Ықтық нормаларды құқық салалары, сала бөліктеріне, институттарға бөлу негіздері

Қ ұ қ ық тық нормаларды қ ұ қ ық салаларына, сала бө ліктеріне, институттарғ а бө лу негіздері

Қ ұ қ ық жү йесінің қ ұ рылымдық элементтері: а) қ ұ қ ық нормасы; б)қ ұ қ ық саласы; в) сала бө ліктері; г) қ ұ қ ық институты болып табылады;

Қ ұ қ ық нормасы қ ұ қ ық жү йесінің бастапқ ы элементі, оның атомы, ол ірі қ ұ рылымдарғ а – институттарғ а, сала бө ліктеріне, салаларғ а біріктіріледі.

Қ ұ қ ық нормаларын қ ұ қ ық салаларына бө лудің негізі қ ұ қ ық тық реттеудің пә ні мен ә дісі болып табылады.

Қ ұ қ ық тық реттеудің пә ні дегеніміз – қ ұ қ ық пен реттелетін қ оғ амдық қ атынастар. Ол қ ұ қ ық тық нормаларды қ ұ қ ық салаларына бө лудің негізгі ө лшемі болып табылады. Мысалы ең бек қ атынастары ең бек қ ұ қ ығ ының реттеу пә ні болып табылады.

Қ осымша ө лшем ретінде қ ұ қ ық тық реттеу ә дісі болып табылады. Егер пә н қ ұ қ ық нені реттейді деген сұ рақ қ а жауп берсе, ә діс қ алай реттейді деген сұ рақ қ а жауап береді. Қ ұ қ ық тық реттеудің ә дісі – бір текті қ оғ амдық қ атынастарды қ ұ қ ық тық реттейтін қ ұ қ ық тық қ ұ ралдардың жиынтығ ы Қ ұ қ ық тық реттеудің негізгі ә дістері: императивті- биліктік, субординациялық, тыйм салуларғ а, міндеттерге, жазаларғ а негізделген. (ә кімшілік қ ұ қ ық қ а тә н). Диспозитивтік – рұ қ сат берулерге, координацияғ а, тараптардың тең қ ұ қ ық тығ ына негіделген ә діс. (азаматтық қ ұ қ ық қ а тә н).

Қ ұ қ ық саласы – қ ұ қ ық жү йесінің басты қ ұ рылымдық элементі, қ оғ амдық қ атынастардың белгілі бір саласын (тегін) реттейтін белгілі бір ретке келтірілген қ ұ қ ық тық нормалардың жиынтығ ы. Қ ұ қ ық саласының белгілері: ә рбір қ ұ қ ық саласының ө зінің реттеу пә ні болады; қ ұ қ ық субъектілерінің қ ұ қ ық тық жағ дайын реттейтін, қ ұ қ ық тар мен міндеттерді жү зеге асырудың тә сілдерін, қ ұ қ ық тық нормаларды жү зеге асырудың ө зінің ерекше заң ды режимі болады.

Ірі жә не кү рделі қ ұ қ ық салаларында тағ ы бір компонент сала бө ліктері болады. Қ ұ қ ық тың сала бө лігі – сә йкестенген қ ұ қ ық саласының қ ұ қ ық тық ретеу саласының шең берінде қ ұ қ ық тық қ атынастардық ерекше тобын реттейтін қ ұ қ ық тық нормалардың тұ тас қ ұ рылымы. Азаматтық қ ұ қ ық та кө лік, авторлық қ ұ қ ық сияқ ты сала бө ліктері бар. Сала бө лігінің қ ұ қ ық тық институттан ерекшелігі ол ә рбір қ ұ қ ық саласының міндеттті элементі болып табылмайды. Кейбір ү лкен емес, тығ ыз консолидацияланғ ан қ ұ қ ық салаларында сала бө ліктері болмайды (қ ылмыстық іс жү ргізу қ ұ қ ығ ында). Сала бө лігі – белгілі бір қ ұ қ ық саласы қ ұ рамындағ ы «туыс» қ ұ қ ық институттарының тобы.

Қ ұ қ ық институты – қ оғ амдық қ атынастардың белгілі бір тү рін реттейтін қ ұ қ ық тық нормалардың тұ рақ ты салыстырмалы ү лкен емес тобы. Қ ұ қ ық институты қ ұ қ ық саласы пә нінің шең берінде мазмұ ны жағ ынан ұ қ сас қ оғ амдық қ атынастардық тобын реттейтін, сол қ ұ қ ық саласына кіретін нормалардың бө лігі. Қ ұ қ ық институты қ ұ қ ық саласының қ ұ рылымдық бө лігі, оның блогы. Ә рбір қ ұ қ ық саласында бірнеше институттар бар; азаматтық қ ұ қ ық та- мә міле, сату-сатып алу; конституциялық қ ұ қ ық та- азаматтық, т.б.

Мемлекет белгілерінің қ алыптасуы.

Бір жарым миллионнан аса уақ ыттан бері, жануарлар ә лемінен бө лініп, адам алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ ам жағ дайларында ө мір сү рді. Осыдан 40 жыл бұ рын қ азіргі адамның (кроманьон) ата бабалары пайда болды деген тұ жырым да ғ ылымда кездеседі.

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс адамзат тарихындағ ы ең ұ зақ кезең болды. Оның тө менгі шегін анық тау оң ай емес, себебі мамандар табылып жатқ ан біздің ата бабаларымыздың сү йек қ алдық тарынан біресе адам тектесті, біресе адамды кө реді, жә не ә р уақ ытта басымдырақ кү ш алғ ан пікірлер ө згере береді. Қ азіргі кезең де ғ алымдардың кө пшілігі ежелгі адам (жә не алғ ашқ ы адам да, жабайы қ оғ ам да) 1, 5-1 миллион жыл бұ рын пайда болды деп санайды. Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың жоғ арғ ы шегі болса, соң ғ ы 5-6 мың жылдардың шегінде болды, ол ә ртү рлі континенттерде ө згеше. Азия мен Африкада алғ ашқ ы мемлекеттер б.э.д. 4 жә не 3 мың жылдық тарда, Америкада б.э. 1 мың жылдығ ында, жер шарының басқ а бө ліктерінде одан да кейінірек пайда болды. Алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амның экономикасы ортақ меншікке негізделген жә не онда екі тү рлі қ ағ ида жү зеге асырылғ ан: 1) рецепроктылық - барлық табылғ ан ө нім ортағ а жинақ талғ ан, 2) редистрибуция – ортақ табыс барлығ ына бірдей тең негізде бө лінген.

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылысқ а келесі сипаттар тә н болды:

- қ арапайым қ арудың (қ ұ ралдардың) ғ ана болуы жә не адамның тайпаның кө мегінсіз ө зін тамақ пен, киіммен, ү й-жаймен қ амтамасыз ете алмауы. Бірақ адамдар біріге, ұ жымдаса ең бектенгенмен, ө здері тұ тынғ аннан артық ө ндіре алмады. Сондық тан мұ ндай қ оғ амда ө німдердің артық шылығ ы, жеке меншік болмады, жә не соғ ан сә йкес кедейлер мен байлар болмады. Экономикалық тұ рғ ыдан барлығ ы тең болды. Экономикалық тең дік саяси тең дікті туындатты. Топтың барлық ересек адамдары – еркектер де, ә йелдер де топтың қ ызметімен байланысты қ андай да болсын сұ рақ ты талдауғ а жә не оны шешуге қ атысуғ а қ ұ қ ылы болды.

Қ оғ амдық (ә леуметтік) билік ө зіндік сипатта болды:

1) отбасылық қ атынастарғ а негізделді, себебі қ оғ амның ұ йымдастырылуының негізі ру (рулық қ оғ ам) болды, яғ ни адамдардың туыстығ ы бойынша бірігуі, сондай-ақ мү лік пен ең бектің бә ріне жалпылылығ ы. Ру ешқ андай тә ртіпсіз жыныстық байланыстардың орнына ұ жымдық, содан соң парлық некеге негізделген отбасы келген кезең де қ алыптасты. Ә рбір ру шаруашылық бірлік, ө ндіріс қ ұ ралдарының меншік иегері, жалпы ең бек ү рдісін ұ йымдастырушы ретінде болды. Рулар ірірек қ ауымдастық тарды (фратриялар, тайпалар, тайпалардың одақ тары) қ ұ рады. Ру (рулық қ оғ ам) алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амның ө мірінде шешуші роль атқ арғ андық тан, бұ л кезең «алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс» деп, ал оның ә леуметтік ұ йымы – рулы тайпалық атала бастады. Ә детте, ә леуметтік билік ру кө лемінде шектеліп, оның ерігін білдірді жә не қ андас-туыстық байланыстарғ а негізделді;

2) тікелей қ оғ амдық болды, алғ ашқ ы демократияның бастауынан, ө зін ө зі басқ арудан қ ұ рылды (яғ ни биліктің субъектісі мен объектісі сә йкес келді);

3) ру мү шелерінің беделіне, ар-абройына, қ адіріне, салт-дә стү ріне сү йенді;

Билік органдары тұ тастай қ оғ амның ө зі (рулық жиналыстар, отырстар) жә не алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амның ө мір сү руге байланысты қ андай да болсын сұ рақ тарын шешетін оның ө кілдері (тайпа ақ сақ алдары, ақ сақ алдар кең есі, ә скери қ олбасшылар, кө семдер, жрецтер) болды.

Табиғ и-климаттық жағ дайлардың ө згеруі жер шаруашылығ ының пайда болуына ә келді. Ірі қ оғ амдық ең бекті бө лу болды. Ө зіне алушы экономикадан ө ндіруші экономикағ а революциялық кө шу жү зеге асырылды, ол алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амның ә леуметтік қ атынастарының жү йесін тү п тамырымен ө згертті. Ең бек қ ұ ралдары жетілдірілді, соның арқ асында қ олө нер ө з бетінше ө ндіріс саласына айналды – бұ л екінші ірі қ оғ амдық ең бекті бө лу болды. Ү шінші ең бекті бө лу шикізат пен тағ амды айырбастау болды.

Ең бекті жекелендіру жә не қ осымша ө нім алу меншіктік қ атынастарында ө згерістердің болуының жә не жеке меншіктің пайда болуының негізі болды.

Басқ арушылық қ ызметінің кө лемі де кү рделендірілді, ру-тайпалық басқ арушылардың саны ө сті. Оның кө шбасшылары ө з еркімен мұ рагерлерін тағ айындады, ө ндірістің қ ұ ралдарын басқ арды. Бұ қ аралық билігі қ оғ амнан алыстай тү сті.