Силикаттар 6.Сульфаттар

Карбонаттар 7.Галоидтар

Тотық тар 8.Фосфаттар

Су тотық тар 9.Вольфраматтар

Сульфидтер 10.Ө зінше пайда болғ ан элементтер

Осы минералдардың ішінде ең кө бі – силикаттар. Олар барлық минералдардың 2/3 бө лігін қ ұ райды, яғ ни жер қ ыртысының 85% қ ұ райды.

Минералдарды бір – бірінен ажырату олардың физикалық қ асиеттері бойынша анық талады.Негізгіфизикалық қ асиеттербұ лар: тү сі, қ аттылығ ы, біріктірілгендік(жапсырылып біріктірілген, жалтырақ тық сынуы жә не басқ алар).

Тү с(рең). Минералдардың тү сі олардың химиялық қ ұ рамына байланысты болады, бірақ, кейбір кезде олардың тү сі минералдардың ішіндегі қ оспағ абайланысты ө згеріп тұ рады.

Минералдар тү сі бойынша тө мендегі 2 негізгі топқ а бө лінеді:

1.Ақ шыл минералдар, бұ ларғ а тү ссіз (рең сіз), ақ шыл тү стілер, ақ, боз, сары, қ ызғ ылт тү сті минералдар. Мысалы – кварц, гипс, кальциттер.

2.Кү ң гірт минералдар, бұ ларғ а аз мө лдірлі – қ ара, қ ара - жасыл, қ ара – бозғ ылт, сары – қ ұ ба минералдар. Мысалы: роговая обманка(мү йізді алдаушы).

Қ аттылық. Қ аттылық бұ л бір минералдың екінші минералды сызу қ абілеті арқ ылы анық талады.Минералдардың қ аттылығ ы алдын-ала белгілі минералдық қ аттылығ ымен салыстыру арқ ылы анық талады. Қ аттылық ты анық тағ анда Маос шкаласынан пайдаланылады (кесте 1).

Маос шкаласы

Минералдардың қ аттылығ ы олардың беріктік дә режесін, мү жілуіне қ абілеттілігін кө рсетеді.

Біріктірілген беріктік. Бұ л кристалдық минералдардың соқ қ ының салдарынан белгілі бағ ыт бойынша тек жатық тық тарғ а бө лінуі. Олар тө мендегілерге бө лінеді:

1. Тым мү лтіксіз – мұ нда минералдар жұ қ а кү йтабақ тарғ а оң ай ажыралады. Мысалы: смода.

2. Мү лтіксіз – мұ нда минералдар ажыралғ анда олар сынады. Мысалы: ас тұ зы, ортоклаз, ә к шпаты.

3. Мү лтікті – мұ нда бө лінген минералдарда кейбір жерлерінде тегіс жатық тық тарды кө руге болады. Мысалы: апатит.

Біріктірілгендік беріктік жоқ. Мұ нда соқ қ ының нә тижесінен минералдар майдаланып кетеді. Мысалы: кварц.

Жалтырақ. Жалтырақ тық бұ л минералдардың жарық тық тү скен салдарынан оның бетіндегі шағ ылысуы. Жалтырақ тө мендегі тү рлерге бө лінеді: шыны тә різді (кварц, дала шпаты), майлы (тальк), металл тү сті (пирит), шайы тә різді (гипс, селенит), інжу тә різді (слюда, тальктің тү рлері), ақ шыл тү сті (каолинит) жә не басқ алар.

Сыну.Мұ нда ә ртү рлі минералда ө здерінің бө лінуі ажыралуы бойынша ә ртү рлі сынады. Сынуы бойынша минералдар тө мендегілерге бө лінеді: біріктірілуі (беріктілігі) бойынша (кальций) ретсіз тә ртіпсіз сыну; (кварцит), жер топырақ ты сыну жә не басқ алар.

Токсикология (грекше toxіkon – у жә не logos – ілім) – медицинаның удың қ асиеттерін, организмге тигізетін ә серін, улану салдарынан туатын ө згерістерді, уланғ ан адамды емдеу ә дістерін зерттейтін саласы. Токсикологияның бірнеше саласы бар. Мысалы: ә р тү рлі жануарлар мен ө сімдіктердің химиялық заттарғ а қ айтаратын жауабының ерекшеліктерін салыстырмалы токсикология; ауыл шаруашылығ ы жануарлары мен кә сіптік аң дардағ ы осындай ерекшеліктерді ветеринарлық токсикология зерттейді.

Ә скери жә не сот токсикологиясы клиникалық токсикология мен патологиялық анатомияның мә ліметтерін негізге алады. Ө неркә сіп, ө ндіріс, ә сіресе, химия ө неркә сібінің дамуына байланысты токсикологияның кә сіптік улану немесе ө ндірістік улану деген жаң а салалары пайда болды. Токсикологияның ең маң ызды саласы – медициналық токсикология. Ол жалпы, клиникалық жә не профилактикалық болып бө лінеді. Жалпы: токсикологияның міндеті – химиялық заттардың токсикология ә серінің жалпы механизмін; клиникалық токсикология – уланғ ан адамдарғ а диагностика қ ойып, оларды емдеу ә дісін; профилактикалық токсикология – улануды болдырмау ү шін алдын ала сақ тандыру шараларын зерттейді.
Улы заттар туралы алғ ашқ ы деректер ежелгі Рим дә рігерлері Диоскорид, Ү лкен Плиний, Платон, т.б. ғ алымдардың ең бектерінде жазылды. Токсикология жеке ғ ылым саласы ретінде 20 ғ асырдың ортасында қ алыптасты. Республикада токсикологиялық зерттеулер 20 ғ асырдың 50-жылдары Қ азақ стан Ғ ылым академиясының Ө лкелік паталогия институты (қ азіргі Гигиена жә не эпидемиология ғ ылыми-зерттеу орталығ ы) жанынан гигиена жә не кә сіби патологиялық сектор ашылғ аннан кейін басталды. Қ азақ станда токсикология ғ ылымының қ алыптасып, дамуына ү лес қ осқ ан ғ алымдар: О.С.Глозман, Б.Атшабаров, Т.Х.Айтбаев, А.А.Мә мбеева, В.П.Чемакина, Н.П.Касаткина, И.Т.Тө леев, Э.Л.Бейсебаева, Е.А.Біртанов, т.б.^[

Реалды жү йелердегі химиялық тепе-тең дік. Тепе-тең дік константалар. Электростатикалық жә не химиялық ә рекеттесулерді ескеру. Идеалды жә не реалды жү йе. Идеалдық тан ауытқ у. Электростатикалық жә не химиялық ә рекеттесулердің ә сері. Термодинамикалық константа, реалды жә не шартты константалар.

Химиялық тепе-тең дік — бір немесе бірнеше қ арама-қ арсы жү ретін қ айтымды реакциялар жылдамдық тарының тең ескен кү йі.Қ айтымды реакция аяғ ына дейін жү рмейді, ол басталғ анда тура жү ретін реакцияның жылдамдығ ы (v1) жоғ ары, кері реакцияжылдамдығ ы (v2) баяу болады. Тура реакция жү рген сайын реакцияғ а алынғ ан заттың концентрациясы азайып, v1 — жылдамдығ ы кемиді, керісінше, тіке реакциядан пайда болғ ан ө німнің концентрациясы артып, v2 кү шейеді. Біртіндеп екі реакция жылдамдығ ы тең еседі: v1=v2. Осындай жағ дайды химиялық тепе-тең дік деп атайды. Тепе-тең дік орнағ анмен қ арама-қ арсы бағ ытталғ ан екі реакция да тоқ тамай жү ре береді. Егер сыртқ ы жағ дай (қ ысым, концентрация, температура) ө згермесе реакция жылдамдық тары тең болып, химиялық тепе-тең дік орнағ ан қ алпында қ ала береді, сондық тан оны жылжымалы немесе [динамикалық ] тепе-тең дік деп те атайды. Реакцияласушы жү йенің бір тепе-тең дік кү йден басқ а басқ а тепе-тең дік кү йге ауысуынхимиялық тепе-тең діктің ығ ысуы дейді. Химиялық тепе-тең дік орнағ ан кездегі реакцияғ а қ атысқ ан ә р заттың концентрациясы тепе-тең дік концентрациясы деп аталады. Химиялық тепе-тең дікті сан жағ ынан сипаттайтын кө рсеткіш тепе-тең дік константасы (тұ рақ тысы) (К) деп аталады: aA+bB=pP+qQ, мұ ндағ ы бас ә ріптер — заттардың формулалары, кіші ә ріптер — реакциядағ ы молекула сандарын кө рсететін коэффициенттер. Тепе-тең дік константасы тура жә не кері реакциялардың жылдамдық константаларының (k1, k2) қ атынасы деп те аталады: K=k1/k2. К — белгілі температурада тура реакция ө німдері мен реакциясы алынғ ан заттардың мольдік кө бейтінділерінің қ атынасын кө рсететін тұ рақ ты шама. Тепе-тең дік константасының тең деуі реакцияғ а қ атысқ ан заттардың тепе-тең дік концентрацияларының бір-біріне тә уелділігін кө рсетеді. Химиялық тепе-тең дікті зерттеудің теориялық жә не практикалық маң ызы бар. Ле Шателье-Браун принципі, Ле Шателье — Браун принципі, тепе-тең діктің ығ ысу принципі — жү йені термодинамикалық тепе-тең дік кү йден ауытқ ытатын сыртқ ы ә сердің салдарынан сол жү йедегі тепе-тең дік осы ә серді ә лсірететін (немесе оғ ан қ арсы ә сер ететін) реакция бағ ытына қ арай ығ ысатындығ ын тұ жырымдайтын принцип. Жү йедегі тепе-тең діктің ығ ысуына реагенттер мен ө німдердің концентрацияларының, қ ысымның (газдар ү шін) жә не температураның ө згеруі ә сер етеді. Мысалы, аммиактыHӘ =–46кДж/моль.Dсинтездеу реакциясы: N2+3H22NH3,

Тепе-тең дік кү йге келген жү йеде тура жә не кері реакциялардың жылдамдық тары бірдей болады. Жү йедегі азот немесе сутектің концентрациясын арттырғ анда Ле Шателье принципі бойынша тепе-тең дік олардың концентрациясын кемітетін, яғ ни аммиак тү зілетін бағ ытқ а қ арай ығ ысады. Керісінше, жү йедегі аммиак концентрациясын арттырғ анда тепе-тең дік аммиактың концентрациясын азайтатын, яғ ни сутек пен азот тү зілетін реакция бағ ытына қ арай ығ ысады. Тура реакция жылу бө ле жү ретін болғ андық тан жү йенің температурасын жоғ арылатқ анда тепе-тең дік Ле Шателье принципі бойынша сол ә серді бә сең дететін, яғ ни жылу сің іре жү ретін реакция бағ ытына, яғ ни сутек пен азоттың тү зілу реакциясы бағ ытына қ арай ығ ысады. Керісінше жү йенің температурасын тө мендеткенде тепе-тең дік жылу бө ле жү ретін реакция бағ ытына қ арай ығ ысады.

Қ ысымның тепе-тең дікке ә серін болжау ү шін реакция тең деуінің сол жә не оң жақ тарындағ ы молекулалар сандарын салыстыру керек. Қ ысымды ұ лғ айтқ анда Ле Шателье принципі бойынша тепе-тең дік молекулалар саны азаятын, яғ ни аммиак тү зілу реакциясы бағ ытына қ арай ығ ысады. Керісінше қ ысымды кеміткенде тепе-тең дік молекулалар саны кө бейетін жақ қ а ығ ысады. Егер қ айтымды реакция тең деуінің оң жә не сол жақ тарындағ ы молекулалар саны бірдей болса, онда қ ысымның ө згеруі тепе-тең діктің ығ ысуына ә сер етпейді. Ле Шателье принциін 1885 ж. А. Ле Шателье (1850 — 1936) тұ жырымдап, ал теорилық тұ рғ ыдан 1887 ж.К.Ф. Браун (1850 — 1918) негіздеген