондық тан ө ткен жылғ ы қ онжық тарды орыс халқ ы «пестун» (кө мекші) деп атағ ан. Қ онжық тар енесімен екі жылдай бірге жү реді. Аюдың қ онжық тары қ аң тар-ақ пан айларында дү ниеге келеді, олар жарты килограмм болып туады жә не кө ктемге дейін баяу ө седі. Есейе келе аюдың тұ рқ ы 2, 5 метрге, салмағ ы 750 кг-ғ а жетеді. Қ оң ыр аюлар 50 жылдай ө мір сү реді.

(179 сө з)

ДЕГЕЛЕКТІҢ СЫЙЫ

Баяғ ыда бір қ ария келе жатып, аяғ ы сынып, жү ре алмай жатқ ан дегелекті кө ріпті. Оны ү йіне алып келіп, сынғ ан жерін таң ып, асырапты. Ә бден жазылып, ұ шуғ а жарағ ан соң бостандық қ а жіберіпті.

Арада бірнеше кү н ө ткенде ә лгі дегелек қ арияның шаң ырағ ына келіп қ онады. Бір ғ ажабы, ол тө беден ат басындай алтын тастайды да, ұ шып кетеді. Дегелектің қ арияғ а жасағ ан сыйы туралы сө з ел ішіне тарайды. Оғ ан кө ршілерінің бә рі таң қ алып, ауыздарының суы қ ұ риды. Бір қ омағ ай қ арт балаларына «Біз де бір дегелектің аяғ ын сындырып, бағ айық» деген ақ ыл айтып, арам ойғ а да барады.

Бірде ол отынғ а барса, ұ ясының ү стінде отырғ ан дегелекті кө реді. Таспен ұ рып аяғ ын сындырып, оны ү йіне алып келеді. Байғ ұ с қ ұ с бірнеше кү н азап шегеді. Олар оның сынғ ан жерін таң ып, асырайды. Бір кү ні дегелектің аяғ ы тә уір бола бастағ анын кө рген кө рші қ арт оны ұ шырып жібереді. Осыдан соң кү нде шаң ырақ қ а қ арап, дегелекті кү тіп отыратын болады.

Арада бірнеше кү н ө ткен соң, дегелек оның шаң ырағ ына қ онып, тө беден бірнеше сарыбас жылан тастайды. Алтын кү тіп отырғ ан кісінің шаң ырағ ынан соншама жылан тү сті деген не сұ мдық?! Кө рші қ арт алтын тұ рмақ, басын қ алай аман сақ таймын деп ө з ү йінен ө зі безе қ ашыпты. Кө рсеқ ызарлығ ы мен арамдығ ының арқ асында ө з жазасын осылайша таратыпты.

(181 сө з)

БАЛАНЫҢ ТАПҚ ЫРЛЫҒ Ы

Ерте, ерте, ертеде ен даланы шегіртке жаулапты. Егістіктер тақ ырғ а айналып, ағ аштар жапырағ ынан айырылып, жалаң аш қ алыпты. Киіз ү йлерге қ онғ ан шегіртке туырлық екеш туырлық ты да жеп кетіпті. Ү йлер уық, керегесімен ғ ана қ алып, арса-арсасы шығ ыпты. Бұ л апат патшаны састырып, уә зірлерді қ арбаласқ а тү сіріпті. Шабармандар тұ с-тұ сқ а шапқ ылап, дал болыпты. Шегіртке ә дейі басынғ андай, патшаның алтын ордасына дейін басып кіріпті.

Патша ә зірлерінен ақ ыл сұ раса, бірі:

- Дә рімен қ ұ рту керек, - десе, енді бірі:

- Отпен қ ұ рту керек екен, - дейді екен. Енді біреуі:

- Оның жұ мыртқ алайтын жерін қ ұ ртуымыз керек, - десе, тағ ы біреуі:

- Қ ыста барлығ ы ү сіп ө лмей ме? – деп бас қ атырыпты. Шегіртке мә селесіне қ атысты бірнеше уә зір орнынан кетіп, бірнеше шабарман зорығ ып ө ліпті. Ақ ыры мұ ның шарасын табатындығ ын айтып, ордағ а қ ұ с бағ ушы бала келіпті. Бірақ оның сө зіне ешкім нанбапты. Ә уелі уә зірлері келеке етіпті. Амалы таусылғ ан бала ақ ыры қ араторғ ай қ амағ ан тордың аузын ашыпты, сол-ақ екен топ-тобымен дү ркірей ұ шқ ан қ араторғ ай шегірткелерді жей бастапты. Ә бден тойғ ан қ араторғ айлар дереу бұ лақ басына барып суғ а шомылып, тұ мсығ ымен қ анаттарындағ ы шегіртке майын жуып тастап, қ айта шегіртке аулауғ а аттанады екен.

Халық баланың тапқ ырлығ ына таң қ алып, қ араторғ айдың ең бекқ орлығ ы мен тазалығ ына риза болыпты. Ал уә зірлер ө здерінің надандығ ынан ұ ялып, «Ақ ыл жастан, асыл тастан» деген екен-ау депті.

(Жә ди Шә кен)

(182 сө з)

Ү РКЕР

Ү ркер – шығ ыстан батысқ а қ арай бір топ жұ лдыздар шоғ ыры. Ертеде адамдар осы жұ лдызғ а қ арап жылдың қ ай мезгілі екенін, уақ ыттың қ анша болғ анын шамалап білген. Ел арасындағ ы Ү ркер туралы аң ыздардың бірінде бұ л бір сұ лу қ ыз екен. Оның Ай мен Кү н деген екі апасы болыпты. Ү ркердің ажары апаларынан асып тү сіпті. Сің лілерінің сұ лулығ ын кө ре алмағ ан Ай мен Кү н Ү ркердің бетін тырнап алыпты. Содан бері оның беті қ отыр болып қ алғ ан екен.

Келесі бір аң ызда Ү ркер қ азақ ша «ү ркек» деген сө зден шық қ ан делінген. Баяғ ы замандарда жер бетінде тек ү немі қ ыс болып тұ рыпты. Осы кезде Ү ркер шоқ жұ лдызын қ ұ райтын шағ ын он екі жұ лдыздар жерде ұ йық тап жатады екен. Бірде бір данышпан суық тап ә бден қ ажығ ан жануарларғ а: «Егер осы шоқ жұ лдыздарды тү гелімен қ ырып салсаң дар, жаймашуақ жазғ а кенелесің дер» деген ө сиет айтады. Сонымен тү йе, жылқ ы, сиыр ү шеуі жиналып Ү ркердің кө зін жоймақ болып келіседі.

Ә улі жылқ ы тө рт жұ лдызшаны, тү йе тағ ы екеуін табанына салып таптапты. Алты жұ лдызша сиырдың еншісіне тиіпті. Бірақ жұ лдызшалар оның аша тұ яғ ының арасынан сытылып шығ ып, Кө кке ұ шып кетіпті. Содан бері жерде алты ай суық жә не алты ай жылы болады екен.

Жануарлар сиырғ а ө кпелепті. Оларғ а суық тан қ орық пайтын сиыр: «Қ ыста сық ырлатып қ ар басып жү рген жаман ба? Ыстық тан дымымыз қ ұ тылып қ аталағ анымыз жетер» деп жауап беріпті.

(188 сө з)

АРЫСТАН МЕН ТЫШҚ АН

Ағ аш тү бінде ұ йық тап жатқ ан арыстан ә лдебір сыбырдан оянып кетеді. Кө зін ашып қ араса, дә л тұ мсығ ының алдында бір Тышқ ан тұ р екен. Тышқ анды қ ұ йрығ ынан шап беріп ұ стай алады. Тышқ ан зә ресі ұ шып:

- Қ айырым ете кө р, тақ сыр, - дейді даусы дірілдеп, жалынып.

- Ұ йқ ымды неге бұ здың? – дейді ызаланғ ан арыстан кү ркіреп.

- Рақ ым ет, тақ сыр! Тамақ іздеп жү р едім. Жібере гө р, мен де бір керегің е жарармын.

- Бойың а қ арап сө йле, ант ұ рғ ан, шамаң ды біл! – деп, Арыстан келекелеп кү ліп алады да, мейірімі тү сіп, Тышқ анды жө ніне қ оя береді.

Кү ндердің бір кү нінде орманғ а бір мерген келіп, Арыстанның ақ ырғ ан даусын естіп.

- Даусына қ арағ анда, мынау арыстанның сирек кездесетін тұ қ ымы секілді. Мұ ны ұ стап алып, хайуанаттар паркіне сатып жіберейік, - деп ойлайды аң шы. Кө мекке дереу достарын шақ ырып, Арыстан су ішетін суатқ а тұ зақ қ ұ рып қ ояды. Шө лдеген Арыстан ө зенге келе жатып, тұ зақ қ а тү сіп қ алады. Ары жұ лқ ынып, бері жұ лқ ынып, торғ а орала береді де, ақ ыры орнынан қ озғ ала алмай қ алады.

Ә бден шаршап, қ алжырайды. Қ арны ашады. Осылайша дағ дарып тұ рғ анда, тышқ ан келіп, ө ткір тісімен тор жіптерін ү зе бастайды. Кө п уақ ыт ө тпей Арыстанды босатып алады.

- «Бір кә дең ізге жарармын» дегенде, кү ліп едің із, тақ сыр, - депті сонда Тышқ ан. – Сіздің ақ ырғ ан даусың ызды естісімен-ақ кө мекке жү гіріп едім. Екі сө йлемейтініме кө зің із жеткен шығ ар енді.

Арыстан қ атты ұ ялғ ан екен.

(190 сө з)

Ә ЛІППЕМЕН Қ ОШТАСҚ АН КҮ Н

Жансая Ә ліппемен қ оштасқ ан кү нге ерекше даярланды. Ө лең жаттады. Ә ліппенің ә ріптерді ү йреткеніне мә з болды. Сө здерді оқ и алатынына қ уанды. Жү гіртіп оқ ығ анына тө бесі кө кке жетті.

Ә ліппемен қ оштасу мерекесіне ата-аналардың бә рі жиналды. Апайы Айсұ лу ө з шә кірттерінің қ абілеттеріне кө ң ілі толғ андай.Сә бира домбырамен ө лең айтты. Бейбіт тақ пағ ын орындады. Жансая ү ш қ ызбен бірге дө ң гелеп, би биледі. Бә рі де тап-таза, ә демі киінген. Кө йлектері бү рмелі. Оюлы камзолы ө здеріне арнап тігілгендей. Қ олдары, саусақ тары майысып, ө нерлерін кө пке кө рсетті.

Ата-аналары жас бү лдіршіндерге риза боп, ә лсін-ә лсін қ ошемет танытты. Қ ол шапалақ тады. «Ой, жарайсың дар!», «Керемет!»деп, ә р ә н, би сайын ө з ой-пікірлерін сү йсіне білдірді.

Жансая ү шін бү гінгі кү н есінде жатталып қ алды. Ә ліппені жақ сы оқ ығ аны ү шін мектеп директоры мен апайының қ олы қ ойылғ ан, мө р басылғ ан мақ тау грамотасын иеленді.

- Жансая, алғ ан марапатың қ ұ тты болсын! Қ уаныштысың ба? – деді Айсұ лу апай.

- Иә, апай! – деді Жансая қ атты қ уанып.

Ө зінің ө те мә з болғ анын апайы қ алай біледі деп Жансая таң дана қ алды.

- Ү йге келген соң Жансая ә ліппемен қ оштасқ ан сә ттерді атасы мен ә жесіне ә лі жеткенше ә ң гімеледі.

- Қ уанышың қ уанышқ а жалғ ассын, -деді атасы.

- Сауатты болды деген осы, - деп ә жесі Жансаяны аймалап, бауырына қ ыса тү сті.

Кө ң іл-кү йі ә бден балқ ығ ан. Бақ ытты балалық тың сә ті дү ниені тү гел қ ұ лпыртқ андай. Бұ ның барлығ ы оқ уғ а ү йреткен, білімге талпындырғ ан Ә ліппенің қ ұ діреті болатын.

(191 сө з)

БІР Ү ЗІМ НАН

Баяғ ы бір заманда бай мен кедей кө рші ө мір сү ріпті. Олардың араздығ ы сондай, бірін-бірі кө ргісі келмейді екен.

Байдың ү йі кең, ә демі болыпты. Іші толғ ан - алтын мен кү міс. Ал кедейдің ү йі ағ аштан жасалғ ан, тө бесін бұ тамен жапқ ан қ ора екен. Алтын мен кү міс тү гіл, нанын ә зер тауып жепті. Егін егіп, оны суарып, кү тіп, орып, ө з кү нін ө зі кө ріпті.

Бір жылы кө ктемде алапат су тасқ ыны болады. Бай алтынын кө теріп ағ аштың басына шығ ып кетеді. Ал кедей болса, бір кө меш нанын қ ойнына салып, ол да ағ аштың басына кө теріледі. Су тасқ ыны он бес кү нге созылады. Бір кү ні қ арны ашқ ан бай кедейге:

- Ә й, кедей, сен мына бір кесек алтында ал да, мағ ан бір ү зім нан бер, - дейді.

- Жоқ, алтының ө зің е, нан бере алмаймын, - деп жауап береді кедей.

Екінші кү ні бай кедейден тағ ы да нан сұ райды.

- Алтынымның жартысын берейін, - дейді ол бұ л жолы.

- Жоқ, бере алмаймын, деп бұ л жолы да кедей келіспейді.

Ақ ыры аштан ө ліп бара жатқ ан соң шыдамай, бай бір ү зім нанғ а барлық алтынын айырбастайтынын айтады. Кедей бә рібір кө нбейді. Бойынан кү ші кеткен бай басы айналып, суғ а қ ұ лап кетеді. Ал, келесі кү ні су тоқ тап, кедей ағ аштың басынан тү седі. Халық тың «Алтын, кү міс тас екен, арпа, бидай ас екен» дейтіні осығ ан орай айтылғ ан екен.

(193 сө з)

Іштей оқ у

дағ дыларын