Шал мен балалар

Бір жарлы шал есегіне мініп жол жү ріп келе жатса, есегінің бақ ырғ ан даусын естіп, бір топ бала алдынан жү гіріп шығ ады. Олар шалды ажуа, мазақ еткілері келіп:

- Ата, сіз неге есегің ізді ө лең айтуғ а ү йреттің із, - дейді. Сонда шал балаларғ а:

- Есегім ө лең айтпайды. Сендердей жақ сы жолдасын кө рген соң, қ уанғ анынан бақ ырады, - депті.

(47 сө з)

2-сынып І жарты жылдық

ТАЗЫ МЕН ЕЛІК

Кү ндердің кү нінде бір тазы жайылып жү рген елікті кө ріп, қ уа жө неледі. Тазыдан қ ашып келе жатқ ан елік:

- Тазым, ә уре болма. Сен мағ ан ешқ ашан жете алмайсың! – дейді.

- Неге? – деп тазы ентіге еліктен сұ райды.

Елік:

- Себебі мен ө з ө мірімді сақ тау ү шін қ ашып келемін. Ал сен ө зің нің иең е жағ ыну ү шін қ уып келесің! – деген екен.

(49 сө з)

БӘ РІНЕН ДЕ ЖАҚ СЫ

Бір кішкене қ ыз кө шеде, адамдардың арасында, шешесінен адасып қ алыпты. Ол шешесін іздеп, бақ ырып жылапты. Оны кө рген адамдар жұ батып:

- Сен жылама. Біз сені қ азір шешең е алып барамыз. Сенің шешең қ андай еді? - деп сұ рапты. Сонда қ ыз жылап тұ рып:

- Сіз білмеуші ме едің із? Менің шешем – ең жақ сы адам, ол бә рінен де жақ сы, - депті.

Л.Н. Толстой

(50 сө з)

ТАСБАҚ А

Бірде маң ғ аз тасбақ а-бикеш былай деп ойланады: «Неліктен мен ү немі жорғ алар жү руім керек? Менің ең жоғ арыда болуым абзал». Содан кейін қ асындағ ыларғ а: «Абайлап бір-біріміздің ү стімізге шығ айық!» -деген ұ сыныс жасайды. Тасбақ алар қ абаттап бір-біріне шығ ады, ең ү стіндегі тасбақ а айналасына қ арап: «Мен адамдардан биікпін, ең жоғ арыдамын», -деп есерленіп, мақ танып тұ рғ ан кезде астың ғ ысы шырт етіп сынады.

А. Сейсенова

(52 сө з)

Ә Р ЗАТТЫҢ Ө З ОРНЫ БАР

Рахмет ө зіне тиісті заттарын белгілі орынғ а қ оймайды. Даладан келісімен, ә р киімін ә р жерге лақ тырып тастай салады.

Бас киімі бір жерде, қ олғ абы екінші жерде жатады. Керек уақ ытында киімдерін таба алмайды. Ү й ішін қ ағ ыстырады.

- Қ олғ абымды кө рдің бе? Бас киімімді кө рдің дер ме? Сө мкемді кө рдің дер ме? – деп, кү н сайын сұ рап жү ргені. Киімін таба алмай жү ріп, кейде сабақ тан да кешігіп қ алады.

(56 сө з)

КЕМПІРҚ ОСАҚ

Қ апырық ыстық тан кейін бұ лт қ оюланды. Нө серлетіп жауғ ан жаң бырдан соң, жаң быр басылып, бұ лт сейілді. Кө кжиектен батысқ а қ арай батып бара жатқ ан кү н кө рінді. Дә л осы кезде сұ р бұ лт арасынан доғ а сияқ ты кемпірқ осақ пайда болды. Оның жеті жолағ ы бар. Олар – қ ызыл, қ ызғ ылт, сары, жасыл, кө к, кө гілдір, кү лгін.

Доғ аша иілген кемпірқ осақ тың сыртқ ы жолағ ы қ ызыл болады. Жеті тү стен тұ ратын жарық сә уле, кә дімгі кү н жарығ ы екен.

Жыл он екі ай

(60 сө з)

Қ Ұ СМҰ РЫН

Қ останайда Қ ұ смұ рын деген жер бар. Мұ нда қ азақ халқ ының ұ лы ғ алымы Шоқ ан Уә лиханов дү ниеге келген. Қ останай дегенде мидай жазық дала кө зге елестейді. Қ ұ смұ рын табиғ аты мү лде ө згеше. Салдырағ ан бұ лақ тары мен айна кө лдері бар шоқ ылы тау мен қ ыраттар. Солардың бә рі алыстан қ ұ с тұ мсығ ына ұ қ сап кө рінеді. Сондық тан ол ө ң ір Қ ұ смұ рын атанғ ан. Қ ыраттың қ апталы қ айысқ ан қ айың, кө корай шалғ ын. Бұ л қ айың дарды ертеде Шоқ ан ә кесі екеуі отырғ ызғ ан.

«Балдырғ ан» журналынан

(60 сө з)

2-сынып ІІ жарты жылдық

ТЫШҚ АННЫҢ АҚ ЫЛЫ
Бір заманда тышқ андар жиналып, мысық тан қ алай қ ұ тылудың амалын ойластырады. Ұ зақ ә ң гімеден кейін бір тышқ ан:

- Мысық тың мойнына қ оң ырау тағ ып қ ою керек. Сонда оның келе жатқ аны алыстан естіледі. Ал біз інге тығ ылып ү лгереміз, - деп ұ сыныс жасайды.

Барлығ ы:

- Табылғ ан ақ ыл екен! – деседі.

Сонда манадан бері ү нсіз отырғ ан кә рі атжалман:

- Жарайды, мысық тың мойнына қ оң ырау тағ у керек делік. Ал сонда қ оң ырауды кім барып тағ ады? – деген екен.

(61 сө з)

Қ АЗАҚ ША АЙ АТТАРЫ

Бір жылда он екі ай бар. Олар: қ аң тар, ақ пан, наурыз, сә уір, мамыр, маусым, шілде, тамыз, қ ыркү йек, қ азан, қ араша, желтоқ сан.

Қ аң тар – жылдың алғ ашқ ы айы. Желтоқ сан – жылдың соң ғ ы айы. Қ азақ ша жыл басы – наурыз.

Сә уір, маусым, қ ыркү йек, қ азан айларында отыз кү н бар.

Қ аң тар, наурыз, мамыр, шілде, тамыз, қ азан, желтоқ сан айлары отыз бір кү ннен. Ал ақ пан айында жиырма тоғ ыз кү н бар. Бір жылда ү ш жү з алпыс бес кү н болады.

Қ азақ кү нпарағ ынан

(65 сө з)

- Ә ң гімені оқ ыдық. Мирас суреттен кө рген тасбақ а мен бү ркітті ойыншық тарың ның ішінен тапшы. Сенің ойыншық тарың кө п еді ғ ой... Енді ойнайық, жарай ма? Мен тасбақ а болайын, ал сен, Мирас, бү ркіт бол. Мен тасбақ амын, ақ ырын жү ремін, ұ ша алмаймын. Бү ркіт, сен қ алай ұ шасың? Мені де ү йретші.

- Ә й, тасбақ а мұ ның не?! Мен аспанда ұ ша алатын қ ұ спын, ал сен тек жерде жү руің керек.

- Ө тінемін, жалынамын, мені аспанғ а алып шық шы...

- Бұ дан кейін не болды, балам?

(67 сө з)

КЕМПІРҚ ОСАҚ

Тұ нық аспанның тө рінен гү лдей қ ұ лпырғ ан кемпірқ осақ ты кө ргенде қ уанбайтын, жү регіне ынтық -тық, қ ұ марлық нұ ры себілмейтін адам жоқ. Ол - жақ сылық тың, шарапаттың нышаны. Тү рлі-тү сті боялғ ан шең берлер кө ктен тө мен иіліп, ғ ажайып қ ұ діреттің тү сін танытады. Доғ алана иілген жарты шең бер тылсым ә лемге енгізетін сиқ ырлы қ ақ па тә різді.

Жердің тө бесінде жібек орамалдай желбіреп, мың қ ұ былып тұ рады да, қ ұ пия қ ұ былыстарды кө лбең детіп елестеді. Жай кө збен қ арағ анда қ ол созым жерде тұ рғ анымен, кемпірқ осақ қ а жақ ындай алмайсың, ө те алыс...

(65 сө з)

Жалдырап кө ктем туды. Қ ар еріді де, аз уақ ытта тө ң ірек қ ұ рғ ап шығ а келді.

Мектепте ағ аш отырғ ызу науқ аны басталды. Оқ ушыларды тугел қ ызық тырғ ан бұ л бастама тек Алмабекке ұ намады. Алмабек бұ л жұ мысты бос ә урелену деп есептеді. Бірақ басқ алар жаппай кіріскен шаруадан Алмабек те шет қ алмауды ойлады. Тал, терек, қ айың кө шеттерінің бірнешеуін терезе тұ сына тізіп отырғ ызды.

Ө згелер ағ аштарын суару, тү бін қ опсыту, кү ту жұ мыстарымен ә уреленіп жү ргенде, Алмабек ағ аштарына кө ң іл аударуғ а уақ ыт та таппады.

Б.Соқ бақ баев

(67 сө з)

Біздің ауыл Іле ө зеніне жақ ын орналасқ ан. Мұ нда қ ыс қ ытымыр болғ анымен, жазы жайлы да жайсаң. Ә р ү йдің ауласындағ ы бау-бақ шада жеміс ағ аштары: алма, ө рік, жидек ө сіріледі.

Бағ бан Алмабай атайдың бағ ы ө те кө рікті, ағ ашы қ алың, кө лең кесі қ ою. Кү ннің кө зі ө тпейді. Шие ағ аштары мен қ арақ аттардың арасынан жол тауып ө ту бір тауқ ымет.

Жер беті жасыл желекке бө ленгенде, бауларды бұ лбұ л мекендейді. Тү нге қ арай жақ жаппай қ ұ былта сайрағ ан бұ лбұ л ә ніне ауыл ұ йып қ алады.

(67 сө з)

Қ ОЯН

Қ оян кү нделікті ә деті бойынша ү йшігіне қ ашып кіреді. Ә ркім артына тү се бергендіктен, ол қ атты ыза болады.

- Мен ә ркімнен бір сескенем. Менен ешкім қ орық пайды. Бү йтіп жү ргенше, суғ а тү сіп ө лгенім жақ сы, - деп суғ а қ арай жү гіре жө неледі.

Су бойында жатқ ан қ ойлар зымырай шық қ ан қ ояннан ү ркіп қ алады. Оларғ а қ арап, басқ а қ ойлар да тас-талқ ан болып ү рке жө неледі. Сонда қ оян ойланып:

- Менен де қ орқ атын хайуандар бар екен, - деп кө ң ілі жай болады. Қ айтадан ү йшігіне оралады.

(68 сө з)

Қ ЫЗЫР АТА КЕЛГЕН КҮ Н

Бірде Қ ызыр ата дү ниенің тө рт бұ рышын аралап жү ріп, Қ азақ еліне тап болыпты. Ә не ел деп осыны айт. Жері қ андай кең -байтақ болса, халқ ы да сондай дарқ ан. Шетінен мейірімді. Доспын дегенге қ ұ шағ ы айқ ара ашық. Ата дә н риза болады. Ә рине, Қ ызыр атаның жү рген жері қ ашан да молшылық. «Тойларың тойғ а ұ лассын. Мейрамдарың кө п болсын!» деп бата береді.

Қ ызыр ата келген кү н жыл сайын мейрамғ а айналыпты. Оны ө здерінше «Наурыз» деп атап алса керек.

(69 сө з)

СУ ТОРҒ АЙЫ

Қ ыстыгү ні қ атты аязда таудан ақ қ ан ө зеннен бу шығ ып жатады. Екі жағ ағ а кө кпең бек жалтыр мұ з қ атады. Ө зеннің тек ортасы ғ ана мұ зсыз.

Осындай кезде шыр-шыр етіп мұ з ү стінде жорғ алап торғ ай жү реді. Ол – қ айқ ы қ ұ йрық, кішкентай қ араторғ ай. Торғ ай шолп етіп ағ ынды суғ а сү ң гіп кетеді. Оның мө лдір судың тү бінде жорғ алап, тастардың ара-арасын шұ қ ылап жү ргенін анық кө руге болады.

Бұ л қ андай ғ ажап қ ұ с! Бұ л қ ұ сты су торғ ай дейді. Ол қ ысы-жазы бірдей жемін су тү бінен табады.

(72 сө з)

3-сынып І жарты жылдық

БАЛАЛАР МЕН Ғ АЛЫМ

Екі бала келе жатып, бір кітап тауып алыпты. Бірінші бала:

- Бұ л кітап менікі, неге десең, мен сенен бұ рын кө рдім, - дейді. Екінші бала:

- Жоқ, бұ л кітап менікі, неге десең, мен сенен бұ рын жерден кө теріп алдым, - дейді.

Екі баланың таласының ү стінен шық қ ан ғ алым оларғ а:

- Сендер хат танисың дар ма? – депті. Балалардың екеуі де шынын айтып:

- Жоқ, танымаймыз, - дейді. Сонда ғ алым:

- Кітап сендерге не керек? Бұ л кітапты мен алайын. Қ ай бұ рын оқ у білгенге беремін, - депті.

(71 сө з)

Ү Ш АРҚ АР

Ертеде бір кү ні аң шылар иттерін ертіп, орманғ а аң аулауғ а аттанды. Олар осылайша із кесіп, ұ зақ жү реді. Кенет бір алаң қ айда алдарынан ғ ажайып кө ркем ү ш арқ ар шығ а келеді. Иттер со арада тап береді. Арқ арлар тұ ра қ ашады. Соң дарынан аң шылар шаба жө неледі. Ақ ыры сиқ ырлы жануарлар кө кке қ арғ ып, жұ лдыздар мен кометалардың ара-арасымен заулайды. Иттер де қ алыспай, ілесе аспанғ а кө теріледі. Сол кезден бері олар арқ арларды қ уалап жү р деген аң ыз бар. Халық арасында осы шоқ жұ лдыз Ү шарқ ар таразы атауымен танымал.

(73 сө з)

ЕКІ ДОС

Серік пен Берік – тату дос. Олар ү йлеріне келсе, Беріктің ә кесі баласын тосып отыр екен.

- Кел, балалар, - деді жұ мысқ а қ амданып. – Кү ннің ашық кезінде бітіріп тастайық, шешең дә рігерге кетіп еді. Қ ап, кірпіш ә періп тұ ратын бір адамның жоқ тығ ын қ арашы! Ә зірше ө зіміз амалдай тұ райық.

- Кірпіш ә перетін кісі бар, ә ке, - деді Берік қ асындағ ы баланы нұ сқ ап. – Мына Серік кө мектеседі.

Абдолла ағ ай Серікке қ арады.

- Мен кө мектесейін, - деді Серік ө з ниетін білдіріп.

- О, міне азамат! – деп қ ауынды Абдолла ағ ай. – Достар осындай болады! Рақ мет.

Ж.Мұ саев

(75 сө з)

ЖОЛДАСТЫҚ КЕЗДЕСУ

Дулат мектептің " Дауылпаз" деп аталатын аяқ доп командасының капитаны ә рі орталық шабуылшысы. Олар бү гін стадионда кө ршілес ауылдың " Жігер" командасымен жолдастық кездесу ө ткізбек.

Кездесу " Дауылпаздың " дү ркін-дү ркін шабуылымен басталды. Бірақ тең біл доп қ ақ пағ а дарымады. Қ арсылыстар қ орғ анысқ а кө бірек кө ң іл бө ліп, шабуылғ а сирек шығ ады.

Дулат қ арсылыстарының қ орғ аныс шебін жарып ө ту ү шін біресе оң қ анатқ а ойысып, тү рлі ә діс-айла қ олданып кө рді. Алайда доп қ ақ пашының тосқ ауылына ұ шырай берді.

Есеп ашылғ ан жоқ, ойын тең аяқ талды. Кездесулерде қ ақ пағ а бір доп енгізбей қ оймайтын Дулаттың бү гін жолы болмады.

(78 сө з)

ЕКІ БҰ Ғ Ы

Бір кү ні тауда жайылып жү рген екі бұ ғ ы шө пке таласып қ алыпты.

- Мен жеймін, мен бұ рын кө рдім, - депті бірі.

- Мен жеймін, мен бұ рын келгенмін бұ л жерге, - депті екіншісі.

Екеуі жанжалдасып, бірін-бірі сү зе бастапты. Кейін шегіне тү сіп, сартылдата кеп мү йіздесе сү зісіпті. Аздан соң тіпті қ ызық болады. Ілініскенше ә бден сү зіскен кө рінеді. Бір кезде мү йіздері ілінісіп қ алғ ан бұ ғ ылар бірінен-бірі ажырай алмай ә рлі-бері тартысыпты.

Мұ ны ө тіп бара жатқ ан аң шылар кө ріп қ алыпты да, қ уанып, дереу келіп бұ ғ ыларды арбасына салып, ү йлеріне қ арай жө неле беріпті.

(79 сө з)

ШОЛПАН

Ің ір қ араң ғ ылығ ы тү скенде аспаннан Шолпан жұ лдызын – Венера планетасын кө руге болады. Ежелгі гректерде Венера махаббат қ ұ дайы деп саналғ ан. Бұ л жұ лдызда Бақ ташы планетасы деп те атағ ан. Шолпан ғ ашық тарды желеп-жебейді, оларғ а бір-бірінен хабар жеткізеді.

Шолпаннаң қ ыста тууы қ атты суық тың нышанын білдіреді. Соны алдын ала ескертерде ол айрық ша жарқ ырап кө рінеді екен. Осығ ан байланысты оның Тұ л қ атын деген тағ ы бір аты бар.

Ескі наным бойынша, Венера планетасын ә лі тумағ ан адамдардың жандары мекендейді деген ұ ғ ым бар. Оның қ ұ пия жарығ ына адамдардың қ ұ мар болуы сондық тан шығ ар.

(80 сө з)

Ә ДЕПТІЛІК

Бір жұ рттың ү лкен бір оқ ымысты кісісі екінші бір елдің байымен сө йлесіп тұ рғ анда, қ асынан бір жарлы кісі ө тіп бара жатып, оқ ымыстығ а иіліп сә лем береді. Оғ ан қ арсы ә лгі оқ ымысты да онан да тө менірек басын иіп, қ айтара сә лем береді. Сонда қ асындағ ы бай тұ рып:

- Тақ сыр, осынша білімің із бар ғ алымсыз, сү йте тұ ра осындай бір бейшарағ а соншама бас иіп, неге сә лем бердің із? – деп сұ рапты. Сонда ғ алым кісі тұ рып:

- Ешбір ғ ылым-білім ү йренбеген кісі сонша иіліп, ә дептілігін кө рсеткенде, менің оғ ан ә депсіз болып кө рінгенім лайық сыз болғ ан болар еді, - депті.

(81 сө з)

3-сынып ІІ жарты жылдық

АҚ ТӨ С

Менің Ақ тө с дейтін итім бар. Ө те ақ ылды. Мағ ан еркелейді. Сабақ тан келгенде шә уілдеп, қ арсы алдымнан жү гіріп шығ ады. Мен Ақ тө сті «Ақ ылдым» деп атаймын. Себебі ол ү йге бө тен адамды кіргізбейді. Мені мектепке дейін шығ арып салады. Міне, бұ ндай итті қ алай ақ ылды демеске.

Ұ рсып алдым Ақ тө ске

Ұ ста дедім қ атты еске!

Қ ұ йтың қ ағ ып бекерге,

Қ ұ йрығ ың ды кө терме.

Кім екенін білмесең,

Кө рінгенге ү рме сен.

Сиырғ а да ү ресің,

Арбағ а да ү ресің,

Қ арғ ағ а да ү ресің.

Тауық тар мен торғ айғ а

Ү рмесең де болмай ма?

Келсе Мұ рат, Мұ салар,

Олар менің достарым,

Кү ні бойы тосқ аным.

Балтең ге Шадманова

(81 сө з)

Қ ОҢ ЫР Қ АЗ

Қ ұ стардың ішінде қ оң ыр қ азды адам алғ аш қ олғ а ү йреткен. Жабайы қ аздар ү лкендігі, тү р-сипаты жағ ынан асыранды қ аздарғ а ұ қ сас. Балпаң дай басқ анымен, олар жерде кө п жү реді. Ал ұ шқ анда тізбектеліп алып немесе сү йір бұ рыштанып жылдам ұ шады.

Суда олар денесінің артқ ы жағ ын, қ ұ йрығ ын жоғ ары кө теріп отырады. Ө те сақ. Қ аздар біздің елге сә уір айында келіп, ұ ясын жұ птасып салады. Ұ ясына ү йінді қ амыс, шө птерді пайдаланады. Ү стіне ү лпілдек қ ауырсындар тө сейді. Мамыр айында мекиені сары тү сті 4-6 жұ мыртқ а тауып, оны апта бойы басып жатады. Ал ата қ аз оның маң айында жү ріп, қ ауіп-қ атерден сақ тайды.

(83 сө з)

Ә БУНАСЫР Ә Л-ФАРАБИ

Ә бунасыр ә л-Фараби – Орта ғ асырда ө мір сү рген аса кө рнекті ғ алым, ірі ғ ылыми зерттеулер жү ргізген данышпан.

Философия, медицина, математика, музыка салалары бойынша қ ыруар ғ ылыми талдаулар жасағ ан. Ғ алымның ғ ылыми ең бектерін кейінгі ғ ұ ламалар ө неге тұ тқ ан.

Фараби шығ армаларының біздің заманымызғ а жеткені қ ырық шақ ты. Бү гінгі жаһ андану дә уірінде де ғ алымның ғ ылыми ең бектерінің маң ызы зор. Бұ лар ә лемнің ә р тараптағ ы елдерінің кітапханаларында сақ талғ ан жә не бірталай тілге аударылғ ан. Қ азақ ғ алымдары зерттеулер жү ргізу нә тижесінде ұ лы бабамыздың шығ армаларын қ азақ тіліне аударып, том-том кітап етіп шығ арды. Ұ рпақ тардың Ә бунасыр Ә л-Фарабиді оқ ып-білуіне жол ашты.

(Ол кім? Бұ л не?)

(82 сө з)