Http://nuru.ru/philos/028.htm

6 https://philosophy.4hs.ru/

9 Тақ ырып Қ азақ мә дениетіндегі философия феномені

1. Қ азақ тардың дә стү рлі дү ние танымы.

2. Жыраулар шығ армаларындағ ы философиялық сарындар.

3. Қ азақ ағ артушылардың философиясы

4. ХХ ғ асырдың басындағ ы философиялық ізденістер

Қ азақ стан аумағ ында Шың ғ ыс Ханның келуінен кө п бұ рын ipi сауда жә не экономикалық орталық тары пайда бола бастады. ІХ–Х ғ асырларда қ азақ жерінде ғ ылымғ а, ө нер мен ә дебиетке ө з ү лестерін қ осқ ан адамдар кө п болды. Олардың ішінде астроном жә не математик Аббас Жаухари, тү ркгі энциклопедиясы ретінде жазылғ ан ә йгілі «Диуани лұ ғ ат ат-тү рiк» шығ армасының авторы Махмуд Кашкари бар.

Энциклопедиялық сипаттағ ы алғ ашқ ы ең бекті Жү сіп Баласағ ұ ни жазды. Оның “Қ ұ тадғ у білік» ең 6егi ғ ылым мен мә дениеттін тү рлі салалары туралы оқ улық жиынағ ы ретінде бағ аланады.

Ж.. Баласағ ұ ни дү ниетанымының ү ш тамыры бар деп есептеді. Олар: философиялық, шамандық жә не исламдық болып бө лінеді.

Қ ожа Ахмет Иассауи «Диуани хикмет» даналық кітабының авторы. Ол суфизмнің ө кілі. Алайда қ азақ, жерiнде ө мip сү рген ғ алымдардың, ортағ асырлық философтардың арасында философиялық ең бектері ұ зақ уақ ыт барлық араб тілді философиялық ойдың шамшырағ ындай болғ ан Ә бу Насыр ал-Фарабидін орны айрық ша тұ рады. (Ол туралы 1.3. параграфтаң қ араң ыз).

Қ азақ тың қ оғ амдық ойы дамуының Қ азақ станның Ресейге қ осылуы тұ сындағ ы ерекшеліктері. XIX ғ асырдың екінші жартысында Қ азақ станда басты тұ лғ алары Ш. Уә лиханов, Ы. Алтынсарин жә не А. Қ ұ нанбаев болғ ан ағ арту мә дениеті пайда болып, дами тү сті.

Шоқ ан Уә лиханов (1830-1860 жж.) -ғ алым, ағ артущы, саяхатшы, этнограф, шығ ыстанушы. Ол ө з дә уірінің ғ ылым салаларына, оның ішінде саясат пен қ ұ қ ық саласының дамуына белгілі дең гейде ү лес қ осты. 1858-59 жылдары ол қ атерлі Қ ашқ ар сапарына шығ ып, «1858-59 жылдарғ ы Алтыншара немесе Қ ытайдың Нанлуының шығ ыстағ ы алты қ аласының (Кіші Бұ қ араның) жағ дайы туралы» аталатын ең бегін жазды. Этнография туралы аса бай ғ ылыми мә ліметтерден тұ ратын бұ л жұ мыста соң ымен бірге автордың дү ниетанымдық ұ станымдары мен саяси кө зқ арастары кө рсетіледі.

Ол тө мендегі тұ рғ ылардан келіп: діни сенімнің шынайы негізін нақ ты дү ниеден, осы дү ниенің адамғ а жасайтын ық палынан, адамның табиғ атқ а жә не ө зінің жә не психикасына қ атынасы ерекшеліктерінен іздеуі туралы тұ жырымғ а тоқ тады. Ол шамандық пен діннің пайда болуына надандық тү рткі болады деп есептеді. Уә лиханов мұ сылмандық дінбасыларына қ арсы кү ресті. Шоқ анның шығ армалары: < Даладағ ы мұ сылмандық жө нінде»,»Тә ң ір», «Қ азақ тардағ ы шамандық тың қ алдығ ы» т.б.

Ы6ырай (Ибраһ им) Алтынсарин (1842-1889 жж.) – Қ азақ ағ артушысы.

Алтынсарин тек білiм мен оқ у-ағ арту ici ғ ана елді билеп­тө стеушілердің езгісінен кұ тқ арады деген сеніммен халық арасына білімді кең таратуды жақ тап, жұ ртының шың айы ө мірге деген кө зін ашуғ а, сө йтіп нақ ты ә леуметтік прогресс жолын тездетуді уағ ыз­дады.

Ол мұ сылман дінбасыларының надандығ ын, адамгершілікке жат ә рекеттерін қ атаң сынғ а алды.

Алтынсарин халық тың экономикалық жә не қ ұ қ ық тық дамуына тек зиялы білім ғ ана мү мкіндік туғ ызады деп білді.

Ол ө зінің дү ниетанымдық кө зқ арасы жағ ынан деист, яғ ни алғ ашқ ы жаратушы деп қ ұ дайғ а сенді, алайда дү ниені жаратып болғ ан соң ә лемнің жә не адамдардың iciнe араласпайды деп есептеді.

Ол «Исариатли ислам», т. б. шығ армалардың авторы.

Абай (Ибраһ им) Қ ұ нанбаев (1845-1904 жж.) – ақ ын, композитор, ойшыл, философ.

XIX ғ асырдың аяғ ында қ азақ даласында сорақ ы ә ділетсіздік қ атынастары ү стемдік алды. Абай қ иянатшыл қ атынастарды жақ таушыларғ а қ арсы тұ рып, ә ділетсіздікке кө не алмады. Ол қ азақ тың кедейшілігімен кү ресіп, қ анаушылардың жауы болды. Абай – сыншыл реализмнің негізін қ алаушы, ”Қ ара сө здердің авторы».Абай философиясының негізгі принципі: «Адам бол!».

Абай поэзиясында оның ә леуметтік жә не дү ниетанымдық кө зқ арастарды тү зіледі:

Бас-басына би болғ ан ө ң кей қ иқ ым, Мінеки, бұ зғ ан жоқ па елдің сиқ ын...

...немесе

Бай сейілді,

Бір пейілді –

Елде жақ сы қ алмады...

Абай да мұ сылман дінбасыларын сың ғ а алды. А6ай адамгершілік (этикалық) проблемаларын зерттеді. Ол адамның басы адамгершілік қ асиеттері білімге, оқ у-ағ арту мен ғ ылымғ а қ ұ штарлық тан негіз алады деп санады. Тек білімді адам ғ ана ө зінің жейтін наның адал ең бекпен табуғ а тырмысады, ә ділетке ұ мтылып, ө згеге жамандық жасамайды, келең сіздіктерге қ арсы тұ рады.

Менсің беуші ең наданды,

Ақ ылсыз деп қ ор тұ тып. Тү зетпек едім заманды,

Ө зімді тым-ақ зор тұ тып.

Абай жалпы кө зқ арасы бойынша теолог, алайда жеке мә селелерді материалистік тұ рғ ыдан шешеді. Адам дү ние мен Қ ұ дай ү шін

жаратылмағ ан, керісінше, Қ ұ дай мен дү ние адамның игілігі мен бақ ыты ү шін 6ерiлген.

Алла ішімді айтқ ызбай біледі, ойла, Бендесіне қ астық пен кінә қ ойма. Распенен таласпа мү мин 6олсаң, Ойла, айттым, адамдық атын жойма!

Мү мин болсаң, ә уелі иманды 6ол, Пендеге иман ө зі ашады жол.

Абай тө мендегі тұ ғ ырғ а табан тірейді: < Біз Алла тағ аланы ө зінің білгені қ атар ғ ана білеміз, болмаса тү гел білмекке мү мкін eмec. 3аты тү гел, хикіметіне ешбір хаким ақ ыл ілестіре алмайды. Алла тағ ала ө лшеушіз, біздің ақ ылымыз – ө лшеулі. Ө лшеулі бірлә н ө лшеусізді білуге

болмайды». (Отыз ceгiзiншi сө зінен). Адам Жаратушыны оның жаратқ ан қ ұ былыстарын зерттеу арқ ылы таниды. Сол таным арқ ылы адам ө з бойына нағ ыз адамдық қ асиеттерді сің іре бастайды, Махаббат пен ә ділеттіліктің қ ұ дай мә нінің жоғ ары формасы екенін тү сінетін толық адамғ а айналады.