Жануарлар мен өсімдіктерді қорғау.

Қ Р Ү кіметінің №267 қ аулысына сә йкес бағ дарламаның жә не бір бө лігі жаң аша ерекше қ орғ алатын табиғ и аумақ тар қ ұ ру немесе осындай аймақ -тардың кө лемін кө бейту, сирек кездесетін тұ яқ ты жануарлардың мекендеу ортасын қ орғ ау міндетін жү ктейді.

Қ азақ стан Республикасы табиғ атты қ орғ ау заң намасы талаптарының орындалуын жә не жануарлар мен ө сімдіктерді қ орғ ау мақ сатында Ү стірт мемлекеттікк табиғ и қ орығ ы, Ақ тау-Бозашы, Қ арақ ия-Қ аракө л мемлекеттік зоологиялық қ орығ ы, Кендірлі-Қ аясан мемлекеттік қ орық аймағ ы жұ мыс жа-сауда.

Маң ғ ыстауда ө те сирек кездесетін, Қ ызыл кітапқ а енгізілген хайуанаттар-дың тү рлері ө те кө п. Оларғ а Ү стірт жабайы тау қ ойы, қ арақ ұ йрық, қ ұ лан, қ а-рақ ол, итаю, мә лін, шұ бар кү зен, ақ бауыр жарқ анат кіреді. Қ ызыл кітапқ а енгізілген қ ұ стардың 26 тү рі кездеседі. Олардың ішінде: ақ сұ ң қ ар, ақ қ у, дуа-дақ, қ оқ иқ аз, ителгі, лашын, субү ркіт, бірқ азан жә не т.б. бар. Бұ л жерде жа-байы аң дардың, қ ұ стардың, балық тардың неше алуан тү рлері шоғ ырланғ ан. Сү т қ оректілердің 51 тү рі, қ ұ стардың 350 тү рі, балық тардың 130-ғ а жуық тү рлері кездеседі.

Сондық тан Маң ғ ыстау ө ң ірінің жабайы аң дары мен ө сімдіктеріне шетелдік-тер қ ызығ ушылық білдіріп, мә н беруде. Осығ ан байланысты облыстың аң шаруашылығ ы саласын дамытуғ а арналғ ан ұ зақ мерзімдік бағ дарлама жасау жә не оны орындауғ а қ ажетті инвестиция қ орын іздеу жұ мысы 2005 жылдан бастап қ олғ а алынуда.

Тұ яқ ты жабайы жануарлардың сирек кездесетін жә не жойылып бара жат-қ ан тү рлері мен киіктерді жә не олар мекендейтін жерлерді қ орғ ауғ а алу ү шін, табиғ и аумақ тар ұ йымдастырылуда.

Жер бетінде ө сімдіктер тү рлері мен жануарлар саны кү рт азайып кетті.

Кейбір тү рлері мү лдем жоғ алып кетті. Осы мақ сатта жануарларды арнайы қ орғ айтын тұ тас табиғ и аймақ тар-қ орық тар ұ йымдастырылғ ан.

Атап айтсақ:

Алматы мемлекеттік қ орығ ы /Іле Алатауы/.

Ақ су-Жабағ ылы /Талас Алатауы/.

Қ орғ алжын /Ақ мола облысы/.

Барсакелмес мемлекеттік қ орығ ы /Арал тең ізінің солтү стік батысы/.

Наурызым /Қ останай аймағ ы/.

Марқ акө л /Оң тү стік Алтай/.

Батыс Алтай қ орығ ы / /Шығ ыс Қ азақ стан/.

Ү стірт қ орығ ы /Маң ғ ыстау/.

Алакө л қ орығ ы /Талдық орғ ан/.

Бұ лардан басқ а ө сімдіктер мен жануарлардың жекелеген тү рлерін қ орғ ау мақ сатында 62 қ орық ша, 5 ұ лттық саябақ, /Алтыгемел, Баянауыл, Кө кшетау, Іле Алатауы, Қ арқ аралы/ жә не табиғ и ескерткіштер ұ йымдастырылғ ан. Іле-Алатау мемлекеттік ұ лттық саябағ ы 1966 жылы қ ұ рылғ ан. Саябақ тың басты кө рнекті жерінде табиғ ат тазалығ ы сақ талғ ан.

«Қ азақ станның Қ ызыл кітабы» сериясында «Барыс», «Сайғ ақ», «Арқ ар» сияқ ты сирек кездесетін жануарларғ а арналғ ан кү міс ақ шалар шық ты.

1-тапсырма. Мә тінді мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма. Мә тіннің ә р абзацына сұ рақ тар дайындаң ыздар.

3-тапсырма. Мә тіннен сын есімдерді теріп жазып, сын есімдердің мағ ыналық тү рлерін атаң ыздар.

4-тапсырма. Сын есімдердің шырай формасын анық таң ыздар.

У қ арағ ай-ө те сирек кездеседі. Ол-қ ызғ ылт тү сті, ө те ә демі, керемет мық ты ағ аш. Оның қ ылқ аны қ аракө к, тіпті қ ап-қ ара. Оны жылқ ы жесе, уланып ө ліп қ алады. Жолжелкен гү лінің жапырақ тары ұ зын, гү лдері ажарсыз болып келе-ді. Оның жапырағ ында глюкоза, ащы заттар, калий тұ зы, лимон қ ышқ ылы жә не эфир майы бар.

5-тапсырма. Мә тіндегі негізгі ойды анық таң ыздар.

Кұ сбегі-бү ркіт, ителгі, қ аршығ а, қ ырғ и сияқ ты жыртқ ыш қ ұ старды аң ғ а, адал қ ұ старғ а салу ү шін ү йрететін бапкер адам. Ол қ ыран қ ұ старды тор ұ стап ала-ды немесе балапан кезінде ұ ядан алады. Оның аяғ ына балақ бау мен шыжым тағ ып, кө зіне томағ а кигізеді. Одан кейін қ ұ сты ұ шырып, қ айыруы жеткен соң, семіртіп тү летеді. Жең іл ұ шып, жең іл қ онатын кү йге келтіру ү шін, оны «ақ жеммен», асырап, бос керілген арқ анғ а қ онақ татып ұ йқ ысын алып, қ айта арылтады.

Қ ұ сбегілердің аса жоғ ары бағ алайтын қ ұ сы-бү ркіт. Ақ қ у мен бү ркіт қ а-сиетті қ ұ стар болып есептеледі.

6-тапсырма. Берілген жай сө йлемдерден себеп мә нді сө йлемдер қ ұ растыры-ң ыздар.

Кө птеген ө сімдіктер қ ұ рып бітті. Жер қ ыртысы бұ зылуда.

Қ атерлі ісік ауруы кө бейді. Ауа ластанып жатыр.

Экологиялық жағ дайды жақ сарту керек. Табиғ атқ а қ амқ орлық жасау қ ажет.

Адам ө з денсаулығ ын сақ тау керек. Дер кезінде емделу қ ажет.

Табиғ атты тиімді пайдалану керек. Оны қ орғ аудың ғ ылыми-практикалық не-гізін салу қ ажет.

7-тапсырма. Жай сө йлемдерді қ ұ рмалас сө йлемге айналдырың ыздар.

Жаратылыс туралы кө птеген мә ліметтер. Антика дә уірінің ғ алымдары. Гераклиттің, Аристотель ең бектері. Аристотельдің «Жануарлар тарихы» атты ең бегі. 500-ден астам жануарларды зерттеген. Мінез-қ ұ лқ ына талдау.

8-тапсырма. Тө мендегі етістіктерден сө з тіркестерін қ ұ растырың ыздар.

Ү лгі:

Қ ұ рметтеу-кімді? -ата-ананы қ ұ рметтеу.

Шешу. Білу. Белгілеу. Тапсыру.

9-тапсырма. Кө п нү ктенің орнына қ ажетті сө здерді қ ойың ыздар.

Ақ қ удың мойыны...,... қ ұ с. Ол-жыл..., қ азақ айында ұ шып кетеді. Оның... сү згі... атқ арады. Ол ұ сақ... қ оректенеді. Ақ қ у ұ ясын суы...,... жағ асына салады. Олар... жұ птасып.... Қ ұ стардың денесі қ ауырсынмен.... Олардың алдың ғ ы аяқ тары... айналғ ан. Қ ұ старды... қ ұ рылысына,... ә рекетіне байла-нысты ү ш... бө лінеді.

БӨ Ж тапсырмасы.

10-тапсырма. «Қ азақ стандағ ы ұ лттық табиғ и қ орық тар» тақ ырыбында шы-ғ арма жазың ыздар.