Апта. 1-сағат. Жануарлар экологиясы.

Жануарлар экологиясы-экологияның маң ызды бір саласы. Бұ л салада эко-жү йедегі популяцияның тіршілік ету заң дылық тары анық талып, жануарлар-дың қ оршағ ан ортағ а бейімделуі зерттеледі. Қ оршағ ан ортада болып жатқ ан антропогендік факторлар жануарлар тіршілігін ө згертіп, тіпті кейбір тү рлері-нің жойылып кетуіне ә келеді. Қ оршағ ан ортағ а адамның тигізген іс-ә рекеті-нің нә тижесінде, сондай-ақ технологиялық қ алдық тар мен радиоактивтік зат-тардың, табиғ атта болып жататын ә р тү рлі апаттардың ә серінен ауа, ланд-шафт қ ұ рамының бұ зылуы, топырақ тың ластануы, жануарлар мен ө сімдіктер дү ниесіне елеулі ө згерістер ә келді.

Мысалы, 20-50 жылдары Қ азақ станды тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру нә тижасінде, сол аймақ та тіршілік ететін омыртқ асыз жануарлардың 70%-ы жойылып кетті. ХХ ғ асырдың 60-жылдарынан бастап, Арал тең ізінің тарты-луына байланысты бағ алы балық тар (сазан, қ аяз, ақ марқ а) қ ұ рып кетті. Омыртқ алы жануарлардың 125 тү рі жә не омыртқ асыз жануарлардың 105 тү рі

Қ азақ станның «Қ ызыл кітабына» енгізілген. Осығ ан орай, жануарлар эколо-гиясы-қ азіргі уақ ытта ө зекті мә селелердің бірі.

Жануарлардың кө не атаулары-жануарлардың сирек қ олданылатын не ұ мы-тылғ ан атаулары. Қ азақ халқ ының кө шпелі ө мір салты сан ғ асырлар бойы та-биғ атпен етене танысуғ а мү мкіндік берді. Осының нә тижесінде жабайы жа-нуарладың тіршілік тынысын, бір-бірінен айырмашылығ ын, мекенін, орнын, пайдасы мен зиянын ажырата білді. «Тү з тағ ысы табиғ атпен тілдес» екенін айқ ын аң ғ арып, олардың аталық, аналық жә не ұ рпақ тарын жеке атауымен атап, ә рқ айсысына ерекше мә н берген. Кейбір жануарларды киелі, қ аиетті деп санағ ан, немесе кесірі тиеді, не киесі ұ рады деп есептеген.

Мысалы, жыланды-қ ыбыр, ұ зынқ ұ рт, тү ймебас деп, ал қ асқ ырды-итқ ұ с, бө рі, ұ лыма деп атағ ан. Ежелден қ азақ аң шылары мен саяткерлері арасында аң дар тө лдеген кезде, қ ұ стар жұ мыртқ алап жатқ анда, балық тар уылдырық шашқ ан-да оларды ауламайтын салт-дә стү р қ алыптасқ ан. Мұ ның ө зі тү з тағ ыларына деген қ амқ орлық ты кө рсетеді.

Қ азақ стан жеріндегі сү тқ оректі жануарлардың ең ежелгісі-дала киіктері. Қ азақ стан Республикасында Торғ ай даласы шым-шытырық киік іздерімен торланғ ан. Киіктер иен далда табын-табын болып, жү йткіп жү реді. Олар са-ғ атына 60-70км жылдамдық пен жү гіре алады. Киіктер-ешкі тектес жануар-лар. Олар ауа райының ө згерісін кө тере алмайды. Киіктерді даланың ең қ ор-ғ ансыз аң дары десе де болады.

Ғ алымдардың зерттеуі бойынша, жануарлардың, ө сімдіктердің ө здеріне тә н жаны, мінезі бар кө рінеді. Жалпы сү йіспеншілік, жек кө ру, ызалану сын-ды тү йсіктер-жер бетінде, су айдынында тіршілік ететін жан-жануарлардың, жә ндіктердің кө біне тә н қ асиет.

Термин сө здер

Ө ндірістік қ алдық -производственные отходы

Жабайы хайуандар-дикие животные

Тү йсік-инстинг

Қ орық -заповедник

Қ арақ ұ йрық -джейран

Кү зен-хорек

Киік-сайгак

Қ ызыл кітап-красная книга

Ө лке-край

1-тапсырма. Мә тінді мазмұ ндаң ыздар.

2-тапсырма. Тө мендегі сұ рақ тарғ а жауап дайындаң ыздар.

1. Жануарлар экологиясына қ андай факторлар ә сер етті?. Атаң ыздар.

2. Экология ә серінен қ андай жануарлар қ ұ рып кетті?.

3. Қ азақ халқ ы жануарлардың атауларына неге ерекше мә н берген?.

4. Аң шылар мен саяткерлер арасында қ андай салт-дә стү р қ алыптасқ ан?. Неге?.

3-тапсырма. Мә тіннен қ ос сө здерді теріп жазып, жасалу жолдарын тү сіндірі-ң іздер.