Мемлекет және құқықтың пайда болуы туралы негізгі теориялары

Мемлекет деген кү рделі саяси ұ йым. Мемлекет пайда болғ аннан кейін ол туралы кө птеген тұ жырымдамалар мен теориялар қ алыптасты. Ойшылдардың ә р ғ асырда ұ сынғ ан идеялары негізінде таптық мү дделер мен теория пайда болғ ан қ оғ амның тарихи жағ дайларына, заман талабына байланысты қ алыптасқ ан.

1. Теологиялық теория – мемлекет пен қ ұ қ ық Алланың ә мірімен қ алыптасып, дамып келеді деп тү сіндіреді. Ә рбір ірі дінде қ ұ дайдың ә рекеті деген діни қ ұ қ ық тық қ ағ идалар бар. Қ азіргі заманда да кейбір мемлекеттер осындай қ ағ идаларғ а негізделіп қ ұ рылып, қ ызмет атқ аруда. Бұ л теория адамдардың сенімі, иманы ретінде қ алыптасқ ан ұ ғ ым, кө не заманнан дамып, нығ айып келеді. Кезінде біздің ғ асырымызғ а дейін Египет сияқ ты шығ ыс елдерінде кең тарап, кейінірек орта ғ асырдың діни қ ызметкерлері қ аруғ а алып, жан-жақ ты насихаттады. Монархиялық формадағ ы мемлекеттердің идеологтері монархтың билігі " қ ұ дайдың ә мірімен болады", - деп оғ ан сө зсіз бас ию, бағ ынуды талап етті. Ф. Аквинский (1225-1274) Аристотельдің ілімінен " активтік форманың " " пассивтік материяғ а" ө мір беретін тұ жырымғ а алып, " қ андай да болмасын билік – қ ұ дайдан" деп жариялады. Теологиялық теория " Екі семсер", " Ай мен кү н" сияқ ты теорияларды да дү ниеге ә келеді. Бұ л теориялар негізінде Римнің католикалық шіркеуі кең кө лемде насихаттады. " Екі семсер теориясы бойынша мемлекет басшысы – король, билікті шіркеуден алғ андық тан, оғ ан міндетті тү рде тә уелді десе, " ай мен кү н теориясы" бойынша ай жарық ты кү ннің тү суінен алса, король, императорлар билікті шіркеуден, пападан алады, сондық тан оғ ан міндетті тү рде бағ ынуы тиіс.

2. Патриархалдық теория – (Платон, Аристотель, Р.Фильмер, Н.Михайловский, Ш.Уалиханов, Бронганк, Вольтман). Бұ л теорияның мә ні бойынша мемлекет отбасының ө сіп-дамуынан ұ лғ айтып біртіндеп мемлекетке айналады, ал монархтың билігі ә ке билігінің жалғ асы болып табылады. Бұ л теорияның ө кілі жә не дамытқ ан зерттеушісі Аристотель. Оның тү сінігі бойынша мемлекет бірнеше отбасы қ ыстақ тарынан қ ұ ралады жә не мемлекеттегі басқ ару отбасы билігінің жалғ асы болып табылады.

3. Патроманальдық теория (лат. Patrimonium-мұ рагерлікке қ алғ ан жер, меншік). (Швейцарлық, К. Галлер). К.Галлердің тү сінігі бойынша мемлекет меншік иесінің жерге иелену қ ұ қ ығ ынан пайда болады. Жерге ие болғ ан меншік иесінің билігі сол аумақ та ө мір сү рген адамдардың бә ріне жү реді. Халық жерді меншік иесінен мердігерлікке ғ ана алады. К.Галлер Х1Х ғ асырда Еуропаның кейбір мемлекеттеріндегі феодалдардың жерге деген меншігінің саяси билікпен ұ ласқ андығ ын алғ а тартады.

4. Кү штеу теориясы – (Жан Ян б.э.д.390-338ж., Е.Дюринг, Л.Гумпелович, К.Каутский) Бұ л теорияны жақ таушылар мемлекеттің пайда болуын бір тайпалардың басқ а тайпаларды жаулап алуымен тү сіндіреді. Олардың пікірінше, мемлекеттік билік, таптар бір халық тың екінші халық ты жаулап алғ аннан кейін пайда болады жә не ол соғ ыстың, кү штеудің тікелей салдары деп танылады. К.Каутский қ оғ амда таптардың пайда болуын кө шпенділердің отырық шы елдерді жаулап алуынан туғ ан деп тұ жырым жасады. Мысалы, Л.Гумпелович: " Бізге тарих мемлекеттің кү штеу арқ ылы болмағ аны туралы басқ аша бірде-бір мә лімет бере алмайды. Мемлекет ә рқ ашан бір тайпаның басқ аларғ а кү ш қ олдануы нә тижесінде қ алыптасты. Бұ л кү штірек бө тен тайпалардың отырық шылық қ а ө ткен ә лсіз халық ты жаулап алуы мен езіп жаншуының нә тижесі" -деп қ орытынды жасады. Ол қ ұ қ ық тың пайда болуын тек кү ш арқ ылы болатын қ ұ былыс деп танып " кү ш қ олдану қ ұ қ ық тың алдында жү реді" деген формула, қ ағ иданы қ ұ қ ық тану ғ ылымына енгізді. Оның ойынша топтардың, бір рулардың ү стемдік етіп, кү ш қ олдануы дағ дығ а айналып, келе-келе ә деттік қ ұ қ ық нормаларын қ алыптастырады.

5. Шарт немесе табиғ и-қ ұ қ ық тық теория – (Б.Спиноза, Д.Локк, Т.Гоббс, Г.Гроций, Ж.Ж.Руссо, Д.Дидро, Ш.Л.Монтескье, П.А.Гольбах, А.Радищев). Бұ л теория XVII-XVIII ғ асырларда феодалдық мемлекеттік-қ ұ қ ық тық институттар мен жү йеге қ арсы кү рес кезең інде қ алыптасып дами келе кө птеген елдерде кең інен тарады. Теорияның тұ жырымы бойынша адамдар ерте кезде қ ақ тығ ыстар мен шиеліністерден кө здерін ашпағ ан. Оларды болдырмай, ө здерін сақ тап қ алу мақ сатында саналы, ә ділетті тү рде басқ ару ү шін адамдар бір-бірімен шарт жасап, билікті ө здері қ алағ ан адамдарына берген. Содан бері қ арай мемлекет жасалғ ан шарт негізінде ө з міндетін атқ аруда. Шарттың талаптарын орындамай ө рескел бұ рмалағ ан жағ дайда халық ө зі қ ұ рғ ан билікті кү шпен қ ұ латуғ а қ ұ қ ылы. Сонымен қ атар шарт теориясының негізгі қ ағ идалары мен талаптары АҚ Ш-тың тә уелсіздік декларациясында (1776), Францияның адам жә не азамат қ ұ қ ық тарында(1789) жә не басқ а да қ ұ жаттарда бекітілді.

6. Психологиялық теория (бұ л теорияны уағ ыздағ ан Фрезер, Тард, Пампериен, Петражицкий, Фрейд, Ковалевский, Коркунов) Аталмыш теорияны жақ таушылар мемлекет жә не жалпы билік жү ргізетін адам ерекше сыйқ ырлы кү шпен психикалық энергияғ а ие. Алғ ашқ ы адамдар ру кө семдері мен бақ сыларғ а сенімдік білдіріп, табынғ ан болса, мемлекеттік билік тұ лғ алары алдында да адмдар ө здерінің бағ ыныш қ ылығ ын танытады, бағ ынуғ а қ ұ лшыныс береді. Бағ ындыру, бағ ындырушының ерекше психикалық қ абілеттеріне байланысты. Мемлекеттік билік осы жолмен қ алыптасады. Қ оғ амда ерекше қ асиеті бар адамдарғ а басқ а адамдар ө з еркімен табынуғ а, бағ ынуғ а ұ мтылады.

7. Органикалық теория (ө кілдері: Шеффле, Вормс, Фортескью, Спенсер). - бұ л пікірді Платон кө не дә уірде уағ ыздағ ан (б.з. IV-III). Бірақ теория толық тү рде Х1Х ғ. Қ алыптасты. Теорияның мазмұ ны мемлекетті біртұ тас организмге тең ейді.Ағ зада ә ртү рлі функциялар атқ аратын жасушалар мен органдар болады. Олардың барлығ ы біртұ тастық ты қ ұ рап, тіршілік етуді қ амтамасыз етеді. Мысалы, адамның мыйы басқ ару функциясын атқ арса, қ ол мен аяқ дене ең бегімен шұ ғ ылданатындар, ал сауда, кө лік байланыс жү йелер адамның қ ан тамырларымен салыстырылады. Басқ ару аппаратын да тірі ағ за ретінде бағ алайды. Ағ за биологияның заң ына бағ ынса, адам саналы қ ұ діретке, оның қ имыл ә рекеті ә ртү рлі болады, қ айталанбайтын шешімді қ абылдауғ а интелекті жетеді.

Қ ұ қ ық туралы негізгі теориялар:

1. Табиғ и теория – бұ л теорияның мазмұ ны кө не дә уірде қ алыптасқ ан. Мазмұ ны - қ оғ амда мемлекеттік қ ұ қ ық тан басқ а адамдардың табиғ и қ ұ қ ығ ы болады: бостандығ ы, тең дігі, ең бек жасауы, қ оғ ам жұ мысына қ атысуы т.б. Цицерон табиғ и заң ғ а қ арсы келетін мемлекеттік заң болуғ а тиіс емес деген. Табиғ и теорияны Локк, Руссо, Монтескье, Гольбах, Радищев т.б. дамытқ ан. Дамығ ан елдерде табиғ и ә леуметтік норма мен мемлекеттік қ ұ қ ық ты бір-біріне қ арсы қ оюдың негізі жоқ. Олар қ оғ амды қ арым-қ атынасты бірігіп реттеп басқ арады.

2. Тарихи теория – бұ л теорияның ө кілдері қ ұ қ ық адамдардың рухани сана-сезімнің даму процесінен ө мірге келіп, қ алыптасады деп тү сіндіреді. Оғ ан мемлекеттің қ атынасы жоқ – деп уағ ыздағ ан. Адамдар субъективтік жолмен ө здерінің ойынан заң шығ ара алмайды, тек қ оғ амның объективтік даму процесінен қ алыптасқ ан қ атынастарды реттейтін, басқ аратын нормалардың шығ уын тездету керек деп тү сінген. Бұ л теорияның ө кілдері: Густав Гуго, Карл Савинын, Фридрих Пухта, Штиль т.б.

3. Реалистік теория – қ ұ қ ық тың дамуы ө зінің эволюциялық ішкі себептері арқ ылы ө згеріп, ескіріп, жаң арып жатады. Оның дамуына сыртқ ы жағ дайлардың ә сері мол болады – деп уағ ыздағ ан. Бұ л теорияны қ ұ растырғ ан неміс ғ алымы Рудольф Йеринг. Бұ л теория қ ұ қ ық тың бірлігін, дамуын, оның мемлекетпен байланысын, субъектілердің қ ұ қ ығ ының міндеттері болатынын жә не мемлекеттің бақ ылауын қ остайды.

4. Социологиялық (ә леуметтік)теория – ХХ ғ асырда қ алыптасқ ан теория. Бұ л теория қ ұ қ ық тық қ атынасты адамдардың қ ұ қ ық тық тә ртібін жан-жақ ты ғ ылыми тұ рғ ыдан зерттеуді жақ тайды. Ө кілдері: Эрлих, Леон Дюги, С.М. Муромцев т.б. Қ ұ қ ық тың ә леуметтік мазмұ нын зерттеуге кө п кө ң іл бө леді, қ ұ қ ық тық мемлекетті жақ тайды.

5. Нормативтік теория – қ ұ қ ық ә леуметтік ө мірдің сыртқ ы қ арым-қ атынасын реттеп, басқ арып, адамдардың мү дде мақ сатын орындау деп тү сінеді. Заң ғ ылымы қ ұ қ ық тың жеке ө зін саясат пен идеологияғ а қ оспай зерттеуді жақ тайды. Қ ұ қ ық тың белгі-нышандарын жақ сы зерттеуді, қ ұ қ ық тық мемлекетті жақ тады. Нормативтік актілерді жоғ арыдан тө мен қ арай сатылап зерттеуді, бақ ылауды ұ сынады. Ө кілдері: Р.Штаммлер, Г.Кельзен.

6. Психологиялық теория – ХХ ғ -дың басында жақ сы дамығ ан теория. Негізгі мазмұ ны: қ ұ қ ық адамдардың психикасының ішкі қ ұ рылысында қ алыптасып олардың сыртқ ы іс-ә рекетіне, жұ мысына ә сер етуі. Адамның ішкі сана-сезімі мен сыртқ ы тә ртібінің, мінезінің, іс-ә рекетінің байланысын Петржицкий этикалық сана деп атайды. Бұ л теория қ ұ қ ық ты екі тү рге бө леді: жеке тұ лғ алық (автономдық) жә не оң жағ ымды(позитивтік). Жеке тұ лғ алық қ ұ қ ық -жеке адамның ішкі ұ ятынан қ алыптасатын елегізу, қ атты қ иналу. Оң жағ ымды (позитивтік) қ ұ қ ық басқ а адамның беделіне, абыройына сенушіліктен қ алыптасатын психикалық кө зқ арас.

7. Материалистік теория – қ ұ қ ық саяси-экономикалық ү стемдік жү ргізетін таптың мү дде-мақ сатын қ орғ айтын нормативтік актілердің жиынтығ ы. Қ ұ қ ық тың мазмұ ны екі элементтен тұ рады – деп тү сіндіреді: экономикалық базис пен ү стемдік таптың мү ддесі.