Дәріс 1. Кіріспе 1 страница

1тақ ырып Философия, оның пә ні жә не функциясы

1. Философияның пә ні: Дү ние жә не Адам

2. Дү ниеге кө зқ арастың формалары жә не типтері.

3. Философияның негізгі сауалының проблемалары жә не тарихи қ алыптасуы. Философиялық білімнің тарихи типтері.

4. Философияның негізгі функциялары. Философиялық білімнің қ ұ рылымы.

Адам мә селесі философияның " мә ң гі" шешіп келе жатқ ан жә не шешіле бермек мә селелер қ атарына жатады. Ө ткен дә уірлердегі философиялық шығ армалар мен бү гінгі заманымыздағ ы ізденістерді қ амтитын ә дебиеттерге зер салсақ, олардың кө пшілігі адам туралы, немесе адамғ а қ атысы бар дү ниелер туралы ой қ озғ айтынын аң ғ арар едік. Ол тү сінікті де, ө йткені адамғ а қ атысы жоқ қ андай философия болмақ?

Адам ө мірінің кұ ндылығ ы мен мә ні, тағ дыры мен мақ саты, бас бостандығ ы, қ оғ амдағ ы орны, рухани дү ниесі мен кө зқ арасы туралы сан қ илы сауалдар тө ң ірегінде философия тарихында ә р тү рлі пікірлер, ойлар, ізденістер толастамады. Дә уіріне сай ғ ылым мен қ оғ ам дамуының жетістіктерін бойына сің ірген философиялық ағ ымдар пайда болды. Адам мә селесі, " мә ң гі" мә селе болуымен қ атар мә ң гі жаң а мә селе, ө йткені бір кезде қ ойылғ ан мә селелерді басқ а тарихи жағ дайда дү ниені басқ аша тү сініп, басқ аша ойлайтын адамның шешуіне тура келеді. Ә сіресе, адамзат дамуының ө тпелі, кү рделі кезең дерінде осы мә селе қ айта жанданып ө зінің маң ызын арттыра тү седі. Қ оғ амдық қ атынастардың шиеленісуі, ғ ылым мен техниканың дамуы, рухани-саяси, экологиялық даң дарыстардың ө рбіп-ө ршуі, жалпы айтқ анда қ андай да болсын даму процестерінің сипаты ө згеріп отырғ ан кезде, адам мә селесі туралы тү сінігіміз де басқ аша болмақ.

ХХ ғ асырдың соң ында адамзаттың қ уат-кү шінің қ ұ діреті артып отырғ ан кезең де баршаның, жеке адамның тағ дыры сол адамның қ олында, оның ой-санасының дең гейіне, рухани қ абілетіне байланысты екендігі айқ ын кө рініс тауып отыр. Аң ызғ а сү йенсек, грек ойшылы Диоген қ олына шырақ алып Афинаның кү н сә улесіне шомылғ ан кө шелерінен бір нә рсе іздеп жү рсе керек. Не іздеп жү рсің деп сұ рағ андарғ а: Адамды іздеп жү рмін деген екен. Ә рине, Диоген тірі адамды іздеп жү рмеген, " адамдық ты" яғ ни адамның мә нін іздеген. Міне осы адамды адам қ ылып тұ рғ ан басты қ асиеті туралы ә р тү рлі пікірлер бар. Қ андай да болмасын бір қ ұ былысты тү сінудің дағ дылы екі ә дісі бар. Бірінші ә діс бойынша қ арастырып отырғ ан қ ұ былысты одан тыс басқ а қ ұ былыспен салыстыру, яғ ни " сыртқ ы" дү ниелермен, табиғ атпен, қ оғ аммен қ атынасына кө ң іл аударылады. Ал екінші ә діс бойынша адамның " ішкі" дү ниесіне, жан сезіміне, рухани қ асиетіне мә н беріледі.

Адамды осылай бө ліп қ арастыру, яғ ни адамның табиғ и-биологиялық жағ ын ә леуметтігіне қ арсы қ ою біржақ тылық қ а ұ рындырады. Адам - биоә леуметтік жан. Философия тарихында адам мә селесін осы екі факторғ а бірдей сү йене қ арастырғ ан қ ағ идалар болғ ан.

Ә рине, осы мә селеге тарихи тұ рғ ыдан қ арап, ө ткендегі философиялық ізденістердің жетістіктерін сақ тап пайдалану керектігі кү мә н туғ ызбайды.

Ұ сынылып отырғ ан шағ ын оқ у қ ұ ралының бірінші бө лімінде философиялық ойдың алғ ашқ ы кезең інен бастап, жаң а заман философиясы аралығ ындағ ы адам мә селесі қ амтылғ ан. Осы оқ у қ ұ ралына кірмеген философиялық кезең дердегі адам туралы ізденістер келесі бө лімде жалғ асын табады деп сендіреміз.

Ә дебиеттер:

1 Алтай Ж. Философия тарихы: оқ улық /Ж. Алтай, А. Қ асабек, Қ. Мұ хамбетә ли.-2-шi басылымы.-Алматы: Раритет.-2006.-310 б.

2 Байтенова Н. Ж. Философия: учебник для студ. вузов/КазНУ им. аль-Фараби; сост. Н. Ж. Байтенова.-Алматы: Қ азақ университетi.-2006.-390 с.

3 Нысанбаев Ә. Философия тарихы/[ғ ылыми ред. Ә. Нысанбаев; қ ұ раст.: Ә. Нысанбаев, Ғ. Қ ұ рманғ алиева; аударғ андар: Д. Раев, А. Қ ұ лсариев].-Астана: Аударма.-2006.-484 б..-(Мә дени мұ ра)

2 Тақ ырып Шығ ыс мә дениетіндегі философия феномені

1.Шығ ыс мә дениетіндегі философия. Кө не ү нді философияның шығ уы жә не кезендері

2. Кө не ү нді философияның мектептері

3. Кө не Қ ытай философиясы. Мифологиялық сананың ерекшелігі “Ө згерістер кітабындағ ы” алғ ашқ ы филофиялық кө зқ арастардын элементтері.

4. Кө не Қ ытай философиясының дә стү рлі мектептері. Даостық философияның жалпы сипаттамасы.

Ең кө не философиялық ілімдердің бастаулары ежелгі шығ ыс мемлекеттерінде Вавилон мен Мысырда, Қ ытай жә не Ү ндіде пайда болды. Европалық пиғ ыл бойынша бү кіл адамзат ө ркениетінің бастауын гректерден, христиан ілімінен іздеу керек деген бір жақ ты тү сінік қ алыптасып қ алғ ан. Шындығ ында, философия тарихшысы Диоген Лаэртский, философиямен бірінші болып айналысқ андар деп вавилондық тарды, египеттіктерді, парсыларды атайды. Мысырлық тар ө зінің қ арапайым философиясында қ ұ дайлар, адамдар туралы толғ анғ ан.

Шумерліктердің мифологиясында адамдарды қ ұ дайлар жасағ ан. Шумерлердің “Гильгамеш туралы аң ызында мә ң гілік ө мірді іздеген Урук қ аласының патшасы Гильгамеш адам ө мірінің мә н мағ ынасы ө мір мен ө лім туралы ойланады. Ол мә ң гілік ө мірдің жоқ тығ ын тү сініп, адам ө зінің қ ысқ а ғ ұ мырында іс істеп, қ алдыруы керек. Мә ң гілік ө мір деп соны айтады. Дү ние мә ң гі, ө лмейтін тек қ ұ дайлар, ал адам ө лмек.

Қ ытай ежелгі мә дениеті, кө не тарихы бар ел. Қ ытай философиясының шығ у тегін ежелгі мифологиялық ой-сананың ү стемдік қ ұ рғ ан уақ ыттан іздестіру керек.

Қ ытай мифологиясында аспан мен жерді, тіпті бү кіл табиғ атты қ ұ діретті кү ш ретінде адам тіршілігінің қ ажетті ортасы деп қ арастырғ ан. Осы мифологиялық ортадан ерекше кү ш ретінде – Аспан (Тянь) бө лініп, бү кіл дү ниені басқ аратын кү ш деп ұ ғ ынғ ан.

Аспан – бү кіл тіршіліктің қ айнар кө зі, себепшісі, сондық тан да, елдің, мемлекеттің синонимі ретінде қ олданылады. Ежелгі қ ытайлардың тү сінігі бойынша табиғ и қ ұ былыстар, адамның тыныс тіршілігі мемлекет істері барлығ ы да кө к аспанғ а байланысты.

Кө не Қ ытай мифологиясында алғ ашқ ыда дү ниеде тә ртіп, ү йлесімділік болмағ ан. Осы хаос – шым-шытырық дү ниеде ү йлесімдік орнататын екі кү ш бар. Ол аспан кү ші Ян жә не жердегі кү ш Ин. Осы екеуінің қ осылуының нә тижесінде адамдар, хайуанаттар, бү кіл дү ние пайда болады.

Қ ытай философиясы “кү ресуші патшалық тар” немесе “жаулаушы мемлекеттер” дә уірінде кө рініс тапты. Біздің заманымызғ а дейінгі VІІ-VІ ғ асырда Қ ытай кө птеген дербес патшалық тарғ а бө лінгені тарихтан белгілі. Олар бір-бірімен жауласуда, билік ү шін таласуда болды. Міне осындай ә леуметтік саяси жағ дайдың шиеленісудің кезінде, Қ ұ діретті тә ң ірге аспанғ а сенудің негізсіз екенін халық тү сіне бастады. Ө мірдегі қ айшылық тарды кө ктен іздемей, жерде, кү нделікті тіршілікте екенін тү сіне бастады.

Аспан тә ң ірінің іргесі шайқ алды. Ол олма, тіпті сыни кө зқ арастар пайда болды. Оны, сол кездерде халық ішінде таралғ ан мақ ал-мә телдерден байқ ауғ а болады.

Міне осындай ә леуметтік ө згерістер адам санасына ә сер етіп, ә р тү рлі кө зқ арастардың жіктеліп, сараласуына ә серін тигізді. Ә р тү рлі кө зқ арастарғ а негізделген философиялық ағ ымдар шығ а бастады. Сол мектептердің ішіндегі беделдісі – Конфуцийшілдер мектебін айтамыз.

Қ ытай философиясының негізін қ алаушы қ ытай ұ лтының рухани бітім болмысын жасаушы ретінде Конфуцийдің (Кун-фу-цзы) алатын орны ө згелерден ерекше.

Кө не Қ ытай ойшылы Конфуции (б.з.д. 551-479) діни, табиғ ат философиясына онша ық ылас аудармай, адам қ оғ ам мә селесімен айналысқ ан. «Лунь-Юй» атаулы шығ армамен (шә кірттері қ ұ растырғ ан) танысқ анда адамның бойында бір біріне тә уелді бес қ асиет болуы шарт. Олар: «жэнь» – адамгершілік, сү йіспеншілік; «синь» – сенім, адалдық; «и» – міндет, ә ділдік; «ли» - ә дет-ғ ұ рып; «чжи» - ақ ыл, білім. Осы қ асиеттерді бір сө зге біріктірсек ол «жэнь» – Конфуции этикасының ө зегі. Адамғ а деген сү йіспеншілікті кең мағ ынада тү сінбеу керек. Ә р адамның қ оғ амда ө зіне тиісті орны бар. Жоғ арыда айтылғ ан қ асиеттерді жү зеге асыру білімге негізделеді. Білім деп Конфуции теориялық білімді емес, практикалық маң ызы бар білімдерді айтады. Білім ә дет-ғ ұ рып ережелері арқ ылы орындалады., Ә дет-ғ ұ рып ережелерін іске асырудың бір шарты ата-бабалар аруағ ына сиыну. Ә дет-ғ ұ рыптың текті «ізгі ниетті ерлер» ойдағ ыдай орындай алады, ал қ арапайым адамдар тек ө здерінің пайдасын ойлаудан аспайды. Жалпы, Кун-фу-цзы тә лімділік ө сиеттерге негізделген адамның бейнесін жасады. Адамдарды екі тобының «цзюнь-цзы» мен «сяо-жэньнің» ә леуметтік бейнесі бір біріне қ арама-қ арсы. Бірінші: міндет пен заң ғ а бағ ынады, екіншісі ө з пайдасын ойлайды. Бірінші ө зіне талап қ ояды; екінші басқ аларғ а талап қ ойғ ыш. Біріншісі басқ а адамдармен келісімді ө мір сү ре отырып оларғ а ермейді, екінші басқ аларғ а ере отырып олармен келісті ө мір сү рмейді. «Ізгі ниетті адамның» ө мірі бір функциямен шектелмейді, ол жан-жақ ты жетілген адам. Жетілген адам қ айырымды бола тұ рып ысырапшыл емес; ең бекке ық тиярсыз кө ндіру арқ ылы адамдардың ашуын шақ ырмайды; ұ лық бола отырып кішік; қ ұ рмет кө ре отырып, қ атыгез емес. Міне жетілген адамның ә леуметтік сипаты осындай.

Конфуцидің ілімін ары қ арай дамытқ ан Мэн-цзы (б.з.д. 372-289ж.). Ол адам туғ анынан, табиғ атынан қ атыгез дегенге келіспейді. Ол конфуцишіл Гао-цзымен де келіспейді. Гао-цзы адамның табиғ атын буырқ анып ағ ып жатқ ан суғ а тең еген: оның жолын шығ ысқ а ашсаң – шығ ысқ а ағ ады, батысқ а ашсаң – батысқ а ағ ады. Судың ағ уына батыс та шығ ыс та бірдей. Сол сияқ ты адам табиғ аты қ атыгез де, қ айырымды да емес. Мэн-цзы осығ ан қ арсы пікір айтады. Су қ айда ақ сада тө менге ағ ады. Адамның да табиғ аты солай. Адамның табиғ аты қ айырымдылық қ а, жақ сылық қ а ынталы. Адамды қ атыгез қ ылатын ерекше жағ дай: аштық, соғ ыс, жұ т. Конфуцидің жолын ұ стағ ан ойшыл Сюнь-цзының пікірінше, адам табиғ атынан қ атыгез. Дү ниеқ ұ марлық адамғ а туа біткен қ асиет. Егер адам табиғ атынан қ айырымды болса тә рбиенің, заң ның, ә дет-ғ ұ рыптың, тіпті мемлекеттік биліктің қ ажеті не? Оның барлығ ы бар. Адамды бір біріне келістіретін қ оғ амдық ө мір дейді Сюнь-цзы.

Қ ытай философиясының келесі беделді мектебі – Даосизм. Даосизмнің негізін қ алаушы Лао-цзы деген жорамал бар. Даостардың негізгі мә селесі адам емес – болмыс, табиғ ат. Дао ұ ғ ымы – алғ ашқ ы негіз, бейнесіз, шексіз, затсыз, барлық заттардың қ айнар кө зі, тегі. Барлығ ы даодан шығ ады жә не соғ ан барады. Дао – бү кіл болмыстың, соның ішінде адамның ө мір жолы. Барлық тіршілік соғ ан бағ ынады, ал дао жолынан тайғ ан кезде адам бақ ытсыздық қ а ұ рынады. Даостар адам табиғ атын жетілдіруге қ арсы келмейді, бірақ қ оғ амның ә серін мойындамайды. Адам табиғ атпен келісімді қ атынаста болғ ан жағ дайда, шектен шық пай оның заң дылық тарымен санасып ө мір сү ре алады. Ол ү шін ө зің мен ө зің бола білу керек. Адамның табиғ илығ ын бұ збау – даосизмнің негізгі принципі.

Ү ндістан – адамзат ­­­ө ркениетінің бір ошағ ы. Кө не Ү нді философиясының бастауы – Ведалар – біздің заманымызғ а дейінгі ү шінші жә не бірінші мың жылдық тардың аралығ ында шығ ып рухани мә дениеттің, соның ішінде философияның дамуына орасан зор ә сер етті.

Ведалар санскриттен аударғ анда «білім, ілестіру» деген мағ ынаны білдіреді. Ведалар – алғ ашқ ы діни кө зқ арастар, дү ние, адам туралы алғ ашқ ы философиялық ойлар. Ведалар тө рт жинақ тан тұ рады. Олардың ең кө несі – Самхиттер (ә н-ұ рандар). Самхиттер де тө рт жинақ тан тұ рады. Олар: Ригведа, Брахмандар, Араньяктар, тө ртінші философиялық жинақ – Упанишадтар. Осылардың ең кө несі – Ригведа. Ригведада ү ш мың қ ұ дайдың аты аталғ ан. Адамды қ ұ дай тұ дырғ ан, жасағ ан. Адам тірі табиғ аттың бір бө лігі. Жануарлар, ө сімдіктердің адамдардан айырмашылығ ы аз, ө йткені оларда да тә н мен жан бар. Тә н ө леді, жан мә ң гі. Тә н ө лгенмен жан ө лмейді. Жан басқ а бір тә нге кө шеді. Осындай кө шу, басқ а жанғ а айналуды “сансара” деп атайды. Жанның басқ а тә нге ө туі, адамның мінез қ ұ лқ ымен тығ ыз байланысты. Қ ұ дайғ а қ ұ лшылық етіп, қ ұ рбандық шалып, яғ ни дхарма ережесін бұ лжытпай орындағ ан адам жоғ арғ ы варнағ а айналады. Варна – жік, тап, ә улет деген мағ ынаны білдіреді. Кө не ү нділер тө рт варнағ а бө лінген. Олар: брахмандар, кшатрилер, ваишьялар жә не шудралар. Ә р варнаның қ оғ амдағ ы бекітілген ө з орны бар, олар бір-біріне ө те алмайды. Осы ә леуметтік жіктеу веда ә дебиетінен алынғ ан. Ригведағ а сү йенсек адам Пурушадан шығ ады. Ү нді мифологиясында Пуруша деп “ә лем – адамды” айтады. Пурушаның аузынан – брахмандар, қ олынан – кшатрилер, жамбасынан – ваишьялар, аяғ ынан – шудралар жаралса керек. Ә р варнаның ө зінің “дхармасы” бар. Осы заң дылық ты дұ рыс орындамасан, тө менгі варна болып, қ айта туасын. Упанишадтағ ы негізгі мә селесі – адам мә ні, мә нез-қ ұ лқ ы, психикасы.

Адам психикасының қ ұ рылымының кү рделілігін зерттей отырып, оның элементтерінің яғ ни сананың, еріктің, жадтың арасындағ ы ө зара байланыстарғ а ерекше мә н береді. Болмыстың алғ ашқ ы негізі рухани бастауы – Брахман, немесе Атман. Брахман мен Атман синоним ретінде қ олданылғ анмен, кейде Брахманды қ ұ дай, ал Атманды жан деп те қ арастырады. Упанишадтың кейбір ү рдістерінде Брахман жә не Атман табиғ ат пен адамның бейнесіз рухани негізі деп тү сіндіреді.

Адам мә селесі Будда ілімінде терең ірек қ ойылғ ан. Будда ілімінің негізін қ алағ ан Сиддхарта Гаутама. Ілім тө рт ақ иқ аттан тұ рады: 1. ө мір азап, 2. Азаптың себебі бар, 3. Азаптан қ ұ тылу бар, 4. Қ ұ тылудың сегіз жолы бар. Азап деп, жер бетіндегі кө рінісі ө мір сияқ ты, алдамшы тірлікті айтады. Азаптың себебі тә ннің қ ұ марлығ ына, ық ыласына еріп, материалдық заттың жетегінде кетуде жатыр. Бірақ одан да басқ а, адамда қ асиет бар. Ол рухани қ асиет. Бойында рухы бар адам азаптан қ ұ тылады. Азаптан, қ асіреттен қ ұ тылудың жолдары бар. Ол жолдың басы ө шу, ө лу емес, тә ннің қ ұ марлығ ына тиым салу арқ ылы таза рухани тірлікке – Нирванағ а ө ту. Нирвана – санскриттен аударғ анда ө шу, сө ну, қ ұ тылу арқ ылы рахат сезімге бө ленуді білдіреді. Оғ ан жеткен адамды – архат, яғ ни ә улие, жетілген адам деп атайды. Рахат сезімге, тыныштық қ а бө ленудің кілті – ұ стамдылық. Кү нә дан арылудын жолын ұ стағ ан адамды – “бодхисаттва” деп атайды.

Шығ ыс философиясы адамзат мә дениетін қ алыптастыруғ а ө здерінің ү лесін қ оса білді. Олардың адам мә селесі тө ң ірегіндегі ізденісі босқ а кеткен жоқ. Ө ткенді жоқ қ а шығ армай, сонымен бірге табынбай, еліктемей қ ажетке жарата білу керек.

Ә дебиеттер:

1 Алтай Ж. Философия тарихы: оқ улық /Ж. Алтай, А. Қ асабек, Қ. Мұ хамбетә ли.-2-шi басылымы.-Алматы: Раритет.-2006.-310 б.

2 Байтенова Н. Ж. Философия: учебник для студ. вузов/КазНУ им. аль-Фараби; сост. Н. Ж. Байтенова.-Алматы: Қ азақ университетi.-2006.-390 с.

3 Нысанбаев Ә. Философия тарихы/[ғ ылыми ред. Ә. Нысанбаев; қ ұ раст.: Ә. Нысанбаев, Ғ. Қ ұ рманғ алиева; аударғ андар: Д. Раев, А. Қ ұ лсариев].-Астана: Аударма.-2006.-484 б..-(Мә дени мұ ра)

3 Тақ ырып Антикалық мә дениеттегі философия

Жоспар:

1. Антика философияның шығ уы жә не кезендері.

2. Алғ ашқ ы негіз мә селесі Диалектиканың қ алыптасуы.Элей мектебі. Софистика.

3. Классикалық кезеннің философиясы: Сократ, Платон, Аристотель, Перипатетиктер.

4. Эллин дә уірі: киниктер, эпикурліктер, стоиктер, скептиктер. Плотон жә не неоплотониктер.

Адам туралы толғ аныстар грек аң ыздары, гомер поэзиясы арқ ылы жеткен кө не грек дiндерi мен космологиясының антроморфизмдық сипатынан байқ аймыз.

Оғ ан дә лел ретiнде Гомердiң “Илиада” мен “Одиссея” эпостарын қ арастырайық.

Осы эпостарда адамдардың қ айдан, қ алай пайда болғ аны туралы ештеме айтылмайды. Ондағ ы кейiпкерлер жартылай қ ұ дайлар, жартылай адамдар, алыптар, табиғ аттың дү лей кү штерi ретiнде бейнеленген. Олардың iс ә рекетiнен адам қ асиеттерiн табамыз. Адамдарды қ ұ дайларғ а қ арсы қ ою арқ ылы, салыстыра келе, адамдарғ а лайық қ асиеттердi ажыратамыз.

Қ ұ дайлар мә ң гi ө мiр сү рсе, адамдардың ө мiрi қ ысқ а. Олар қ ұ дайларғ а жалына тiршiлiк етедi. Адам тә ннен, ү ш тү рлi рухтан тұ рады. Оның бiріншiсi – “псюхе” – тiршiлiктiң басы яғ ни жан. Рухтың екiншiсi – “тюмос” – сезiмталдық, ү шiншiсi – “ноос” – ақ ыл. Осының алғ ашқ ы екеуiн жануарлардан, ал барлығ ын қ ұ дайлар мен адамдардан табамыз.

Гомерден кейiнгi мифологиялық туындыларда адам туралы мардымсыз мә лiмет сақ талмағ ан. Грек философиясының бастапқ ы кезең iнде адам космос дү ниесiмен бiте қ айнастыра қ аралғ анымен қ оймай, тiптi оның шағ ын кө рiнiсi деп есептелген.

Плутарх жә не Пифагордың айтуынша космос ұ ғ ымын кү ллi ә лем тү зiлiсiне алғ ашқ ы рет милеттiктер (Фалес, Анаксимандр, Анаксимен) қ олданғ ан. Пифагорлық тар космосты адамғ а ұ қ сас организм деп бiлген. Ал организм дегенiмiз жаны бар болмыс. Осы болмыстан қ ұ дайдың, табиғ аттың, адамның қ асиеттерiн кө руге болады. Алғ ашқ ы грек философтары ә лемнен адамды тапса, адамнан ә лемдi кө ре бiлген.

Алғ ашқ ы грек философтарының iлiмiнде натурфилософиялық сарын басым болды. Сол кезең дегi рулық қ оғ амның ыдырауы мен қ ұ л иеленушi қ оғ амның қ алыптаса басталуы яғ ни ө тпелi кезең осы философтардың iлiмiне ә серiн тигiзбей қ оймады. Ескi шаруашылық жә не саяси ө мiрдiң ө згерiске ұ шырауына байланысты халық бұ қ арасы ояна бастады. Осы кезең де милет даналары халық ты ұ стамдылық қ а, сабырлылық қ а шақ ырды. Олар, ө зiң дi ө зiң танып бiл, мө лшерден шық па деген ұ ран тастады. “Ө зiң дi ө зiң таны” дегенi ө зiң нiң болмысың ның ө мiр сү руi принциптерiн дайын кү йiнде тауып отырғ ан космостық тұ тастық қ а қ осқ ан ү лесiң дi таны дегенi едi. Бү кiл ә лем қ ұ пия сырларғ а толы деген тү сiнiктi грек даналары қ айта қ арастыра бастады. Космостан адам атына сай кү штердi iздестiрдi. Грек мә дениетiнiң гү лдену барысында ә леуметтiк рухани ө мiрде пiкiр таластары жанданды.

(б.з.д.) Ү ғ асырдың екiншi жартысында ө з iлiмдерiн дә рiптей бастағ ан софистер мен Сократ мектебi қ алыптасты. Софистер сө з ө нерiн мең герген орақ тiлдi адамдар едi. Кө не грек сө зi “софистэс” – бiлгiр, деген мағ ынаны бiлдiрдi. Халық жиналғ ан жерлерде, сот мә жiлiстерiнде тың даушыларды нандырып, сендiру, иландыру аса қ ажет ө нер болатын. Сондық танда ойлай, икемдi сө йлей бiлетiн софистердiң шығ уы кездейсоқ емес едi.

Олардың iлiмiндегi басты мә селе адам едi. Софистер мектебiнiң iргесiн қ алаушы Протагор “Адам дү ниедегi барлық заттың ө лшемi, бардың бар екенiн, жоқ тың жоқ екенiн анық тайды” деген қ анатты сө зiмен жұ ртқ а ә йгiлi болды. Адам жан кү йiн рахат сезiмге бө лейтiннiң барлығ ы жақ сы, ал азап ә келетiннiң барлығ ы жаман. Жақ сы мен жамандық тың ө лшемi сезiмталдық деп ұ қ ты Протагор.

Космологиялық философия адамның ө мiр сү ру принциптерiнiң негiзiн табиғ аттың, дү ние тү зiлiсiнен iздесе, софистер сол ө мiрдiң ө зiнен iздедi. Олар ө здерiнiң қ ызметiн ағ артушылық деп ұ қ ты. Ө мiрдегi кездесетiн қ ұ былыстардың барлығ ын да адам ө зi тудырады деп ү йреттi. Қ абiлет жә не инабаттылық қ асиеттер адамғ а туа бiтпейдi, жү ре келе тә жiрибе жинақ тау арқ ылы, тә рбие арқ ылы жетпек дедi софистер.

Ә детте, Сократты адам философиясын жасаушы дейдi. Цицеронның айтуынша Сократ философияны кө ктен жерге тү сiрiп, қ алаларғ а, ү йлерге кiргiзiп, зұ лымдық, жақ сылық пен жамандық туралы ойланып-толғ ануды ү йреткен екен.

Сократтың ық ыласы адамның инабаттылық танымдық қ асиетiне қ ойғ ан мақ сат-мү ддесiн танып бiлуге ауды. “Ө зiң дi ө зiң танып бiл” деген нақ ыл сө здi ұ станғ ан Сократ адамның мақ саты ө зiнiң моральдық қ асиетiн жетiлдiру ү шiн ең бек ету керек деп уағ ыздады. Ол ү шiн бiлiм алу мен қ атар ө зiң дi тани бiлуiң керек. “Тану” дегенiмiз - дайын ақ иқ атты қ абылдау емес.

Адам iзденсе, ө зiн сынақ қ а салса, ө зiнiң қ андай екендiгiн бiлер едi. “Мейiрiмдiлiк”, “ә дiлдiк” т.б. ұ ғ ымдардың мағ ынасын ашу ү шiн Сократ кө п ең бектендi. Тiптi Сократ философияны мейiрiмдiлiк пен зұ лымдық ты танып бiлетiн ғ ылым деп тү сiндi. Мейiрiмдiлiк дегенiмiз - игiлiк пайда, осыдан мейiрiмдiлiк деп нақ ты жағ дайда не пайдалы, не ақ ылғ а қ онымды болса соны танып бiлiп iске асыру деп ұ қ ты. Егер адам жақ сылық тың не екенiн бiлсе, ол ешқ ашанда жамандық қ а жоламас едi. Жаман қ ылық адасумен бара бар. Ал кiм ө з еркiмен адасқ ысы келедi дейсiң. Сондық тан да дейдi Сократ - жамандық, зұ лымдық, бiлместiктiң нә тижесi, демек бiлiм – инабаттылық тың бастау кө зi.

Сократ адамды жануарлар мен қ ұ дай аралық кү ш дейдi. Адамның iшкi рухани дү ниесiне мә н бере отырып Сократ оны “даймонион” деп атайды. “Даймонион” - “iшкi дауыс”- қ ұ штар кө ң iлдiң жақ сылық қ а, биiктiкке, ақ иқ атқ а деген ұ мтылысының кепiлi.

Шындығ ында Сократты адам туралы философияның бiр дә стү рiн, атап айтсақ жан туралы инабаттылық қ а, (этикағ а) қ атысты дә стү рдiң бастаушысы деп бағ алауымыз керек.

Софистер мен Сократ зерттеген адам болмысынан грек философтарының тағ ы бiр ө кiлдерiнiң назары бiзге белгiлi космологиялық, метафизикалық мә селелерге ауысады. Адам туралы iзденiстер толастамай басқ а принциптерге негiзделiп жалғ аса бердi. Атақ ты грек философы Демокрит ә лемдегi барлық заттар ары қ арай бө лiнбейтiн қ арапайым бө лшектерден – атомдардан тұ рады деп тү сiндi. Атомның саны кө п, бiр-бiрiнен бос кең iстiкпен бө лiнген жануарлар мен адам тә нi атомдардан қ ұ ралады. Ал табиғ атта жан мен ақ ыл бар. Табиғ аттағ ы жан мен ақ ылдың алып жү рушiсi – жылылық пен от.

Жануарлардың табиғ аттан айырмашылығ ы ө з бойына жылылық ты мол жинауына байланысты. Ал адам болса бойына жылылық пен отты кө п жинайды. Тiршiлiк пен ақ ыл осы жылылық пен оттың мө лшерiне байланысты. Адам бойына жылылық ты жақ сы сiң iргендiктен жер бауырламай, тiк жү редi. Сондық тан адам парасатты ойлы, қ абiлеттi. Адам жаны мен тә нi қ алай туса солай ө ледi, оны қ ұ райтын атомдар ыдырайды. О дү ние жоқ, болуы да, мү мкiн емес. Демокриттiң адам туралы iлiмi осы принциптерге негiзделген. Сонымен бiрге Демокрит қ оғ амдық қ ұ былыстарды табиғ аттың жалғ асы емес, адамдардың келiсiмiнiң нә тижесi деп тү сiнген. Жоқ шылық тың тауқ ыметiн кө рген адамдар бiр бiрiне жә рдемдесе, қ ауымдасып ө мiр сү реді. Табиғ атқ а елiктеу арқ ылы бiздер ө рмекшiден – тоқ у мен жамауды, қ арлығ аштан - баспана салуды, ә ншi қ ұ стар - ақ қ у мен бұ лбұ лдан ә н айтуды ү йрендiк – дейдi Демокрит. Заң дарды адамдар шығ арады. Егер адамдар ө зара ә дiл болғ ан болса, заң дардың қ ажетi болмас едi. Адамды тә рбиелегенде оның ық тиярымен санасқ ан жө н. Ар-ұ яттан безген адамды тә рбиелеу нә тиже бермейдi. Тә рбие мен оқ ып ү йрену тығ ыз байланыста. Бiлiм алу ү шiн ү ш нә рсе керек, олар: табиғ и қ абiлет, жаттығ у жә не уақ ыт. Адам қ ұ дайдан кө мек кү тпей ө з қ абiлетiне сенуi керек. Азды қ анағ ат тұ тқ ан адам бақ ытты. Бақ ыт байлық та емес, жанның тазалығ ында.