Кітаптан суретти салып алындар Сурет 1. Өндірістік мүмкіндік шекаралар Англия мен Португалия өндірістік мүмкіндік шекаралары көрсетілген.

Англияда 1м² мата 4/5 литр шарап кө лемінде тұ рса, Португалияда ол 6/5 л шарапқ а тең. Бұ л салыстырмалы бағ алар Англия мен Португалия арасында сауда жоқ деп есептелгендіктен, автаркиялық деп аталады. Егер де транспорт шығ ындарын қ арастырмай, екі ел арасындағ ы саудада ешбір кедергі жоқ болса, Англия ө зінде салыстырмалы бағ асы тө мен матаны Португалияғ а сатып, Португалия ө зінде салыстырмалы бағ асы тө мен шарапты Англияғ а сатады.
Осындай сауда, екі жабық рыноктардағ ы ә р тү рлі бағ алардың орнына бірдей ә лемдік бағ а орнауына ә келеді. Мысалы, 1м мата 4/5 пен 6/5 литр шарап арасында ә лемдік бағ а қ алыптасады. Мысалғ а оны 5/5 немесе 1 деп алайық. Осы бағ а бойынша мата Англияда да, Португалияда да сатылады. Енді Англияда шарап ө ндірушілерінің пайдасы тө мендеп, мата ө ндірушілерінің пайдасы жоғ арылайды. Осының нә тижесінде шарап ө ндірісі қ ысқ арып, мата ө ндірісі ұ лғ аяды. Португалияда жағ дай керісінше дамиды.. Осының бә рі Англияның матағ а, ал Португалияның шарапты ө ндіруі мен экспорттауғ а мамандануына ә келеді.
Сө йтіп, еркін сауда ә р елдің ө ндірісінің салыстырмалы артық шылық қ а ие тауарлардың дамуы мен ө ндірістің мамандануына жә не бү кіл ә лемде тауар ө ндірісі кө лемінің ұ лғ аюына ә келеді. Бұ л орын басу шығ ындарының (орроrtunity costs) тұ рақ ты болуын немесе бір тауар ө ндірісін ұ лғ айту ү шін басқ а тауардың бір бө лігінен бас тарту мө лшерінің ө ндірістік шығ ындарын керсетеді. Біздің мысалымызда Англияда 1м матаны ө ндіру ү шін 4/5 л шараптан, ал Португалияда мата ө ндірісінің жалпы кө леміне қ арамастан 6/5 л шараптан бас тарту қ ажет. Мысалғ а Португалияда матаны ө ндіруде бірінші квадрат метрі ме, 1899-шы метр ме бә рібір қ осымша 1м² матаны ө ндіру 6/5 л шарапқ а тең болады.

11. Хекшер-Олин моделінің негiзгi алғ ышарттары мен идеяларын ашып кө рсетің із XIX ғ асырда ең бек теориясы ә р тү рлі ө ндіріс факторлар теорияларымен ығ ыстырыла бастағ аннан бері, классикалық мектептің негізін қ алаушылардың ізбасарлары - экономист-неоклассиктер халық аралық сауданы да ө ндіріс факторлар теориясы арқ ылы тү сіндіре бастады. Бірақ халық аралық сауда теориясында шынайы жаң алық ты тек ХХғ. 20-жылдары ортасында экономист-неоклассиктер - швед экономисі Эли Хекшер мен оның шә кірті Бертил Олин енгізді.

Ол кейін Хекшер-Олин теориясы деп аталғ ан, халық аралық сауданың тізбектелген теориясын қ ұ рды.

Халық аралық сауданың негізі ретінде ө ндірістік факторлармен тү рлі қ амтамасыз етілу теориясын бір-бірімен байланысқ ан екі теорема: Хекшер-Олин жә не ө ндіріс факторларына бағ аның тең есу теориясы арқ ылы кө рсетуге болады.

Хекшер-Олин теоремасы бойынша - ә рбір ел салыстырмалы мол мө лшердегі ө ндірістік факторды қ олданып ө ндірген тауарды экспортқ а шығ арып, ө ндіру ү шін ө ндірістік факторлар жетіспеушілігі байкалғ ан тауарларды импорттайды.
1-і ел салыстырмалы тү рде ең бекті кө п қ ажет ететін 1 -і тауарды ө ндіреді жә не экспорттайды, ал 2-і ел капитал молдығ ына байланысты кө п капиталды қ ажет ететін 2-і тауарды ө ндіріп, экспорттайды.

Сө йтіп, Хекшер-Олин теориясы классикалық салыстырмалы артық шылық тар теориясынан бір қ адам алғ а басты. Ол сауданың салыстырмалы артық шылық тарғ а негізделгенін мойындап қ ана коймай, оның себебі - елдердің ө ндірістік факторлармен ә р тү рлі дең гейде қ амтамасыз етілгендігінен екенін анық тады. Тауарларғ а ә р тү рлі елдердегі салыстырмалы бағ алар айырмашылығ ы жә не олардың арасындағ ы сауда ә р елдің ө ндіріс факторларымен ә р тү рлі дең гейде қ амтамасыз етілгендігімен тү сіндіріледі.

2сурет

Бірақ теорияда ә рбір ел тұ тынушылар талғ амы қ атты ерекшеленіп, талғ аусыздық қ исық тары ешқ ашан жанаспайтын жағ дай болуы мү мкін. Ол кезде Хекшер-Олин теоремасы іске аспайды. Ол екі елдегі тұ тынушылар талғ амы абсолютті бірдей болып, бір талғ аусыздық қ исығ ына жатуын талап етпейді. Ол тек бұ л талғ амдардың қ атты ө згешеленбей бір-бірінен толық оң ашаланып, ө зара саудағ а ынтасы жойылып қ алмауын болжамдайды. Сонда да тұ тынушылар талғ амы екі елде бірдей болып, тұ тынушығ а бірдей пайдалылық дең гейін қ амтамасыз ететін екі тауардың талғ аусыздық қ исығ ын анық тайтын арақ атынасы екі елге де бірдей болады деп болжам жасайық (2сурет) Ол 1-і елдің А нү ктесінде, 2-і елдің А' нү ктесінде ө ндірістік мү мкіндік қ исығ ымен шектеседі. Сө йтіп I талғ аусыздық қ исығ ы жә не А, А' нү ктелері ә рбір елдің сауда жоқ кезің дегі максималды мү мкін ө ндіріс пен тұ тыну кө лемдерін кө рсетеді. Ал жанама тік сызық тар 1-і жә не 2-і елдегі 1-і, 2-і тауардың салыстырмалы бағ аларын анық тайды, ө йткені, графиктен кө ріп отырғ анымыздай, Р Р' болып, 1-і ел 1-і тауарды ө ндіруде екінші ел 2-і тауарды ө ндіруде салыстырмалы артық шылық қ а ие болады.