Капиталдың халықаралық қозғалысы.

Капитал тауарды ө ндіруге қ ажетті жұ мсалатын ө ндіріс факторларының бірі болып табылады жә не материалдық игіліктерді қ ұ ру ү шін қ ажетті ө ндіруші, ақ шалай жә не тауар формаларындағ ы барлық жинақ талғ ан қ аражат қ орларын білдіреді. Халық аралық капитал қ озғ алысы басқ а елдерде экономикалық тұ рғ ыдан тиімді тауарларды ө ндіру ү шін алғ ышарт болып табылатын тү рлі елдерде капиталдың тарихи тү рде қ алыптасқ ан, шоғ ырлануы сияқ ты, ө ндіріс факторларының бірі ретінде халық аралық бө луге негізделген.

Хал.капит.қ озғ.ң тү рлері: Шығ у тегіне байланысты мемлекеттік -бюджеттен немесе халық аралық ұ йымдар шешімдері бойынша шет елдерге бағ ытталғ ан немесе шет елдерден қ абылданатын қ аржылар(мем.тік қ арыздар, грант, кө мек, несие, т.б.) жә не жекеменшік –бұ л мемлекеттік емес кө здерден алынып, жеке тұ лғ алардың шет елге орналастырылатын немесе шет елден қ абылданатын қ аржылары(инвестиция, сауда несиелері, банкаралық несиелер: олар мемлекет бюджетімен байланысты емес) капиталы болып бө лінеді. Мерзіміне байланысты қ ысқ амерзімді, ортамерзімді, ұ зақ мерзімді болады. Соң ғ ыларынабес жылдан асатын салымдар кіреді. Бұ л топқ а ең маң ызды капитал салымдары жатады. Ө йткені ұ зақ мерзімді капитал салымдарына кә сіпкерлік капиталдың тікелей жә не портфельді инвестициялары (кө бінесе жеке меншік), қ арыз капиталы (мемлекеттік жә не жеке меншік несиелер) кіреді. Қ олдану тү ріне байланысты несие жә не кә сіпкерлік кү йінде болады. Соң ғ ылары қ аржыларды пайыз тү ріндегі пайда алу мақ сатында қ арыз беру болып табылады. Бұ л сферада мемлекеттік жә не жеке меншік кө здерінен шық қ ан капиталдар ә рекет етеді. Кә сіпкерлік инвестициялар тікелей немесе жанама тү рде ө ндіріске салынып, дивиденд тү рінде пайда алудың қ андай да бір бө лігін анық тау қ ұ қ ымен байланысты болады. Ал мақ саты б/ша тікелей (ұ зақ мерзімдегі мү ддеге бай/ты болып, меншік қ ұ қ ығ ы мен басқ арудағ ы шешуші қ ұ қ ық тарына ие болуын қ амтамасыз етеді) ж/е портфельдік(салымдар объектісіне бақ ылау орнатпай, табысқ а ұ зақ мерзімдегі қ ұ қ ығ ын береді) кү йінде болады.

Технологиялардың халық аралық қ озғ алысы: ұ ғ ымы, себептері жә не формалары Халық аралық саудада тә жірибе жү зінде ғ ылыми -техникалық білімдерді айырбастауғ а қ атысты бірнеше терминдер қ олданылады. Соның ішінде, «халық аралық технология айырбасы», «ө неркә сіптік технология айырбасы», «ғ ылыми-техникалық қ ызмет нә тижесінің халық аралық айырбасы», «технологияның берілуі» сияқ ты терминдер кең қ олданыла бастады. Ғ ылыми -техникалық білімдер саудасы бойынша жасалынатын операциялар мазмұ ны-коммерциялық негізде шетелдік сатып алушыларғ а тек ғ ылыми ғ ана емес, сонымен қ атар, тә жірибелік қ ұ ндылығ ы жоғ ары ғ ылыми-техникалық қ ызмет нә тижесін беру. Тә жірибе жү зінде мұ ндай операциялар технологиямен халық аралық айырбас деп аталады.

Формасы жағ ынан бұ л сыртқ ы сауда келісімін сақ тай отырып, технологияның берілу негізінде жү зеге асырылады. Сонымен қ атар «ғ ылыми-техникалық байланыстар» терминінің де мә ні зор. «Ғ ылыми-техникалық байланыстар» халық аралық сауда операциясын жү ргізу жолмен жү зеге асырылатын ө ндірістік тә жірибе, техникалық ө ң деулер, тә жірибелік-конструкторлық, ғ ылыми зерттеулер нә тижелерімен айырбас негізінде байланыста болатын валюта-қ аржылық, қ ұ қ ық тық қ арым-қ атынастар жиынтығ ы. Ә лемдік шаруашылық байланыстар жү йесінде маң ызды роль атқ ара отырып жә не осы жү йенің маң ызды бө лігі ретінде, ғ ылыми-техникалық байланыстар ә лемдік қ ол жеткізілген жетістіктердің жедел тү рде ғ ылым мен техника саласында қ олданылуына жағ дай жасайды.

Берілетін технологияның тү рлері:

1. Пайдалы, тиімді модельдер.

2. Ө неркә сіптік ү лгілер.

Пайдалы, тиімді модельдер мә ні жағ ынан «шағ ын ойлап табу» болып табылады жә не ол барлық елде бірдей қ орғ ала бермейді. Ө неркә сіптік ү лгілер ө неркә сіп бұ йымының эстетикалық қ ораптауын сипаттайды. Ғ ылыми-техникалық, ө ндірістік, басқ ару, коммерциялық, қ аржылық сипаттағ ы білім мен 8.

8.Халық аралық сауда теорияларының тарихи эволюциясының кезең дерін атаң ыз. Меркантилистік теорияның негiзгі идеялары ашып кө рсетң із Халық аралық сауданың негізгі теорияларын ХYIII ғ асырдың аяғ ымен ХIХ ғ асырдың басында А.Смит пен Д.Рикардо қ ұ рғ ан.
А.Смиттің «Табиғ атты зерттеу жә не халық тың баю себептері» деген ең бегінде (1776) абсолюттік артық шылық теориясы негізін қ алады. «Егер кез келген ел, бізді қ андай да бір арзан тауармен қ амтамасыз ететін болса, онда біз ү шін ө з ө неркә сібіміздің ең бегінің бір бө лігіне сол елдің тауарын сатып алғ ан анағ ұ рлым тиімді болар еді», - деп кө рсетті А.Смит ө з ең бегінде.
Бұ л теориядағ ы негізгі идея – ең бек бө лінісі ұ лттық байлық тың негізі, яғ ни мемлекеттер халық аралық ең бек бө лінісіне белсене қ атысуы тиіс екендігі.
Д. Рикардо ө зінің “Саяси экономикасы мен салық салудың заң дылық тары» (1817) жұ мысында салыстырмалы артық шылық теориясы негізін қ алады. Мұ ның мә ні ә рбір ел қ андайда бір тауарды ө ндіруде ұ тады. Салыстырмалы басымдылығ ы болады, сатады неиесе керек тауарғ а айырбастайды. Осылайша ә рбір мемлекет басқ алармен салыстырғ анда ең тө менгі ең бек жә не капитал шығ ындары кететін тауар ө ндіруге маманданады.
Бұ л теорияның негізі – елдер арасында айырмашылық тың болуы. Осығ ан сә йкес тө мендегідей тұ жырым жасалғ ан: кез келген елде оның табиғ и – климаттық жағ дайларына қ арамастан кез келген тауар ө ндірісін іске асыруғ а болады. Халық аралық сауда ағ ымдарының қ ұ рылымы мен бағ ыты немен анық талатындығ ын шведтік ғ алымдары Эли Хекшер жә не Бертиль Олин ашты. 1919 жылғ ы Эли Хекшердің мақ аласында халық аралық сауда ағ ымдарының негізгі заң дылық тарын, қ ұ рылымы мен бағ ытын анық тап кө рсетті, 30- жылдары бұ ны Эли Хекшердің шә кірті Бертиль Олин дамытты. Осылайша ол „ө ндіріс факторларына бағ аны реттеу ” теоремасын ұ сынды. Мұ ның мә ні - ұ лттық ө ндірістік ерекшеліктері ә ртү рлі ө ндіріс факторлары болғ анымен анық талады-ең бекпен, капиталмен, жермен, жә не осы тауарларғ а ә ртү рлі ішкі сұ раныспен.
Хекшер – Олин теориясы бойынша мынадай қ орытынды жасалғ ан: егер тауар ө ндірісінде онша тапшы емес ө ндірістік фактор қ олданылса, онда ә р мемлекет сол тауарларды экспортқ а шығ аруғ а тырысады.

Меркантилистік теорияның негiзгі идеялары. Меркантилизмнің тарихи мә ні жә не оны сынау. Меркантилистер ә лемге статикалық кө зқ араста болып, ол-ң ойынша ә лемде байлық тың тек шектеулі ғ ана мө лшері болды. Сонд., бір елдің байлығ ы тек басқ а елдің кедейленуімен ғ ана ү лкейе алды. Меркантилист-ң кө зғ арасы б/ша, экон.жү йе 3 сектордан тұ рды: ө ндірістік, ауылшаруа-қ жә не шетел отарлар. Саудагерлер экон. жү йенің ең маң ызды тобы болды, ал ең бек ө ндірістің басты факторы рет/де қ арастырылды. Елд-ң байлығ ын алтын мен кү містің мө лшерімен байланыстырғ ан меркантилистер мемл/ң ұ лттық ұ станымдарын кү шейту ү шін: • тиімді сауда балансын қ амтамасыз ету – тауарл-ң кірісінен шығ арылуы кө п болу керек; • сыртқ ы сауданы тарифтер, квоталар ж/е сауда саясаты-ң басқ а қ ұ ралдары а/лы тиімді сауда сальдосын қ амтамасыз ету мақ сатымен реттеу; • шикізатты сыртқ а шығ аруғ а тыйым салу н/е шектеу жә не елде ө ндірілмейтін шиказатты салық сыз импорттауғ а рұ қ сат беру керек; • метрополиялардан басқ а отарл-ң басқ а елдермен саудасына тыйым салу, отарларғ а дайын тауарларды дайындауғ а тыйым салып, оларды метрополияларғ а шикізат кө зіне айналдыру керек.

Меркантилизм кө зқ арастарына негізделген практ/қ экон.саясат бағ алы метал-ды пайдалану мен айырбастауды мемл.бақ ылауды орнатуғ а алып келді.

Меркантилистер ХА сауда теор/на зор ү лесін қ осты, олар алғ аш рет оның елд-ң экон. дамуындағ ы маң ызын кө рсетіп, оның дамуының мү мкін модельд-ң бірін жасады. О-р алғ аш болып қ азіргі экон/ғ ы тө лем балансы тү сінігін сипаттады. Ол-ң шектеулігі мә нісі мынада болды: олар бір ұ лттың баюы басқ а ұ лттың кедейленуінің есебінен ғ ана бола алмайтынын ж/е ХА экон.дамитынын, елд-ң дамуы тек басқ а мемл/ң есебінен ғ ана емес, сондай-ақ оны ұ лғ айту арқ. бола алатындығ ын тү сінген жоқ. Алайда, кейін пайда болғ ан физиократтар ілімінен ө згешелігі - олар сыртқ ы сауданы ескеріп, олардың кө зқ /ры хал/қ экон/да клас. мектеп идеясына алып келді. Меркантилистік мектеп экон/да бір жарым ғ асырдай билік етті. Нә тижесінде XVIII ғ. басында хал/қ саудада кө птеген шектеулер пайда болды. Ұ лттық билікпен қ ұ растырылғ ан сауда ережелері бір-біріне жә не пайда бола бастағ ан ө ндірістің капиталистік ә дісіне қ арама-қ айшы келді.

Ағ ылшын экономисті Д.Хьюм меркантилизмге қ арсы шық қ анд-ң бірі болды. Ол «бағ а-алтын-ағ ын» ә рекеттесу механизмін дайындады. Ол меркантилист-ң мемл-р ө з алтын қ орын шектеусіз ұ лғ айта алатындығ ы жә не бұ л оның хал/қ бә секелестікке қ абілеттігіне ә серін тигізбейтіндігі тур. ойын жоқ қ а шығ арды. Ол сауда балансы-ң тиімді сальдосын қ амтамасыз ету нә т/де алтынның ағ ыны жалақ ы мен бағ аның ө суіне алып келетініне кө ң іл аударды. Бағ а ө суінің нә т/де елдің бә сек. қ абілеттігі тө мендейді. Керісінше, алтын-ң елден кетуі бағ а мен жалақ ы/ң тө мендеуі мен ел-ң бә сек. қ абіл/ң жоғ арылауына алып келеді. Осылайша, мемл. сауда балансының тиімді сальдосын ұ дайы қ амтамасыз ете алмайды, бұ ғ ан ішкі экон. факторлар кедергі келтіреді. Алтын-ң елдер арас. қ озғ алысы ұ лттық экономика-ң негізін қ ұ райтын механизм б. таб, оның нә т/де экспорт мө л/і импорт мө л/не тең болып, сауда сальдосы 0-ге тең болады. Бұ л концепция келесі жорамалдарғ а негізделді: айналымдағ ы ақ ша мө л/і мен бағ а дең г/ң тікелей байл, ә р елдегі толық жұ мыс бастылық (занятость), сауда жасалатын тауарларғ а сұ раныс икемді бағ ағ а ие, нарық та тауарлардың, ө ндіріс факторларының таза бә секелестігі бар, ұ лттық валюталар алтынғ а жә не керісінше айырбастылымдығ ының болуы. Бұ л жағ дайлар сақ талса, сауда балансының біркелкілігі автоматты тү рде жү реді.

Сонымен, меркантилистер алғ аш рет сыртқ ы сауда мен елдің ішкіэкон.дамуының арасындағ ы ө зарабайланысын кө рсетті.

А.Смиттiң абсолюттi артық шылық ү лгiсi мен Д. Рикардоның салыстырмалы артық шылық тар теориясының мә ні мен мазмұ нына салыстырмалы талдау жасаң ыз

Меркантилизмге қ арсы шық қ ан басты экономист-ң бірі А.Смит болды. А.Смиттің теориясы б/ша, ұ лттың байлығ ы оның жиғ ан алтын мө л/не ғ ана емес, оның дайын тауарлар мен қ ызмет ө ндіру қ абілеттігіне тә уелді. Сонд., басты мақ сат алтынды иелену емес, ө ндірісті дамыту болды. Бұ л ө ндірушілер экон.тұ рғ ыдан еркін болғ анда ж/е заң д-ң шең берінде ө з ә рекет тү рін таң дай алғ анда ғ ана болады. А.Смиттің кө зқ арастары б/ша:

• ү кіметке сыртқ ы саудағ а араласпай, ашық нарық тарды жә не еркін сауданы қ амтамасыз етуі керек;

• жеке тұ лғ алар сияқ ты ұ лттар да оларда ө ндіруде артық шылық тары бар тауарларды ө ндіруге мамандану қ ажет жә не оларды басқ а елдерде ө ндірудегі артық /ры бар тауарларғ а айырбастап, сату қ ажет;

• сыртқ ы сауда ең бек ө німділігін нарық ты ұ лттық шекарадан тыс кең ейту жолымен ынталандыру керек;

• экспорт елдің экон/сы ү шін жағ ымды фактор болып табылады, себебі ол ішкі нарық та сатыла алмағ ан, артық қ алғ ан ө німді ө ткізуді қ амтамасыз етеді;

• экспортқ а салынғ ан субсидиялар тұ рғ ындарғ а арналғ ан салық болып табылады жә не олар ішкі бағ аның жоғ арылауына алып келеді, сондық тан оларды жою керек.

Абсолютті артық шылық тар теориясы — елдер олар ө ндіретін тауарларды (оларды ө ндірудегі абсолютті артық шылық тары бар) аз шығ ынмен экспорттайды жә не басқ а елдермен ө ндірілетін тауарларды (оларды ө ндірудегі абсолютті артық шылық тары олардың сауда ә ріптестерінде болса) аз шығ ынмен импорттайды.

А.Смиттің теор/нан ө ндіріс факт/ры ел ішінде абсол.мобильділікке ие екендігін білдік, яғ ни олар ең кө п абсол. арт/қ а ие болатын аймақ қ а кө шеді. Алайда бір кү ні бұ л қ озғ алыс нә т/де бір аймақ тың басқ а айм/мен салыстырғ анда абсол.арт/ғ ы жойылып, факторлардан тү сетін табыс тең еледі. Бұ л кезде сауда да жойылатын еді. Алайда, Д.Рикардо абсол.арт/р теор/н дамытып, тауар ө ндірісінде абсол.арт/р болмаса да, сауда екі елге де тиімді болатындығ ын кө рсетті.

Абсол.арт/р теор/ғ ы жорамалдарды пайдаланып, салыстырмалы арт/р теор/ы балама бағ а тү сінігін пайдаланады. Ол ішкі нарық тағ ы екі тауар бірлігінің бағ аларын қ арапайым салыстырады.

Балама бағ а — басқ а тауар бірлігін ө ндіруге қ ажетті уақ ыт арқ ылы ө рнектелген бір тауар бірлігін ө ндіруге қ ажетті уақ ыт.

Салыстырмалы арт/р теор/сы — егер елдер басқ а елдермен салыстырғ анда аз шығ ын кететін тауарларды ө ндіруге маманданса, ө ндіріс бір елде басқ асына қ арағ анда абсолютті тиімді болса да, бұ л сауда екі мемлекетке де тиімді болады. Жалпы салыстырмалы артық шылық тар теориясы кез келген елдер санына жә не кез келген тауар мө лшеріне де сә йкес келеді. Салыстырмалы шығ ындар тек қ ана тауарды ө ндіруге жұ мсалғ ан ең бек мө лшерімен есептелмейді, ол сонымен қ атар басқ а тауардың мө лшерімен де есептеледі.

Рикардо атап кө рсеткендей, елдің ешбір ө ндірісте абсолютті артық шылығ ы болмаса да, саудаекіжақ ү шін де тиімді. Тіптісаудаболмағ ан жағ дайда да, екі ел арасындағ ы бағ а қ атынасындағ ы сә л айырмашылық тың ө зі ә рбір ел ү шін салыстырмалы артық шылық қ а қ ол жеткізеді (егер саудалық қ арым-қ атынастардың орнық қ анын есепке алсақ), яғ ни басқ а тауарларғ а қ арағ анда, ө ндірісі анағ ұ рлым тиімді тауарө ндіріліп, тапосы тауарбасқ асынаайырбасталынып, экспортқ ашығ арылуытиіс.

Сонымен, Рикардо «С алыстырмалы артық шылық теориясын» ашты: ол бойынша, «ә рбір елдің белгілі бір тауарды шығ аруда салыстырмалы артық шылығ ы болады жә не оны сауда кезінде басқ а тауарларғ а айырбастау тиімді. Екі тауар ө ндіруден абсолютті шығ ындар дең гейі жоғ ары елдер де тауар айырбасынан пайда ала алады».