Дебиетке шолу

Дә нді дақ ылдар ең ә уелі адамзаттың азық қ оры болып табылады. Астық – жер шарындағ ы халық тың негізгі азық -тү лігі. Сонымен қ атар, дә нді дақ ылдар - ө ң деу ө неркә сібінің шикізат қ оры (сыра қ айнату, спирт ө ндіру, крахмал т.б.). Астық ө ндірісін арттыру-біздің еліміздің ғ ана емес, бү кіл дү ние жү зінің Агроө неркә сіптік қ ұ рамын дамытудағ ы басты проблема.

Дү ние жү зі егіншілігінде дә нді дақ ылдардың арасында бірінші орынды бидай алады. Бидайдың шық қ ан жері – алдындағ ы Азия орталығ ы - қ азіргі Иран, Аравия территориялары. Бұ дан бидайдың 18 тү рі, оның ішінде жұ мсақ бидай тарағ ан. Жерорта тең ізі орталығ ынан (Греция, Италия) қ атты бидай шық ты.

Дә нді дақ ылдардың морфологиялық ерекшеліктері. Кө пшілігі қ оң ырбастар Роасеае тұ қ ымдасына жатады. Оларда санының кө птігі мен тү р ө згерістерінің ә р тү рлілігіне қ арамай вегетативтік органдарының қ ұ рылысы мен дамуында кө птеген ұ қ сас белгілер бар. Дә нді дақ ылдар морфологиясы мен ө сіру ерекшеліктеріне қ арай 3 топқ а бө лінеді: кә дімгі астық, немесе дә нді, дақ ылдардың бірінші тобы-бидай, арпа, қ ара бидай, сұ лы; тары тә різді астық, немесе дә нді дақ ылдардың екінші тобы-тары, жү гері, сорго, кү ріш жә не қ арақ ұ мық (қ арақ ұ мық тұ қ ымдасы Po1ygonaceae), дә нді бұ ршақ дақ ылдары (Fabaceаe) ас бұ ршақ, май бұ ршақ, ноғ атық, ноқ ат, лобия бұ ршағ ы, бө рі бұ ршақ, атба с бұ ршақ, жасымық бадана.

Роасеае тұ қ ымдасына жататын дә нді дақ ылдардың тамыр жү йесі шашақ ты келеді. Тү п немесе ұ рық тық тамырлар жә не тү йін, немесе қ осалқ ы тамырлар ажыратылады. Тү п тамырлар тікелей тұ қ ым ұ рығ ынан ө сіп шығ ады, ал тү йін, немесе қ осалқ ы тамырлар (кейде «екінші» тамыр деп те атайды) сабақ тың жер асты тү йінінен тү зіледі. Бұ л тамыр тү рлерінің екеуінің де ө сімдік тіршілігінде ү лкен маң ызы бар. Жақ сы дамығ ан тү п жә не екінші тамыр жү йесінің қ алыптастырғ ан бидай ө німінің 65 проценті тү п тамырлар ү лесіне тиеді.

Дә нді дақ ылдардың сабағ ы- сабан, ол тү йіндерден жә не тү йін аралығ ынан тұ рады: тү йіндер дегеніміз сабақ тың қ алқ амен ажыратылғ ан жұ мыр бө лігі, тү йіндер арасындағ ы кесіндіні тү йін аралығ ы деп атайды жә не олардың саны 5-7 (бидай, сұ лы т.б). Кө птеген дә нді дақ ылдар сабанының іші кеуек, ал жү гері мен сорго-паренхима ткандерімен толтырылғ ан. Сабақ барлық тү йін аралық тарымен ө седі. Ең ә уелі тө мендегі тү йін аралығ ы ө се бастайды, одан кейін ортаң ғ ы жә не жоғ арғ ылары ө седі. Сабақ жуандығ ы ұ зына бойына біркелкі емес: ең жуан бө лігі орта шенінде, ең жің ішке жері- жоғ ары бө лігі. Бірқ атар дә нді дақ ылдар (жү гері, сорго т.б.) бү йір ө ркендерін жер асты тү йіндерінен тү зеді.

Астық дақ ылдарының жапырағ ы екі бө ліктен –жапырақ тақ тасы мен жапырақ қ ынабынан тұ рады. Жапырақ қ ынабының тақ тағ а ауысатын жерінде тілше деп аталатын жұ қ а қ абық болады. Ол жапырақ қ ынабының ішінде судың еніп кетуіне жол бермейді. Тілшенің жан-жағ ына екі жарты ай сияқ ты қ ұ лақ ша орналасқ ан жә не ол жапырақ қ ынабын сабақ қ а бекітіп ұ стап тұ рады. Дә нді дақ ылдар дамуының ерте кезең інде тілше мен қ ұ лақ ша дақ ылдарды бір-бірінен ажыратуғ а кө мектесетін жү йелі кө рсеткіштер болып табылады: сұ лыда тілше кү шті дамығ ан, ал қ ұ лақ шасы жоқ, арпада қ ұ лақ ша жақ сы дамығ ан; бидай мен қ ара бидайда тілше мен қ ұ лақ ша ә лсіз дамығ ан.

Дә нді дақ ылдардың гү л шоғ ыры масақ (бидай, қ ара бидай, арпа), сіпсебас (кү ріш, сұ лы, тары, сорго, жү гері), собық (жү гері) жә не шоқ гү л (қ арақ ұ мық) тү рінде болады. Масақ біліктен тұ рады, оның керпешінде кезектесіп екі жағ ынан масақ шалар орын тепкен. Сіпсебас орталық білікпен бірінші, екінші жә не одан кейінгі дә режедегі бү йір бұ тақ тарынан тұ рады да олардың ұ шар басында масақ шалар орналасқ ан. Масақ ша екі масақ қ абық шасы (бидай мен сұ лыда олар жалпақ, қ ара бидай мен арпада-жің ішке) мен бір немесе бірнеше гү лден тұ рады. ә рбір гү лде екі қ абық шасы болады: масақ қ абық шасына таяу орналасқ аны қ алың дау болады ол сыртқ ы гү л қ абық шасы деп аталады; ал екіншісі ө те жұ қ а, ә рі нә зік болады жә не оны ішкі гү л қ абық шасы деп атайды. Гү л қ абық шаларының арасында екі қ алақ ты аналық аузы бар жатын мен ү ш аталық (кү ріште алтау) орналасқ ан.

Собық –ұ зақ табиғ и сұ рыптау нә тижесінде тү р ө згерісіне ұ шырағ ан сіпсебас болып табылады, оның білігі борпылдақ паренхима ткандерінен тұ рады жә не сыртындағ ы ұ сақ ұ яларда масақ шалар орналасқ ан.

Шоқ гү л (қ арақ ұ мық та) қ ұ рылысы бойынша масақ пен сіпсебастан ө згеше: ол жекелеген бестік гү лдерден тұ рады: гү л тажы кү лгін немесе қ ызғ ылт тү сті бес гү л жапырақ шасынан, сегіз аталық тан, ә ртү рлі шамадағ ы ү ш бағ аналы аналық тан тұ рады.

Жемісі-дә н, ол ұ рық тан жә не эндоспермнен қ ұ ралғ ан. Дә н ұ рығ ы ү лкен емес жә не бидай, қ ара бидай, арпада-1, 5-5%. Сұ лыда -2, 0 -3, 5 %, жү геріде 10-14%, дә н массасының бө лігін қ ұ райды. Дә нді дақ ылдар дә нінің қ ұ рамы дақ ыл тү ріне, ауа-райы жағ дайына, топырақ, ө су технологиясының дә режесі мен сорттарғ а байланысты ө згереді. Дә ннің химиялық қ ұ рамына қ ысқ аша тоқ талып ө тейік.

Ақ уыз - астық дақ ылдарының азық -тү лік жә не мал азық тық маң ызын анық тайтын барынша бағ алы бө лігі. Калориялығ ы жө нінен ақ уыздар крахмал мен қ анттан асып тү седі, тек қ ана ө сімдік майынан тө мен.

Дә нді астық дақ ылдарының ішінде ақ уызғ а бай бидай, ә сіресе қ атты бидай. Халық аралық стандарт бойынша бидай дә ніндегі белок мө лшері 13, 5 % болуы қ ажет. Ал біздің елімізде ө сірілетін бидайдағ ы мө лшері орта есеппен 13, 9%, ал Солтү стік Қ азақ стан бидайында 18-20%. Неғ ұ рлым климат қ ұ рғ ақ жә не топырақ та азот мө лшері мол болса, солғ ұ рлым дә ндегі белок жоғ ары болады. Белоктар қ арапайым (протеиндер) жә не кү рделі (протеидтер) болып ажыратылады. Қ арапайым белоктар суда ерігіш (альбуминдер) жә не суда ерімейтін (глобулиндер, глиадиндер мен глютениндер) фракцияларғ а бө лінеді де соң ғ ылары дә н уызы (клейковина) деп аталады. Ол иілімді, байланысқ ан жә не серпімді масса. Қ амырды суда шайып крахмалды аластату арқ ылы алынады. Дә н уызының мө лшері мен сапасына нан ө німдерінің дә мдік жә не нандық сапасы тә уелді. Оның ең кө п мө лшері бидай дә нінде – 16-дан 50% дейін, ал қ ара бидайда – 3, 1-9, 5 %, арпада-2-19%. Дә н уызының мө лшері мен сапасына топырақ -климат жағ дайлары, ө сіру технологиясы, сорт белгілері т.б. ә сер етеді.

Кө мірсулар немесе азотсыз экстрактивті заттар (АЭЗ) орта есеппен дә н массасының 68-81% қ ұ райды жә не олардың негізгі бө лігін крахмал алып жатыр. Эндосперм клеткаларында крахмал дә ндерінің орналасу ерекшелік-теріне қ арай астық ұ нды немесе жылтыр (шынылы) болып келеді. Крахмал мө лшерінің ө згеруі белокқ а керісінше: ол оң тү стіктен солтү стікке жә не шығ ыстан батысқ а қ арай арта тү седі.

Ө сіп-даму ерекшеліктері. Ө зінің жеке дамуында- онтогенезде дә нді- дақ ылдар мынадай кезектесіп ө тетін ө сіп-даму кезең дерінен ө теді: тұ қ ымның ө нуі, кө ктеу, тү птену, тү тікке шығ у, масақ тану, немесе шашақ тану, гү лдену жә не пісіп-жетілу. Барлық аталғ ан кезең дер Ф.М. Куперманның пікірі бойынша, ү ш тіршілік шағ ына – жастық шақ, есею жә не қ артаю шағ ына бө лінеді де олар органогенездің 12 кезең іне біріктіріледі. Органогенездің кезең дерін білудің нә тижесінде ө сімдіктердің ө сіп-даму ерекшеліктерінен кү ні бұ рын тү сінік алуғ а болады.

Бидай - Қ азақ стан Республикасының азық -тү ліктік қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ететін негізгі дақ ыл. Біздің еліміз дү ниежү зілік нарық қ а шығ аратын жоғ ары сапалы, мол протеинді жә не кү шті бағ алы бидайды ауа райының қ олайлы жағ дайларында ө ндіруі қ ажет. Бидайдың биотикалық жә не абиотикалық стрессті жағ дайларғ а тө зімді, дә ннің сапасы мен ө німділігі жоғ ары жаң а сорттарын шығ ару ү шін қ азіргі кездегі ә р тү рлі экологиялық типтеріне жататын ү лгілері мен сорттарын пайдалану керек [3].

Жаздық бидайдың қ оршағ ан орта факторларына талаптары. Бидай, басқ а дә нді дақ ылдар сияқ ты қ оң ыржай белдеудің ө сімдігі. Дегенмен, климатқ а (жылу, жауын-шашын ж.б.) талаптары бойынша сорттар арасында белгілі бір жағ дайларғ а бейімделуінде айырмашылық тар бар.

Солтү стік Қ азақ станда ө сірілетін бидай сорттары ә ртү рлі ө сіп-жетілу (вегетация) кезең інің ұ зақ тығ ымен ерекшеленеді. Кеш пісетін сорттарында бұ л кезең 100 тә улік жә не одан да жоғ ары ылғ алды жә не салқ ын жылдары ол 115-120 тә улікке дейін созылады, ал ең ерте пісетін сорттары 70-80 тә улікте пісіп ү лгереді.

Жаздық бидайдың ө сіп – дамуы. Ө су жә не даму ү рдістері ө німділікті анық тайды. Ө су-қ ұ рғ ақ заттың артуы. Оның негізі ассимиляция болып табылады. Даму негізгі биологиялық функциясын орындауғ а қ ажетті ө сімдіктердің органдары мен бө ліктерінің тү зілуі. Орган тү зумен байланысты кү рт морфологиялық ө згерістерді кезең дер деп атайды. Себуден пісуге дейін мынадай кезең дер ажыратылады: егін кө гі (кө ктеу), тү птену, тү тікке шығ у, масақ тану (шашақ тану), гү лдену жә не пісіп-жетілу.

Кез келген кезең ге ө сімдіктердің 10% енгенде кезең нің басталуы, ал 75%-да толық кезең і белгіленеді.

Бидайдың биологиялық ерекшеліктері. Жаздың жұ мсақ бидай салқ ынғ а айтарлық тай тө зімді дә нді дақ ыл. Бидай тұ қ ымы қ ұ рғ ақ дә н массасына шақ қ анда 50-60% мө лшерінде ылғ ал сің іргенде ө не бастайды. Тұ қ ымдары +1 +2°С жылылық та ө не бастайды. Алайда тіршілікке қ абілетті егін кө гі +4-5°С пайда болады. Топырақ тың тұ қ ым сің іру терең дігінде температура +5°С болғ анда егін кө гі 30 кү нде, 8°С – 13 кү нде, 10°С – 9 кү нде, 15°С – 7 кү нде пайда болады. Жаздық бидайдың егін кө гі қ ысқ а мерзімді 10°С дейінгі аязды кө тереді, бірақ гү лдену жә не дә ннің кө кдану кезең дерінде -1-2°С бос қ ыраудан жарақ аттанады. Қ олайлы жағ дайларда жаздық бидайдың тұ қ ымы 5 тұ п тамырлармен ө неді. Себу-кө ктеу негізінің ұ зақ тығ ы ең алдымен топырақ тың температурасы мен ылғ алдылығ ына байланысты. Мә селен, Целиноград АШИ-ның ө сімдік шаруашылығ ы кафедрасының деректері бойынша (Ә рінов К.К. ж.б.) Целиноград ауданы жағ дайында аталғ ан кезең 10 кү ннен 16 кү нге дейін ө згерумен орта есеппен 13 кү нге созылады [4].

Тү птену. Жаздық бидайдың тү птенуі +10-12°С температурада жақ сы ө теді. Тү птену кезең і ө сімдіктерде алғ ашқ ы бү йір ө ркендері жапырақ тү рінде негізгі ө ркеннің (сабақ тың) тө менгі жапрақ тарының қ ынабынан шық қ анда белгіленеді. Топырақ тың беткі қ абатына таяу терең діктегі тү йіндерден бү йір ө ркендері мен тамырлары ө сіп шығ ады. Ә рбір бү йір ө ркеннен жер асты бө лігінен жаң а ө ркендер мен тамырлар қ алыптаса алады. Бү йір ө ркендері дамығ ан орынды тү птену тү йіні деп атайды. Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында дақ ылғ а байланысты ол негізінен 2-3см терең дікте тү зіледі. Тү птену кезең і ө сімдіктердің тамырлануына сә йкес келеді.

Қ олайсыз жағ дайда тү йін тамырлар нашар дамиды немесе мү лде тү зілмейді, ал ө сімдіктер тү п (ұ рық тық) тамырлар есебінен дамиды. Мұ ндай жылдары ө нім ө те тө мен болады. Ө сімдіктің болуына бұ л кезең жастық шақ дә уреніне сә йкес келетін оргоногездік алғ ашқ ы тө рт кезең ін қ амтиды: сабақ тың ө су конусы дифференциацияланады, жапырақ пен екінші дә режедегі билік, гү л шоғ ырының білігі қ алыптаса бастайды, гү л шоғ ырының қ алақ шалары дифференциацияланады. Целиноград облысының жағ дайында кезең 12-17 кү нге созылады. Жоғ ары температура мен аң ызақ бұ л кезең нің ө туін тездетеді де, кейіннен егін ө німін кү рт тө мендетеді. Жаздық бидайдың ө сіп даму кезең інде, ә сіресе тү птену – тү тікке шығ у жә не тү тіктену-мақ саттану кезең індегі температура жағ дайлары ө сімдік тіршілігіндегі шешуі фактор болып табылады. Солтү стік Қ азақ станда бұ л кезең дердің ұ зақ тығ ы 16-29 кү н шең берінде ө згереді жә не масақ тану кезең і кө бінесе шілденің алғ ашқ ы онкү ндігінде, ал кү шті қ уаң шылық та (1990 ж сияқ ты) маусымның соң ында ө теді.

Бидай, сұ лы, арпаның тү птенуі кө ктегеннен кейін 12-15 тә уліктен соң басталады, ал тарыда – 15-20 тә уліктен соң, кейде одан кешірек. Бастанқ ы кү шті ө су қ арқ ыны жә не тү птенудің ертерек басталуы арамшө птерді басуда белгілі бір дең гейде ө сімдіктердің қ абілетін кө рсетеді. Тарының кеш тү птенуі оның арамшө птерге ө те сезімталдығ ының белгісі.

Орта есеппен, бір ө сімдікке келетін ө ркендер (сабақ тар) саның жалпы тү птену деп атайды. Астық дақ ылдарының ө німді тү птенуі ә детте жоғ ары емес.

Жалпы алғ анда дә нді дақ ылдар ө німін қ алыптастыруда тү птену негізгі фактор ө сімдік бітіктігінің жиілігінде қ осымша рө л атқ арады. Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында дә нді дақ ылдардың ө німді тү птенуі айтарлық тай емес жә не ол жаздық бидайды- 1, 2-1, 3; арпада-1, 5-1, 6; сұ лыда-1, 4-1, 5; тарыда-1, 8-2, 0, кү здік қ ара бидай мен кү здік бидайда ол кө рсеткіш анағ ұ рлым жоғ ары (2-4). Ә лсіз тү птенгенде ұ сақ масақ тү зіледі де астық ө німі тө мен болады. Алайда дә нді дақ ылдар тү птенуінің биологиялық мү мкіндіктері зор. Атап айтқ анда, Италия экология АЦЦИ-дің деректері бойынша Перуджи жоғ ары ауылшаруашылық институтының музейінде 342 масағ ы бар кү здік бидай бұ тасы сақ таулы. Дала жағ дайында мұ ндай бұ таның пісуі ө те энергетикалық шығ ынмен байланысты жә не мү мкін емес.

Жаздық бидайдың ылғ алғ а барынша кө п қ ажетсінуі, немесе “қ иын-қ ыстау” кезең і тү птену-масақ тану басқ аша айтқ анда, реппродуктивтік органдарының пайда болу (органогенездік 5-7 кезең дері) кезең інде байқ алады. Бұ л кезең дегі топырақ тағ ы ылғ ал тапшылығ ы бидай дә нінің қ алыптасуы мен толысуына теріс ә серін тигізеді де егін ө німін кү рт тө мендетеді. Қ олайлы мерзімде себілгенде жаздық бидайдың “қ иын-қ ыстау” кезең і ауа райының барынша қ олайлы уақ ытында ө теді. Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында себу алдында топырақ тың 1 м қ абатында 60-80 мм болғ анда – тө мен, 100-120 мм -орташа жә не 140 мм артық болғ анда – жоғ ары дә режеде қ амтамасыз етілген деп есептеледі. Айта кету керек, жаздық бидай арпағ а, кү здік бидайғ а, қ ара бидай мен тары тә різдес дақ ылдарғ а қ арағ анда ылғ алғ а анағ ұ рлым жоғ ары талап қ ояды.

Жоғ ары температурада гү лдену кезең інде тездетіледі – жаздық бидай тіршілік шағ ының ү шінші дә уірінің басы немесе оргоногенездің 9-кезең і. Жаздық бидай тіршілігінің маң ызды масақ тану пісіп-жетілу кезең інің ұ зақ тығ ы 42-51 кү нге (балауызданып пісуіне дейін) созылады да оргоногенездік 10 -12 кезең деріне сә йкес келеді. Бұ л кезең дегі қ олайлы температура +16-23°С [5].

Гү лдену. Бұ л масақ тану немесе шашақ тану кезең інен соң ө теді. Гү лдену ерекшеліктеріне қ арай дә нді дақ ылдар ө здігінен тозаң данатын (бидай, арпа, сұ лы, тары, кү ріш) жә не айқ ас тозаң данатын (жү гері, шә й жү гері, қ ара бидай) ө сімдіктер деп екі топқ а ажыратылады. Ө здігінен тозаң данатын ө сімдіктерде ө здігінен тозаң дану басым болып келеді, дегенмен оларда айқ ас тозаң дану мү мкіндігіде бар. Бұ л ә сіресе ыстық ауа-райы жағ дайында байқ алады. Арпа тек қ ана ө здігінен тозаң данады. Ө здігінен тозаң данатын астық дақ ылдарында гү лдену масақ танумен бір мезгілде (2-3тә улік айырмашылық пен) жү реді, ал арпада-масақ тануғ а дейін, бұ л кезде масақ ә лі жапырақ қ ынабының ішінде болады. Айқ ас тозаң данатын ө сімдіктерде гү л шоғ ырының пайда болуымен гү лденуінің арасында 2-3 ү лкен айырмашылық бар: қ ара бидайда ол 7-10 тә улік, кейде 15 тә улікке дейін, жү геріде - 9-15 тә улік.

Ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ы 60-80% жә не температурасы 18-22°С болғ анда гү лдену барынша жақ сы ө теді.

Гү лдену уақ ыттында егістіктерде тү пкілікті ө німді сабақ тар болады. Агротехникалық шаралармен ә сер ету арқ ылы редукция ү рдісінде сорттар барынша жоғ ары ө нім бере алатын масақ та сабақ тарды қ алыптастыруғ а ұ мтылу керек.

Дә ннің пісуі. Жатынның қ алақ ша аузына тү скен тозаң 1-2 сағ. соң ө не бастайды жә не орташа тә уліктік температыра 20-26 °С – да 1, 0 – 1, 5 тә уліктен кейін тозаң данады. 2 – 3 тә улікте тү йіннің (завязь) айтарлық тай ө суі байқ алады.

Дә ннің даму фазалары (сатылары):

1. Сулы кү й фазасы – эндосперм жасушаларының қ алыптаса бастағ ан кезі. Дә н сулы сұ йық пен толтырылғ ан, ылғ алдылығ ы оның 80-75%, еркін

2. Сү ттене пісудің алды-дә ндегі сұ йық тың рең і сү т тү стес, ө йткені эндоспермде крахмал жинақ талады, қ абығ ы жасылдау, ылғ алдылығ ы 75-70%, еркін судың мө лшері байланысқ ан судан ү ш-тө рт есе жоғ ары, қ ұ рғ ақ заттардың мө лшері 10% жетеді, фазаның ұ зақ тығ ы -6-7 тә улік.

3. Сү ттенген кү й фазасы-дә н сү т тә різді ақ сұ йық тан тұ рады, ылғ алдылығ ы 50% дейін, еркін судың байланысқ ан суғ а қ атынасы 1, 5: 1, 0. Қ ұ рғ ақ заттар толық піскендегі массасының 50% қ ұ райды.

4. Қ амырланғ ан кү й фазасы-эндосперм қ амыр консистенциясына тә н. Хлорофилл ыдырағ ан, тек қ ана дә л тілігінде сақ талғ ан ылғ алдылығ ы 42% -ғ а дейін тө мендейді. Еркін судың байланысқ ан суғ а қ атынасы 1: 1. 85-95 % -ғ а дейін қ ұ рғ ақ заттар жинақ талғ ан (толық пісуден). Фазаның ұ зақ тығ ы -4-5 тә улік. Қ амырланғ ан кү йдің соң ында жекелеген жылдары Қ азақ станның орманды-дала аймағ ында бидайды дестеге шаба бастайды.

5. Балауыздана пісу фазасы-эндосперм балауыз тү рінде, серпімді, қ абығ ы сары, дә н тілігінде хлорофилл жоқ, дә ннің ылғ алдылығ ы 20%-ғ а дейін тө мендейді. Дә ннің кө лемі фаза соң ында ең жоғ арғ ы (максимум) шегіне жетеді, қ ұ рғ ақ заттардың артуы тоқ тайды, фазаның ұ зақ тығ ы -3-6 тә улік.

6. Қ атты пісу фазасы-тә жрибеде толық пісу деп атайды. Эндоспермі қ атты, кө лденең қ имасында ұ нды немесе шынылы, қ абығ ы тығ ыз, терілі, тү сі сортқ а тә н, ылғ алдылығ ы 8-20%. Еркін судың мө лшері 1-8%, ал фазаның ұ зақ тығ ы-3-5 тә улік.

Ә рбір кезең мен фазаның ұ зақ тығ ы дақ ыл тү рлері мен сорттарының ерекшеліктерімен, сонымен қ атар қ оршағ ан орта жағ дайларымен (негізінен ауаның температурасы мен) анық талады. Топырақ жақ сы ылғ алданғ анда орташа тә уліктік температура 16-20º С жә не ауаның салыстырмалы ылғ алдылығ ы 50% шамасында болғ анда дә ннің толысуы мен пісуіне барынша қ олайлы жағ дайлар қ алыптасады [6].

Дә ннің пісуі масақ тың орта бө лігінен, ал шашақ тың жоғ арғ ы бө лігінен басталады. Масақ тың, ә сіресе шашақ тың тө менгі бө ліктерінің пісуі ә рдайым кешігіп жү реді. Бұ л кешігу қ олайсыз ауа-райы қ алыптасқ анда ерекше байқ алады.

Пісу кезең індегі температура ережесі Сібірде, Солтү стік Қ азақ станда жылдарғ а қ арай тұ рақ ты емес, соның салдарынан дә нді астық дақ ылдарының масақ тану - балауызданып пісу кезең інің ұ зақ тығ ы қ атты ө згереді. Пісу кезең індегі температура ережесі (режимі) мен оның ұ зақ тығ ының арасындағ ы тә уелділік барлық дә нді дақ ылдарда байқ алады. Ә детте температураның жоғ арғ ы шамасы (22°C-дан жоғ ары) пісуді тездетеді, ал тө мендегі (16°C-дан тө мен) қ орлық заттардың дә нге қ ұ йылуы баяулатады немесе мү лде тоқ татады. Орташа тә уліктік температураның тө мендеуіне сұ лы біршама ә лсіз сезінеді.

Масақ ты астық дақ ылдарында ө сімдіктердің пісуі сабақ тың тө менгі бө лігінен басталады. Сұ лы мен тарыда ә детте сабанның пісуі (сарғ аюы) дә ннен гө рі кешірек жү реді, сондық тан егінді жинау уақ ытында сабан ылғ алдылығ ы жоғ ары жә не жасылдау болады.

Жаздық бидайдың даму кезең деріне қ арай ылғ алды пайдалану біркелкі емес: барлық қ ажетті ылғ алдық кө ктеу кезең інде 5-7%, тү птенуде -15-20% тү птену мен масақ тануда -50-60%, сү ттене пісуде -20-30%, ал балауызданып піскенде -3-5% жұ мсалады.

Бір ө лшем қ ұ рғ ақ зат тұ зы ү шін ол ө зінің организмінен 400-500 ө лшем су буландырады, немесе транспирациялық коэффициентті 400-500-тен деген сө з.

Целиноград АШИ-ның ө сімдік шаруашылығ ы кафедрасының деректері бойынша (Ә рінов К.К. 1980) жаздық бидайдың су пайдалану коэффициенті суармағ ан жағ дайда 18, 5-22, 0 мм /ц, ал суармалы жерлерде 10, 9-12, 0 мм /ц болды [4].

Топырақ қ а жә не қ оректік заттарғ а қ ажетсінуі. Жаздық бидайдың тамыр жү йесінің тек қ ана 30 см топырақ тың жыртылатын (қ ұ нарлы) қ абатында, ал қ алғ ан бө лігі одан тыс орналасады. Осығ ан сә йкес оның топырақ қ а қ оятын талабы да арта тү седі. Бидай ө сімдігі тіршілігіндегі қ оректік заттардың рө лі ә рқ илы. Азот (N) жақ сы тү птенуге, қ уатты сабақ пен жапырақ тү зуге мү мкіндік жасайды, фотосинтетикалық қ ызметті кү шейтеді, биологиялық массаның қ орлануын, дә ндегі ақ уыз мө лшерін арттырады. Фосфор (Р₂О₅) тамыр жү йесінің дамуын тездетеді, жалпы ө німдегі астық ү лесін арттырады, қ уаң шылық қ а тө зімділігін кү шейтеді, супайдалану коэффицентін тө мендетеді, жаздық бидайдың пісуін 5-6 тә улікке тездетеді. Калий (К₂О) фотосинтездің қ алыпты жағ дайда ө туіне мү мкіндік жасайды, ө сімдіктің ылғ ал ұ стау жә не тамырдың ылғ ал сің іру қ абілеттерін арттырады, қ уаң шылық қ а, аурулар мен зиянкестерге тө зімділігін кү шейтеді. Қ оректік заттарды пайдалану тә ртібі бидай ө сімдігінің ылғ алғ а қ ажетсінуіне ұ қ сас. Жаздық бидайдың қ оректену элементтерінің шығ ындануы топырақ қ а байланысты жә не орта есеппен (ә рбір центнер астық пен соғ ан сә йкес сабанғ а шақ қ анда) азот (N)-3, 7-4, 0, фосфор (Р₂О₅) - 0, 9-1, 1 жә не калий (К₂О)-1, 7-1, 8 кг тең.

Кө птеген зерттеулер кө рсеткендей, жаздық бидай ә уелі фосформен, содан кейін калиймен, ең соң ында азотпен қ орланады. Ол фосфорды масақ тануғ а дейін, калийді-гү лденуге дейін, азотты сү ттене пісуге дейін қ ажетсінеді.

Жаздық бидай ө сіруге барынша қ олайлы қ ара жә не қ ара - қ оныр топырақ тар деп есептеледі. Ол тұ зды топырақ ты нашар кө теретін дақ ылдар тобына жатады. Сортаң дау топырақ тарда, ә сіресе қ уаң шылық жылдары, ө німді кү рт тө мендетеді. Жақ сы ө німді реакциясы қ алыпты немесе ә лсіз қ ышқ ыл топырақ тарда (РН-6, 0-7, 5) алуғ а болады [7].

Жалпы алғ анда орташа мерзімде жә не ортадан кеш пісетін сорттар ү шін Солтү стік Қ азақ стан жағ дайында белсенді температура жиынтығ ы 1700-1900°С, ал оң температура жиынтығ ы 220-250°С дейін жетеді, бірақ аязсыз кезең қ ысқ а-орта есеппен 110-115 кү ннен аспайды.

Ерте пісетін сорттар кө ктемгі қ ұ рғ ақ шылық тан кө п зардап шегеді. Олар алғ ашқ ы уақ ытта тез ө седі, масақ ты шапшаң қ алыптастырады, алайда кө ктемгі жә не жаздың басындағ ы ылғ ал жетімсіздігінен ә детте тө мен астық ө німін береді.

Қ азіргі уақ ытта Солтү стік Қ азақ стан аймақ тарында Саратовская 39, Целинная 60, Иртышинка 10, Эриттроспермум 35 т.б. аудандастырылып ойдағ ыдай ө сірілуде.

Солтү стік Қ азақ станда бидайдың ө сіру технологиясы. Ауыспалы егіс дегеніміз – дақ ылдар мен сү рі танаптың белгілі бір мерзімде жә не аумақ та кезектесуін айтады.

Дақ ылдармен сү рі танаптың кезектесу ретімен бірінен соң бірінің орналасуын ауыспалы егістің сұ лбасы деп атауғ а келісілген. Мысалы, астық ты ауыспалы егістің сұ лбасы: 1 – сү рі танап, 2 – жаздық бидай, 3 – жаздық бидай, 4 – жү гері, 5 – арпа.

Дақ ылдардың уақ ытында кезектесуі – олардың ауыспалы егістің сұ лбасына сә йкес осы танапта жылма – жыл ауысуы деген сө з. Дақ ылдар мен сү рі танаптың ауыспалы егістің барлық танаптары арқ ылы ө туі олардың аумақ та кезектесуін білдіреді.

Ауыспалы егіс сұ лбасын қ ұ рғ анда, дақ ылдардың ғ ылыми негізде кезектестіріліп егілуіне қ ол жеткізу ү шін тиісті қ ағ идаттарғ а сү йіну керек:

Ауыспалы егіс сұ лбасын жақ сы алғ ы егіспен бастау керек, дегенмен де бұ л міндетті шарт емес.

Ауыспалы егіс сұ лбасы мү мкіндігінше маң ызды дақ ылдың ү лкенкө лемінен қ амтамасыз етілуі керек.

Жетекші дақ ылды негізінен қ ұ нды алғ ы егістіктерге орналастыру керек. Бағ алы егістің тек тікелей ә серін ғ ана емес, сонымен қ атар кейінгі ә серін де пайдаланғ ан жө н.

Арамшө птерге сезімтал дақ ылдарды, арамшө птерді жоятын алғ ы егістерге жақ ындатып орналастыру.

Ауыспалы егіс сұ лбасында дақ ылдарды, олардың шаруашылық ү шін қ ұ ндылығ ын ескеріп орналастыру қ ажет.

Аурулары немесе зиянкестері ұ қ сас дақ ылдарды бірінен соң бірін орын алмастыру керек.

Ауыспалы егісте дә нді дақ ылдар мол болғ анда сұ лбағ а фитосанитар дақ ылдары немесе отамалы егісін ең гізу қ ажет.

Эрозиялық қ ауіпті аймақ та егілген отамалы дақ ылдарды сондай дақ ылдар танабына орналастырмау керек.

Ауыспалы егіс сұ лбасындағ ы дақ ылдар қ ұ рамының қ оректік заттарды топырақ тан да жә не тың айтқ ыштардан да тиімді пайдалануларын қ амтамасыз ету қ ажет.

Ауыспалы егіс сұ лбасын жасағ ан кезде, ауыспалы егістің икемділігі сияқ ты қ ағ идаттарының сақ талуын ойластырғ ан жө н. Ауыспалы егістіктің икемділігі, ауыспалы егістің сұ лбасын айтарлық тай-ақ, ауыспалы егісті жетекші дақ ылмен толық тыру мү мкіндігі бар екенін білдіреді.

Егіншілікте, қ ұ рамына алуан тү рлі дақ ылдар енетін, ауыспалы егіс сұ лбасының бірнеше тү рлері бар. Сондық тан да оларды дә л жіктеу ө те қ иынғ а соғ ады.

Барлық ауыспалы егіс танапқ а орналастырылады, демек танаптық деген тү сінікті қ олданудың пайдасы да шамалы. Профессор Л.С. Роктанэн жә не В.П. Томилов ауыспалы егісті жіктеудің бұ рыннан белгілі себептеріне тө мендегідей жаң а редакция ұ сынады:

Дақ ылдар қ ұ рамы бойынша немесе жетекші дақ ыл бойынша.

Қ ұ рамдас буындардың аты бойынша.

Танаптар саны бойынша.

Қ осымша белгілері бойынша

Дақ ылдар қ ұ рамы бойынша ауыспалы егістер дә нді, жемдік, кө кө ністі, курішті, мақ талы жә не т.с.с. немесе дә нді - жемдік, кө кө ністі - жемдік жә не т.с.с. болуы мү мкін.

Тиісті буындардың аты бойынша ауыспалы егістер сү рі жерлер, отамалы, шө пті немесе сү рі жерлі - отамалы, шө пті-отамалы, шө пті жә не т.с.с. бола алады.

Танаптар саны бойынша - ү ш, тө рт, бес, алты танапты жә не т.с.с. болуы мү мкін.

Тө ртінші белгісі бойынша ауыспалы егістің аты толыктырылуы мү мкін. Мә селен, сидералды (органикалык заттар колданылады), кө п жылдык екпе шө пке жеке танап беру арқ ылы, ферма маң ындағ ы топырақ қ орғ айтын болып қ осылады.

Шаруашылық тың мамандандырылуын жә не ауыл шаруашылығ ы ө німдерін ө ндіру мен сату жө ніндегі мемлекеттік тапсырманы ескере отырып, егіс алқ абының қ ұ рылымын жасау. Аумақ ты ұ йымдастыру, жерді біркелкі қ ұ нарлы алқ аптарғ а біріктіру.

Ауыспалы егістердің санын, кө лемін жә не шекарасын анық тап, олардың телімдеріндегі жерді, техника мен ең бекті ө німді пайдалануды ескере отырып орналастыру. Ә рбір алқ апқ а олардың қ ұ нарлығ ына, механикалық кұ рамына, эрозияғ а бейімділігіне, бедеріне қ арай ө зіндік ауыспалы егіс дайындау. Шаруашылық тағ ы ауыспалы егістердің барлық жиынтығ ы, қ абылданган егіс қ ұ рылымының кө лемін орындауды қ амтамасыз етулері қ ажет. Танаптарды кесіп бө лу жә не бағ аналар қ ою жолымен ауыспалы егісті калыпты жү ргізу. Шаруашылык ішіндегі жерге орналастырудың жобасын жә не жерді пайдалану картасын шаруашылық басшылары жасайды. Осы сә ттен бастап екінші кезең - ауыспалы егісті игеру басталады.

Ауыспалы егісті игеру танап тарихы жө нінде мә ліметтер жинау мен
енгізілген ауыспалы егісті игеруге кө шу жоспарын жасаудан басталады. Соң ғ ы 1-3 жылдары алқ апта ө сірілген дақ ылдың ұ паймен есептегенде (алқ аптың) арамшө ппен ластануын жә не арамшө птерді агробиологиялық топтары бойынша білу керек.

Егісті игеруге кө шіру жоспары, ә р танапта немесе танаптың бө лігінде қ абылданган ауыспалы егісті толық игергенге дейінгі дақ ылдардың кезектесу тә ртібін анық тайды. Ауыспалы егістердің қ абылданғ ан сұ лбасына кө шу жоспарын жасағ анда жұ мыстың тө мендегідей кезектестіріп отыруын сақ тауга міндетті.

Игеру кезең і, мү мкіндігінше, қ ысқ а (2-3 жыл) болғ аны жө н. Топырақ ты қ орғ ау ауыспалы егістігінде дақ ылдарды жолақ тап отыргызуды игеру 4-5 жылғ а созылады.

Ауыспалы егісті игергеннен кейін, дақ ылдардың одан ә рі алмастыру
мерзімі жә не алқ абы бойынша, кезектестіру кестесі бойынша жү ргізіледі.
Айналым кестесі, ә рбір алқ апта ә р жылда, бірінші жә не екінші айналымда
қ андай дақ ылдың орналастырылатындығ ын кө рсетеді.

Ауыспалы егісті игергеннен кейін, оның сақ талуына қ атаң бақ ылау жасау қ ажет. Бұ л ү шін жыл сайын егісті кабылдағ анда ауыспалы егіс танаптары бойынша дақ ылдардың орналастырылуы, дақ ылдардың айналым кестесіндегі орналастырумен сә йкестендіріледі.

Танап тарихы жө ніндегі мә ліметтерді жазып отырудың қ ажеттілігі туралы 1770 жылы А.Т. Болотов ұ сынғ ан болатын.

Танап тарихының қ азіргі кітабы шаруашылық тарда қ абылданган ауыспалы егіске катысты мә ліметтерді жазуғ а арналғ ан. Жалпы жазбалар барлық ауыспалы егіске, ал жекесі жекелеген танаптарғ а арналады.

Жалпы бө лімінде ауыспалы егіске қ атыстының бә рі - жер қ оры танапты пайдалану жолдары. бригадаларғ а бекітілген ауыспалы егіс сұ лбалары, ауыспалы егіске кө шу жоспары, айналым кестесі жазылады.

Ауыспалы егістің ә рбір алқ абында жү ргізілетін барлық агротехникалық шараларды дә л ә рі жү йені тіркеп отыру ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының шығ ымдылығ ын арттырудың резервтерін анық таудың қ ажетті негізі болып табылады.

Дә нді ауыспалы егістердің айырық ша ерекшелігіне ү ш себепті жатқ ызамыз: қ ысқ а айналымдылығ ы (4-6 жыл), дә ніді дақ ылдардың басымдылығ ы (67-85%) жә не міндетті тү рде таза сү рі жер алқ абын (17-33%).

Айналымның ұ зақ тығ ы мен сү рі жердің ауысуы аймақ ерекшеліктерімен анық талады. Кә дімгі, ә рі оң тү стіктің қ ара топырақ ты жә не жылына 300 мм. кейде одан да кө п ылғ алы бар дала жә не қ ұ рғ ақ дала ү шін 4-5 жә не 6 танапты ауыспалы егіс мейлінше тиімді. Қ ара-қ оң ыр топырақ ты жә не ылғ алдылыгы 300 мм кем қ ұ рғ ақ дала ү шін 3 жә не 4 танапты ауыспалы егіс тиімді болып саналады. Жемшө птік ауыспалы егістердің ерекшелігі - қ ысқ а айналымды, небары екі-ү ш жыл, мал азық тық дақ ылдардың шағ ын қ ұ рамы, мал азық тық жү гері - сү рлемдік жү гері. Пішен мен жасыл азық қ а бір жылдык екпе піө птер (сұ лы, тары, могар, судан шө бі, бү ршак - сұ лы қ оспасы), мал азық тық дә нді дакылдар - арпа жә не сү лы жатады.

Топыракты ө ң деу. Терең ө ң деудің негізгі тә сілі, аймағ ына байланысты жерді жырту мен терең қ опсыту болады. Терең ө ң деудің тң сілдеріне мыналар жатады, мұ нда бү кіл жырту горизонты ө ндеуден ө ткізіледі. Солтү стік Қ азақ станның жағ дайында терең ө ң деу ә детте 20-22 жә не 25-27 см терең діктерде жү ргізіледі.

Топыракты ө ң деудің мү лдем жаң а тә сілдері мен қ ұ ралдарын жасау жә не сынақ тан ө ткізу академик А.И. Бараевтың басқ аруымен БАШГЗИ-ның ғ алымдарының кө мегімен жү зеге асырылды. Топырақ ты терең ө ң деу - терең қ опсытқ ышты - жазық тілгішпен жү зеге асырыла бастады, ол жү ріп ө ткеннен кейін топырак бетіндегі аң ыздық сабақ тардың 80 пайызы сақ талады. Сакталган егін сабақ тары желдің топыракты ұ шыруынан сенімді қ орғ ай алады. Сонымен бірге танап бетінде қ алдырылғ ан егін сабақ тары карды жақ сы ұ стайды да, топырақ тың кө ктемгі ылғ алмен қ аң ығ уын арттырады. Жазық тілгішпен ө ң деу - егіншіліктің топырақ ты қ орғ ау жү йесінің маң ызды буыны болып табылады.

Жырту. Топырақ ты терең ө ң деудің тә сілі ретінде, мә дени жыртудың теориялық негіздерін қ алағ ан академик В. Р. Вильямс болды. Оның негізгі мә ні мынада: жырту қ абатының жоғ арғ ы шаң ды бө лігі тө менге тү сіріледі де, ү стін. соқ аның бас корпусының кө мегімен бө лінген, жырту қ абатының тө менгі горизонтының ұ сақ тү йіршіктермен жабады.

Мә дени жырту ең кө п дегенде 20 см терең дікке дейін жү ргізілсе, 20 см-ден артық терең дікте жыртуды, терең жырту деп атайды. Жерді жырту ү шін кө п корпусты ә р тү рлі маркалы соқ алар қ олданылады. Бә рінен де бұ рын жерді аударып - сұ латып жыртатын тү рі жиі қ олданылады.

Аударып жырту айдамның ортасынан басталса. оның ортасында атжал пайда болады. Қ ұ лата жырту жұ мысы айдамның шетінен басталса, онда жыртылғ ан жон ортасында айырма қ арық пайда болады.

Солтү стік Қ азақ станның жағ дайында жерді аудара жырту кө кө ніс дақ ылдарына, картопқ а, сү рлемге арналғ ан жү гері танаптарын ө ң дегенде, сондай-ақ кө ң ді топырақ қ а араластырғ анда, ауыр топыракта кө п жылдық шө птің қ ыртысын ө ң дегенде, ө німділігі нашар табиғ и мал жайылымдық жерді тү бегейлі жақ сартқ анда колданылады.

Біздің елде дә нді-сү рі жерлі ауыспалы егістерде аудара жырту қ олданылмайды. Канаданың дә нді-сү рі жерлі ауыспалы егісті қ олданатым провинциясында да жерді аудара жырту қ олданылмайды.

Терең қ опсыту. Топырақ ты терең қ опсытуды жазық тілгішпен жү ргізеді. Мұ ндайда ө нделетін қ абат тілініп қ опсытылады, бірақ аударылмайды. Топырақ бетінде 80 пайыз аң ыз сабақ тары сақ талады. Терең қ опсыту ү шін пайдаланылатын негізгі қ ү ралдар КПГ -250 жә не КПГ-2 - 150, ПГ-3-5, сондай-ақ ГУН -4. Ең жоғ ары сапалы ө ң деу, топырақ ылғ алдылығ ы ең аз су сыйымдылық та (55-65 пайыз) болғ анда байқ алады. Қ озғ алу шапшаң дыгы сағ атына 10 км дейін, ө ң деудің терең дігі 30 см дейін болады.

Терең қ опсыту топырақ тың ө ң делу қ абатына жоғ ары су ө ткізгіштік қ асиетін береді жә не қ ысқ ы ылғ алдың жақ сы сің уін қ амтамасыз етеді.

Топырақ тың беткі қ ыртысын ө ң деудің терең дігі 10 см дейін. ал тайыз ө ң деудің терең дігі 20 см дейін жү зеге асырылады. Топырақ тың тек беткі қ ыртысын ө ң дейтін (тырмалау, тығ ыздау, сыдыра жырту), сонымен катар беткі қ ыртысы ү шін қ алай болса, тайыз ө ң деу ү шін де сондай ө ң деудің тә сілі мен кұ ралдары қ олданылады (культивациялау, ұ ялау).

Сыдыра жырту. Сыдыра жыртуды топырақ ты ө ң деудің тә сілі ретінде алғ ашқ ы рет Розенберг-Липинский, шымды арнайы жасалғ ан сыдыра жыртқ ышпен ө ң деуді ұ сынғ ан еді. Одан кейін сыдыра жырту ү шін дискілі жә не тү ренді сыдыра жыртқ ыштарды қ олданыла бастады. Қ азіргі уақ ытта ең кө п тарағ ан тү рлері куыс немесе жазық дискілі сыдыра жыртқ ыштар. Қ уыс дискілі сыдыра жырткыш егіс алдында ө ң деу ү шін, ол жазық дискілі-кө ктемде ылғ алды жабу ү шін қ олданылады.

Қ уыс дискілер арамшө птерді жойып, топырақ ты ұ сатады жә не аударып отырады, ал жалпақ дискілер - топырақ ты қ опсытады жә не жылжытады.

Сыдыра жырту тың ды, тың айтылғ ан жерді, кө п жылдық шө птердің қ ыртысын жыртудың алдында жә не жыртқ аннан кейш шымын ө ң деу ү шін қ ажет болады.

Сыдыра жыртудың барлық пайдалылығ ымен қ атар зиянды жағ ы да бар. Сыдыра жыртуда топырақ тың беткі қ ыртысы жанданады, қ ұ рғ ап кетеді, аң ыз сабақ тарын топырақ қ а кө міп тастайды. Солтү стік Қ азақ станның жағ дайында, топырақ ты ө ң деу тә сілі ретінде - сыдыра жыртқ ышты қ олдану шектелуге тиісті, ал жекелеген жағ дайда тіпті тыйым жасалынады. Кө ктемі ылғ алды жылдары сыдыра жырту неғ ұ рлым пайдалы болып шығ уы мү мкін, себебі ол арамшө птерді, ә сіресе қ ара сұ лыны тиімді қ ү ртады жә не аң ыздық тұ қ ымсепкіштердің жұ мыс істеуі ү шін қ олайлы жағ дайлар жасайды.

Ө ндірісте бұ л жұ мысты жү ргізетін техникалардың ішінде ең кө п тарағ андары гидравликалы ЛДГ-15, ЛДГ-20 сыдыра жыртқ ыштары. Сыдыра жыртқ ыш жұ мыс істегенде оның «қ имыл бұ рышын» ең аз дегенде 30-35⁰, ө ң деу терең дігін 6-10 см қ ояды.

Культивация. Солтү стік Қ азақ станда жазық тілгішті - культиватордың, бір пышағ ының алымы 115-110 см болатын КПП-2, 2, КПШ-9, ОПТ-3-5 маркалы культиваторлар кең інен қ олданылып жү р. Аң ызды, сү рі жерлі танаптарды ө ң деу ү шін, тұ қ ым егу алдында культивациялауғ а арналғ ан, ө ң деу терең дігі 8-16 см, аң ыз сабақ тарының сақ талу дең гейі - 75-80 пайыз. Топырақ ты жазық тілгішпен ө ң деу - егіншіліктегі топырақ ты қ орғ ау жү йесінің маң ызды буыны.

Жазық тілгішті культиваторлардан басқ а, сү рі жерлерді ө ң деу ү шін, егіс алдында культивациялауғ а, серіппелі тірекке бекітілген, екі жақ ты табаны бар ауыр культиватор КПЭ-3, 8 қ олданылады. Аң ыз сабақ тарының сақ талуы, бастапқ ы санымен салыстырғ анда ең кемі 50 пайыз болады.

Борпас топырақ тарды, кө біне сү рі жерлердің беткі қ ыртысын ө ң деу ү шін КШ-3, 6 маркалы штангалы культиватор қ олданады. Жұ мыс мү шесі, жү ріс бағ ытына қ арама - қ арсы айналатын шаршы қ има. Ө ң деу терең дігі 5-10 см.

Тырмалау тә сілі жұ мыс мү шелері ә р тү рлі пішінде болатын, тісті, шанышпалы, ойық қ уысты дискі қ ұ ралдарымен атқ арылады. Тісті жә не шанышпалы тырмалар топырақ ты қ опсытады жә не тегістейді. Ө ң деу терең дігі 3-4 тен 5-6 см-ге дейін.

Тісті тырмалармен тек жыртылғ ан, аң ыз сабақ тары мен ө сімдік қ алдық тарынан таза топырақ та жұ мыс істейді жә не ол топырақ ты тү ренді қ ұ ралдармен ө ң дейтін кешенге енеді. Салмағ ына байланысты ауыр, орташа жә не жең іл тырмалар болып бө лінеді. Егер бір тіске тү сетін салмақ 2-3 кг болса - ауыр, 1-2 кг болса - орташа, 0, 5-1, 0 кг шамасында болса - жең іл тырмаларғ а жатады [5].

Тығ ыздау. жоғ ары қ абаттың тығ ыздалуын, тегістелуін қ амтамасыз етеді. Осымен қ атар, бір мезгілде тоң кесектерді ұ сактағ анда, топырақ тың зиянды қ абыршағ ын бұ зғ анда, жарым-жартылай қ опсыту да жү зеге асырылады. Бұ л ү рдісті атқ аруда бұ дырлы сақ иналы ЗККШ-6А катогі мен ішіне су қ ұ йылғ ан жұ мыр ЭКВГ-1, 4 катоктары кең ө ріс алып отыр.

Солтү стік Қ азақ станда тек бұ дырлы сақ иналы катоктар ғ ана қ олданады, себебі олар топырақ ты аз шаң датады, қ ұ рылыс ерекшелігінің арқ асында, олар ө ткеннен кейін топырақ тың беткі қ абаты тү йіршікті болады. Тығ ыздау ерте кө ктем мезгілінде арамшө птердің, ә сіресе қ ара сұ лы кө гін ө ршіту ү шін бә рінен де жиі қ ажет.

Егін себілгеннен кейін тығ ыздау, себілген тұ қ ымның топырақ пен жанасуын жақ сартады, дә нді дақ ылдардың танаптық ө ң гіштігін 10-15% арттырады. Егін себілгеннен кейін тығ ыздау су режиміне мә нді ық пал етпейді жә не елеулі косымша ө німмен қ амтамасыз ете алмайды. Сортаң жә не сортаң дау топырақ ты ылғ аданғ ан кү йінде тығ ыздау тіпті зиянды, ө йткені топырақ қ абыршагының пайда болуына мү мкіндік туғ ызады. Мү ндай топырақ та егін себілгеннен кейін, тығ ыздау да дә нді-дақ ылдардың ө німін тө мендетеді. Осығ ан орай бұ ндай жерлерді тығ ыздауды егін себер алдында қ олданғ ан жақ сы.

Егін себілгеннен кейін тығ ыздау ө ң деудің дербес тә сілі ретіндегі мә нін жоғ алтады, себебі СЗС-2, 1 аң ыздық тұ қ ымсепкіш себумен бір мезгілде тығ ыздауды қ амтамасыз етеді.

Арамшө птерден алдын ала сақ тану жә не кү ресу шаралары. Арамшө птер деп адам қ олымен ө сірмейтін, бірақ ауыл шаруашылық алкаптарында кездесетін жә не сол арқ ылы алынатын ө німді кемітіп, оның сапасын тө мендететін ө сімдіктерді атайды. Оларғ а қ ара сұ лы, далалық шырмауық, қ аң бақ т.б. жатады.

Егер бір мә дени ө сімдіктердің егістіктерінде екінші бір мә дени ө сімдіктер кездессе оны ластаушы дақ ыл деп атайды. Мысалы бидай егістігіндегі арпа, сұ лы, тары ластаушылар болып табылады.

Арамшө птердің келтіретін зияны алуан турлі болып келеді:

а) Арамшө птер топырақ ылғ алының шығ ынын кө бейтеді. Ащы жусан
ылғ алды бидайғ а қ арағ анда 2 есе кө п пайдаланса, кө кпек арпа мен жугеріге
қ араганда 2-3 есе артық жұ мсайды [8].
Қ ұ рғ ақ шылық жағ дайында арамшө птермен кү рес, ылғ ал ү шін кү рес болып
табылады.

ә) Арамшө птер топырақ тан қ оректік заттарды кө п мө лшерде алып, мә дени ө сімдіктердің қ оректенуін нашарлатады;

б) Жоғ арғ ы қ ат-қ абаттағ ы арамшө птер екпе ө сімдіктерді кө лең келеп
олардың органикалық заттар кұ рауын тө мендетеді. Атап кө рсеткендей арамшө птер топырақ тың температурасын 4 С тө мендетіп, арпа мен картоп егістігінің жарық тануын тиісінше 17, 7 жә не 23, 6% нашарлатқ ан [9].

в) Арамшө птер кейбір ауыл шаруашылық дақ ылдарының зиянкестері
мен ауру қ оздырғ ыштарының мекендейтін орны болып табылады. Мысалы,
жатағ ан бидайық линиялық тот ауруы мен сымқ ү рттың таралуына мү мкіндік жасайды. Кү нбағ ыс сұ ң ғ ыласы ащы жусанда тоғ ышарлық (паразиттік) ө мір сү реді.

г) Тоғ ышарлык арамшө птер екпе ө сімдіктердің фотосинтез ө німдерін
пайдалана отырып, оларды ә лсіретеді жә не ө лтіреді. Мысалы, сү ң ғ ылы кү нбағ ыста, дала арамсояуы кө кө ніс дақ ылдарында, картоп егістіктерінде тоғ ышарлық ө мір сү реді, арамсояумен зақ ымданғ ан егістіктердегі жоң ышқ а пішенінің ө німі 20-30%, қ ант қ ызылшасы тамыржемістерінің ө німі 14-18%, ал кө кө ніс дақ ылдарының ө німі 30-50% тө мендейді [10].

д) Арамшө птер ауыл шаруашылығ ының кейбір жұ мыстарын жү ргізуді
қ иындатады. Танаптардың атпатамырлы жә не тамырсабақ ты арамшө птермен ластануы топырақ ты қ осымша ө ң деуді керек етеді, топырақ ө ң дейтін қ ұ ралдарғ а тү сетін кедергіні 30%-ке дейін арттырады. Тү йе жоң ышқ а, қ ызғ ылт қ алуен жә не т.б. арамшө птердің қ атайып кеткен сабақ тары комбайндардың бө ліктерін сындырады, олардың ө німділігін тө мендетіп, жұ мыс сапасын нашарлатады [9].

е) Кейбір арамшө птердің жемістері мен тұ қ ымдары ө німнің сапасын
тө мендетеді. Ащы жусан астық қ а жағ ымсыз иіс берсе, қ ара мең дуана, кү рікыз қ ойлардың жү ніне жабысып ластайды. Ащы жусан сү тке ащы дә м береді.

ж) Арамшө птердің тамырынан бө лінген заттар мә дени дақ ылдардың
дамуына кедергі жасайды. Мысалы, ересек ит қ онақ тың тамырынан бө лінген заттар жү герінің биіктігін кемітіп, массасын тө мендетеді. Татар ақ сү ттігенінің тамырынан бө лінген заттар жаздық бидай тұ қ ымының ө ң гіштігін азайтады. Жатағ ан бидайық тың тамыр сабақ тарында да осындай қ асиет болады.

з) Кейбір арамшө птердің гү л тозаң дары адамдарда аллергия ауруын
қ оздырады. Мысалы, ащы жусан мен жусан жапырақ ты арамшө птің тозаң дары безгек ауруын қ оздырады.

и) Арамшө птермен кү рес елеулі шығ ын шығ аруды талап етеді. Оғ ан алынбағ ан ө німнің қ ұ ны, агротехникалық жә не химиялық кү рес шараларына жұ мсалғ ан қ аржы, астық ты тазартудың, ә сіресе тұ қ ымды тазартудың бағ асы тағ ы басқ алар жатады.

Арамшө птермен кү рес мына қ ағ идаттарды жү зеге асыруга бағ ытталғ ан:

1. Арамшө птердің тұ қ ымдарының танаптарғ а тү суін болғ ызбау.

2.Аз жылдық арамшө птер тек тұ қ ымы арқ ылы кө бейетін болғ андық тан
топырақ қ а тү скен тұ қ ымдарының ө сіп шығ уына жағ дай жасап, кө ктеп
шық қ аннан кейін топырақ ты ө ң деу арқ ылы жою. Мұ ны ө ршіту немесе еліктету (арандату) деп атайды.

Негізінен ө сінді жолмен кө бейетін кө п жылдық арамшө птерге қ арсы ә лсірету қ ағ идаты қ олданылады. Оларды сү рі танабында қ оректік заттар жинауғ а мү мкіндік бермей ә лсін-ә лсін қ ырқ ып отыру аркылы ғ ана толық ә лсіретуге, жоюғ а болады.

Мына қ ағ идаттар арамшө п тұ қ ымдарының танаптарғ а тү сіп таралуына жол бермеуге тиіс:

а) Ауыл шаруашылық дақ ылдарының тұ қ ымдарын тың ғ ылық ты тазалау;
ә) Жемді жә не сабанды малдарғ а буландырылғ ан немесе ұ нтақ талғ ан

тү рінде беру;

б) Кө ң ді дұ рыс сақ тау жә не пайдалану;

в) Егілген дақ ылдарды ө з мезгілінде жә не дұ рыс жинап алу керек;

г) Жол бойындағ ы, ө сімдіктері аз алаң қ айлардағ ы, қ ора жайлардың
маң ындағ ы т.б. жерлердегі арамшө птерді гү лдеуге жеткізбей шауып тастау.

ғ) Ауыл шаруашылық машиналарын, қ ырмандарды, қ оймаларды ө сімдік қ алдық тарынан тазалау. Жиналғ ан арамшө птердің тұ қ ымдарын арнаулы

жерлерге тү сіріп, жою.

д) Арамшө птердің таралуын болдырмау шараларының негізгілерінің бірі карантин болып табылады. Карантиндік арамшө п тұ қ ымдары бар тұ қ ымдық материалдарды себуге, басқ а шаруашылық тарғ а тасымалдауғ а болмайды [5];

Арамшө птерді жою шаралары, агротехникалық, химиялық, биологиялык т.б. болып бө лінеді.

Арамшө птермен кү рестің тиімді бағ ыттарьшың бірі оларды топырақ ты механикалық ө ң деу арқ ылы жою. Топырақ ты ө ң деу арқ ылы танаптардың аз жылдық арамшө птермен ластануын 30%, ал кө п жылдық тармен ластануын 60% кемітуге болады.

Солтү стік Қ азақ станда кең тарағ ан егіншіліктің топырақ қ орғ ау жү йесіндегі танаптарды қ айырмасыз, жазық тілгіш қ ұ ралдарымен ө ң деу арамшө птердің тұ қ ымдарының орналасуы мен ө су жағ дайына ә сер етеді. Егер жерді соқ амен жыртканда арамшө п тұ кымдарының негізгі бө лігі 15-30 см қ абатта орналасса терең қ опсытқ ыштан ө ң дегенде олардың 53-70% топырақ тың 0-5 см жә не 20% тақ ауы 5-10 см қ абаттарында орналасатын кө рінеді.

Қ азақ станның Солтү стік аймақ тарында егін орғ аннан кү згі суық тү скенге дейінгі кезең қ ысқ а болып келеді