Тақырып. Темперамент және еңбек әрекетің мінездемесі

1. Басқ ару жү йесіндегі темперамент мә селесі.

2. Мінез жә не кә сіптік жарамдылық.

Адам мінез-қ ұ лқ ын жарқ ын бейнелейтін индивидуалды тұ лғ алық ерекшеліктердің ішінде ерекше орынды темперамент алады. Темперамент дегенде, қ арапайым адамғ а тә н табиғ и мінез ерекшеліктері жә не динамика, тонус, ө мірлік ә рекеттерге бірқ алыптылық реакция деп тү сінуіміз қ ажет. Темперамент индивидтің барлық психикалық кө ріністерін бейнелейді. Ойлау, эмоция, ерік кү ші сө з ритміне жә не темпіне ә сер етеді. Сонымен қ атар, темпераменттен тұ лғ аның қ ызығ ушылық тары, ә леуметтік бекітілімдері, моральдық тә рбиесі тә уелді емес екенін есте сақ тауымыз қ ажет.

Темпераментті зерттеуге адамзат баласы ежелден ұ мтылыстар жасағ ан. Дә рігер Гиппократ, содан кейін Гален адамдардардың мінез-қ ұ лқ ын тү сіндіретін индивидуалды ерекшеліктерді тү сіндіруге мумкіндіктерін жасағ ан. Гиппократ (б.э.д 5ғ), адам денесінде тө рт тү рлі сұ йық тық бар: қ ан, сары жә не қ ара ө т, шырыш.Осының біреуі адам денесінде болатын болса, тұ лғ аның мінз-қ ұ лқ ын анық тауғ а болады деген.Темперамент атаулары осы сұ ыйқ тық аттарына тә н осы қ ү нге дейін сақ талып келеді.Гиппократ бұ ларғ а жақ сы анық тама бергенімен, оның себебін тү сіндіре алмады.Оғ ан қ арағ анда адам организм ерекшеліктерімен байланыстыра білген ғ алымдардың бірі И.П.Павлов болды.Оның тү сіндіруі бойынша, темперамент адамның жоғ арғ ы жү йке ә рекетіне байланысты дейді.

Осы ерекшеліктерге мыналар тә н:

1)жү йке жү йесінің кү ші.Мұ нда жү йке клеткаларының жұ мыс істеу қ абілеттілігі, ү лкен жү ктемелерді жең е білетін жү йке жү йесі, яғ ни, шартты байланыстарды қ алыптастыра білу дегенді тү сіндіреді.

2)қ озу мен тежелу процессін біркелкі сақ тай білу.

3)қ озғ алғ ыштық -бір-бірін тез алмастыра білетін жү йке процесстерінің қ абілеттілігі.Кенеттен немесе шұ ғ ыл ө згерістер кезіндегі болғ ан сә ттерде бейімделуін қ амтамасыз етеді.И.П.Павлов мынадай қ орытындығ а келді, осы темпераменттін тө рт тү рі негізінде жоғ ары жү йке ә рекеті типімен аталғ ан ерекшеліктермен байланысты деген.

Темперамент- адамның ө мір шарттарына жә не нақ ты ә рекетер ерекшеліктерге тә уелді психикалық қ асиет.Алайда, Павловтың кө рнекті оқ ушыларының бірі, Б.М.Теплов, жоғ арғ ы жү йке жү йесі мен мінез-қ ұ лық қ а тә н «бейне», яғ ни темперамент типі арасында қ арапайым біртү рлі тә уелділік болмайды деген.Жү йке жұ йесінің қ ұ рамы нақ ты мінез-қ ұ лық формаларын алдын-ала болжай алмайды, алайда белгілі бір мінез-қ ұ лық формасын қ ұ райтын негіз жасайды. Павловтан екі кең танымал болғ ан ой қ алыптасты: жү йке жү йесінің 3негізгі қ асиетінің кү йі(жү йке жү йесінің кү ші, қ озу мен тежелу процестерінң бірқ алыптылығ ы, жү йке процесстерінің қ озғ алмалылығ ы) жә не жү йке жү йесінің 4типі. Осы 4 типті зерттеу, еш жағ дайда, Павловтың 3 негізгі жү йке жү йесі қ асиеті орналасуын зерттеуден шық қ ан емес.Алғ ашында Павлов қ озу мен тежелуді бірқ алыпта ұ стау принципіне классификациялаудан бастап, жү йке жү йесі кү шін негізге алып классификациялады, соң ғ ы вариантында ол саналы тү рде ө зі белгілеген-жү йке процесстерінің қ озғ алмалылығ ын қ арағ ан. Алайда, классификация принципі қ алай ө згерсе де, (яғ ни негізгі жоғ арғ ы жү йке жү йесі), оның «тө рт» негізгі тү рі ө згертілмеді.Павловтың соң ғ ы жә не толық тармағ ында, осы мә селеге жазылғ ан, негізгі жоғ арғ ы жү йке жү йесі қ ұ рамының мү мкін болатын комбинациясы, ең аз дегенде жиырма тө рт деді, алайда сол «тө рт типінен» бас тарта алмады.

Жү йке жү йесінің негізгі нақ ты 4типі бар екені не теориялық, не эксперименталды да дә лелі жоқ.Соң ғ ы уақ ытта тө рт типі бар деген соқ ыр сенімге сенбеген авторлар, қ азіргі уақ ыттағ ы ойлары ө зггеше. Негізгі жү йке жү йесі қ асиетінің кө рінуі «синдромды» қ ұ райды.Яғ ни, бір-бірімен ө зара байланысқ ан кө рсеткіштерді байланыстыратын комплекс.Осығ ан орай осы кө рсеткіштерлің бірі негізгі болып табылады немесе референтті дейді.Бұ л оны анық тайтын, белгілерін кө рсететін, сондай ақ берілген қ ұ рамды біршама жақ сы мінездейтін кө рсеткіш болып табылады.

Басқ аларғ а қ арағ анда біршама толығ ырақ зерттелгені- қ озуғ а байланысты жү йке жү йесінің кү ші болып табылады.Осы белгіні анық тайтын негізгі ерекшелігі- жү йке жү йесінің шектен тыс тежелуін бақ ылай отырып, ұ зақ немесе қ айта ү збей қ айталанатын қ озуды бір қ алыпта ұ стай білу қ абілеттілігі.

Тептовтың зерттеулері кө рсеткендей, осы негізгі жү йке жү йесінің қ озуды корреляциялайтын келесі кө рсеткіштерді анық тады:

1. Бө где тітіркендіргіш ә рекеттерге кендергі жасаушы тө зімділік немесе қ арсыласу.

2. Қ озу процесінің кейбір концентрация ерекшеліктері(немесе, керісінше, иррадация)

3. Кү штің кө ріну заң дылығ ының мінездемесі.

4. Кө ру мен естуден тыс: жү йке жү йесінің кү ші неғ ұ рлым кө п болса, сезімталдылығ ы да тө мен болады.Ә лсіз жү йке жү йесі- жоғ ары сезімталдылық тық жү йке жү йесі.

5. Соң ғ ы пункті ерекше кө ң ілге алғ анды қ ажет етеді.Бұ л бұ рында қ алыптасқ ан жү ке жү йесі типтерінің біреуі «жақ сы», екіншісі «жаман» деп бағ алауғ а қ арсы ойғ а шығ арады.Ә лсіз жү йке жү йесі болғ анымен сезімталдылығ ы жоғ ары, сондық тан кү ші жоғ ары жү йке жү йесіне қ арағ анда барлық жағ дайда нашар деп санауғ а болмайды.Кейбір ә рекет тү ріне біреуі лайық ты болса, келесә не екіншісі сай болып келеді.Жалпы алғ анда жү йке жү йесін кү шті немесе ә лсіз, қ озғ алмалы немесе инертті, қ озуы немесе тежелуі басым деп бағ алаудың ө зі қ ажетсіз.

6. Жү йке жү йесінің екінші қ асиеті, тежелуге қ атысты кү ші болып табылады.Оның негізгі белгісі-жү йке жү йесінің тежелу қ оздырғ ышына қ атысты ұ зақ немесе қ айталанатын ә рекетті кө тере білу қ абілеттілігі.Біздің қ олымыздығ ылар аз болса да, эксперименталды материалдар бұ л қ ұ рам ұ зартылғ ан немесе қ оздырғ ыш интервалы кө п рет қ ысқ а сараланғ ан интервал бойынша қ айталанады деген эксперименталды мә ліметтер бар. Қ озуғ а қ атысты жү йке жү йесі «динамикалылығ ына»байланысты тез арада жағ ымды шартты байланыс орнатады.Тежелуге қ атысты «динамикалылығ ы» тез арада тежегіш байланыс орнатады.Екі немесе байланысты да мінездейтін баланстың саластырмалы жең ілдігі немесе біркелкілігі қ озғ алмалы болып келеді. Жү йке жү йесінің біркелкілігі дегенде, динамилылығ ының біркелкілігі деп тү сінеміз.

7. Бұ дан, ә рине қ оздырғ ыш белгілерінің жылдамдығ ын мінездейтін «қ озғ алмалылық»терминін қ олдану дұ рыс. Қ озу процесінің тоқ тату жә не туындау кө рсеткіштері қ айта тү зетілген кө рсеткіш жылдамдығ ын корреляцияламайды. Б.М.Теплов жү йке жү йесін мінездейтін қ асиетін «лабильділік» деп атады.

8. Темперамент қ асиетін анық тауда ең алдымен адам ө мірінің психикалық динамикалылығ ын анық таудан бастайды.Темпераментті жорамалдауда оның бірнеше негізгі қ асиетімен анық тауғ а болады.

9. Сенсизивтілігі(сезімталдылығ ы)-оны жорамалдығ анда адамның қ андай да психикалық реакциясы туындау ү шін ең аз дегенде сыртқ ы ә рекет қ андай реакция жылдамдығ ымен туындайтынынымен болжауғ а болады. Ә рекет қ абілеттілігі-бұ л қ асиет адамның қ андай да бір реакцияғ а қ анша кү ш жә не энергиямен ә сер етуімен кө рінеді. Белсенділік-мұ нда адам ө зі қ оршағ ан ортағ а қ андай энергиямен ә рекет етуіне, оның табандылығ ы, зейінділігімен жә не т.б. байланысты.

10. Созымдылық жә не оғ ан қ арама-қ арсы сапа-ригидтілік. Бұ нда ол ө зінің кө рінісін адам сыртқ ы ә рекеттерге қ аншалық ты жең іл жә не тез беімделуінде кө рінеді. (Пластичный) ырғ ақ тылық тезарада жағ дай ө згеріске ұ шырағ анда қ айта орнына келеді. Ригидтілік ә зер дегенде дағ ды мен ой пікірді ү лкен қ иыншылық пен ө згертеді.

11. Темперамент қ асиеттеріне сондай ақ, психикалық реакция темпін жатқ ызуғ а болады, сондай ақ эмоционалды қ озғ ыштығ ы, реактивтілік пен белсенділік байланысы жә не т.б. К.Юнгтың байқ ағ аны, кейбір адамдарғ а сыртқ ы қ ұ былыстыр мен заттар маң ызды болса, ал кейбір адамдарғ а тек ішкі ө міріне терең детіле ү ң ілген адамдар болады деген. Мұ ндай адамдарды сыртқ ы оқ иғ алар қ ызық тырмайды, тек ө здерінің уайым-қ айғ ылары мен ө зіндік мә селері ғ ана маң ызды болады.

Алғ ашқ ыларын ол-экстраверттер, келесілерін-интроверттер деп атағ ан.Басқ а психологтардың зерттеулері бойынша, интро жә не эстралар да ең алдымен қ арым-қ атынас процесінде, яғ ни ә ң гімелесу кезінде айқ ын кө рінеді. Кө бінесе кездесетін темперамент типтерінің ішінде, яғ ни кү ш, қ озғ алмалылық, байсалдылық, қ ызығ ушылық сияқ ты сапалардың болуына байланысты оның алты тү рі бар:

· Кү шті (сильный) сангвиник (байсалдылық, кү ш, қ озғ алмалылық)

· Қ озғ алмалы холерик(кү ш, қ озғ алмалылық, ұ шқ алақ тық)

· Ұ шқ алақ холерик (қ озғ алмалылық, ұ шқ алақ тық, ә лсіздік)

· Ә лсіз меланхолик(ұ щқ алақ тық, ә лсіздік, салғ ырттылқ)

· Салғ ырт меланхолик(ә лсіздік, салғ ырттылық, байсалдылық)

· Байсалды флегматик (салғ ырттылық, байсалдылық, кү ш)

Ә рекет қ ызметін анализдеуде темперамент типтерінің мінездемелерінің жалпыланғ ан мә ліметтері қ ажет.Темперамент жалпы немесе арнайы қ абілеттілік дең гейін анық тамайды.Бір темпераментке ие адамдар қ абілетсіздік дең гейі жоғ ары, ал тү рлі темперамент типтеріне ие адамдар бір аймақ та жұ мыс жасау қ абілеттілігі жоғ ары болады.Яғ ни, бұ л адамдар жұ мыстарын ойдағ ыдай істей алу мү мкіндігі жоғ ары.

Кейбір профессиялар, мысалы, тө зімділікті, ө зін –ө зі ұ стау немесе реакция жылдамдығ ының тездігін қ ажет етеді. Яғ ни, мұ нда нақ ты темперамент қ асиеттерін жоғ ары талапқ а қ ояды. Психологтар темперамент типтерінің адамдардың ірекетінде, ең бек ә рекетінде, басқ а адамдарғ а немесе ө з-ө зіне қ алай кө рінетіндігін анализдеген болатын.

Сангвиник. Бірқ алыпты немесе біркелкі, баяу жұ мыстан басқ а кез –келген жұ мысқ а жақ сы келетін тип. Оның жанына жай кө ң ілді, қ ызу, қ озғ алыста жү ретін жұ мыстар. Оғ ан бейімділік пен тапқ ырлық ты талап ететін жұ мыстар келеді.Сангвиникалық темперамент жоғ ары психикалық белсенділігімен, жігерлілігімен, жұ мысқ а қ абілеттілігімен, шапшандығ ымен жә не қ озғ алыс тездігімен, мимика байлығ ымен, сө йлеу темпінің шапшандығ ымен мінезделеді.Мақ сатбағ ытталғ ан жә не сондық тан ө зінің мақ сатына жетуде табандылық пен шыдамдылық танытады.

Сә тсіздік пен қ ателіктер онын берекесін бұ збайды.Дербіссіздік пен ә рекет еркіндігін таң дайды.Сангвиниктер кө біне ұ зақ ү йретулер мен мұ қ ият тү сіндірулерді қ ажет етпейді.Кө біне сыпайы қ арам-қ атынас эффективті болып келеді.

Сангвиниктер контактілі, адамдарғ а ү йір, жайнақ ы, алайда мазасыз адамдар. Олар ә серлердің жиі ауысуына ұ мтылады, сыртқ ы оқ иғ алардан жылдам жә не оң ай бас тарта алады. Эмоциялары, ә рине, кө біне жағ ымды жә не де біреуінен екіншісіне жылдам ауыстыра алады. Ең бек ә рекетінде сангвиниктер ө здерін жоғ ары белсенді, мақ сат бағ ытталғ ан адамдар ретінде кө рсетеді.Ә рекеттері жақ сы ұ йымдасқ ан, сараланғ ан, оң ай бақ ыланғ ан, басқ арылғ ан. Жұ мыста нақ тылық, жү йелілік сияқ ты сапалары кө рінеді.

Сангвиниктерге кө біне белгілі бір басшылық ету тә н. Олардың мақ саты ө зін жұ мысқ а барынша бағ ыттап, оның кө ң іл-кү йіне байланысты ұ йымдастырмай, мақ сат бағ ыталағ ан ә рекет болып табылады. Сангвиниктер ә детте белгілі бір творчестволық мү мкіншіліктергі ие жә не ү лкен қ абілеттілігі ол-жұ мысқ а қ абілеттілігі. Олар жаң а талаптарғ а оң ай ү йреніп, берілген ә леуметтік топта жағ ымды қ арым-қ атынас орнататын адамдар. Тағ ы да оларғ а тә н қ асиет, бір жұ мыс тү рінен басқ асына жылдам ауыса білу, біліктілік пен ақ ыл орамдылығ ы жылдам.Олардың адамгершілік сезімі дамығ ан, ө зіндік мә ні мен ө зінің ә серіне сенімді, ө зін-ө зі бағ алауы адекватты немесе біраз жоғ ары. Кө біне ә леуметтік топтармен жұ мыс атқ арғ анда осы ө зін-ө зі бағ алау дең гейінің жағ ымды жағ ы лидерлік бағ ытта жауапкершілік ұ стай білу мен шешім қ абылдаудв мағ ызды орын алады. Басқ а адамдармен қ арым-қ атынас жасауда сангвиниктер жоғ ары (общительность) ү йірлілігімен мінезделеді. Жаң а танысулар, тү рлі контактілер орнатуда, кездесулерде айқ ын кө рінеді. Сангвиник темпераментіне ие менеджерлерге мынадай жағ ымды сапаларын атауғ а болады: тұ рақ тылық, мақ сат бағ ыттылық, жоғ ары қ озғ алмалылық, жаң а жағ дайғ а тез бейімлелгіштік, қ иын сә ттерде тиянақ ты жә не сенімді ә рекет ету, ә зілге бейім, ү йіршіл, басшылық қ а тырысқ ыш, қ ол астындағ ылармен тез тіл табыса білгіш, ө зін-ө зі тә рбиелеуге деген тырысу қ абілеттілігі жоғ ары типтегі адамдар. Жеткіліксіз тә рбиеленген менеджер сангвиниктерге жағ ымсыз қ асиеттер-қ ың ырлық, критикағ а жуабында ашушаң дық, достық тағ ы тұ рақ сыздық, байқ ампаздық, қ ауіпті жағ дайларда байқ аусыздық тә н.

Холерик. Психикалық белсенділігінің жоғ ыры дең гейімен мінезделеді.Сонымен қ атар, ә рекет жігерлілігімен, ө ткірлігімен, тырысу қ асиетімен, қ озғ алыс кү шімен, темп шапшандығ ымен мінезделеді. Аяғ ына дейін тың дамай, артық жылдам шешім қ абылдайды. Жұ мыс кезінде ынталы жә не бкріліп жасайды, алайда алдында біраз қ иыншылық тар туындаса ол ө з жұ мысына тез суиыды.

Жауапты тапсырмаларды орындауда ода жоғ ары қ ысым туындап жә не жауапкершілік сезімі шиеленісуі мү мкін.Сол себепті де, табысқ а жетуде сенімділікті асырмай шектен тыс сенімділік орнату қ ажет.Холериктер кө біне ретпен істелет жұ мыстарғ а жақ сы. Жұ мыс жасау ритмі бірқ алыпты емес.Холериктің жарқ ын тү рі ө зін-ө зі ұ стай алмауы болып табылады.Мұ нда тыныштық пен байсалдылық, табандылық холерикті «суытады». Оның бірқ алыпты емес мінезін қ атаң бағ алаумен тү зетіп отыру керек.Холерик кө ң іл-кү йдің жылдам ауысуына бейім, ашушаң, мазасыз, эмоционалды олқ ылық тарғ а ұ шырағ ыш адамдар типі.Кейде агрессивті болуы да мү мкін.Сангвиник сияқ ты холерик те сыртқ ы ық палдарғ а жоғ ары сезімтал болуымен ерекшеленеді.Оғ ан талпыныс тұ рақ тылығ ы, қ ызығ ушылық пен табандылық тә н.Холериктің мінезіне жоғ ары эмоционалды кү й жә не керісінше эмоционалды қ ұ лдырауы да тә н болуы мү мкін, депрессия кү йі яғ ни, эмоционалды кү йлердің циклділігі де кездеседі. Эмоционалды кү йдің кө терілуі жұ мыс істеу қ абілеттілігін жоғ арлатады.

Холериктерге бірқ алыпты, бір типті, шыдамдылық ты жә не отыруды талап ететін жұ мыстар жарамсыз.Керісінше, ө зіндік ізденуді, жағ дайлардың ауысуы, шарттар мен инструменттерді ауыстыруды қ ажет ететін жұ мыстар келеді.Ө зіне қ атысты сонымен қ оса холерикте тұ рақ сыздық байқ алады.Эмоцияның кө терілуіне байланысты ө зә н-ө зә бағ алауы адекватты немесе тө мен.Ө зіне сын кө збен қ арау, шағ ымдану, зиян тартуғ а деген ынтасы пайда болу.Осылайша, ө зін-ө зі бағ алауы адекватты дә режесімен мінезделмей, динамикалық ө згерістермен мінезделеді.Мұ ның бә рі эмоционалды кү йзелісіне байланысты.Адамдармен қ арым-қ атынас орнатуда холериктер ө ткірлік, ашушаң дық, қ ызбалық, эмоционалды тұ рақ сыздық сияқ ты қ ателіктер жібереді.Бұ л оларғ а адамдардың ә ректетерін обьективті бағ аламауына тү рткі болады.Жә не де коллективте конфликтілі жағ дайлардың туындауына ық пал етеді.Басқ а адамдарғ а қ атынасы сондай ақ психикалық фазаларғ а байланысты полярлы ө згеруі мү мкін.Эмоционалды кү йдің жоғ арлауына байланысты басқ а адамғ а сену, оғ ан қ ол ұ шын беру кө мегі, дос болуғ а, ағ а болуғ а, ал тө мендеуіне байланысты- сенімсіздік, кү діктілік, тұ йық тық, тұ йық тық тә н.

Холериктердің мінез-қ ұ лық тары басқ а адамдарғ а қ атысты ө згермелі, ал кейде полярлы қ арама-қ айшы, мұ ндай адамдағ а ү йреніп кету, бейімделу қ иын.Коллектив адамдарына қ атысты белгілі бір барьер туындау мү мкін. Алайда олардың психодинамикалық қ асиетіне байланысты ашық жандылар, бұ л оларғ а толығ ымен адекватты қ арым-қ атынас орнатуғ а кө мегін тигізеді.

Холерик темпераментіне тә н менеджерлерге реакция жылдамдығ ының тездігі, жылдам қ озғ алғ ыштық, ең бек ә рекетінде жігерлілік, ө згелер арасында алда болуғ а, қ ол астындағ ыларды басқ ара алу қ абілеттілігі тә н.Қ иын сә ттерде тиянық ты ә рекет етеді, тә екел еткенді ұ натады, жә не қ иындық ты жең генді кө здейді. Қ оғ амдық жұ мыстарды белсенділік таныта біледі. эмоционалды қ арым-қ атынасты оң ай орната біледі, қ оғ амдық пікірге сезімтал. Жеткіліксіз мә дениетті менеджер-холериктің жағ ымсыз сапаларына, ұ шқ алақ тық, ұ стамсыздық, сабырсыздық, дө рекілік, ә депсіздік, ө ркө кіректік, менменділік тә н. Кө ң іл-кү йі тұ рақ сыз, сезімі тез ө згергіш, достарын оң ай ауыстыра алатын, ә лсіздердің кемшілігін ашық мұ қ ататын адамдар. Холерик конфликтілердің бастауы болуы мү мкін.

Меланхолик. Флегматикке ұ қ сас, алайда баяулылығ ымен ерекшеленеді. Астарында жоғ ары эмоционалдылық, қ озулық, ә серленгіштік жатыр. Тыныш, қ ауіпсіз жерде оң тайлы жұ мыс жасайды. Тез, жылдам, жауапкершілікті қ ажет ететін жұ мыстарды талап етпейтін істерді таң дайды. Жұ мысты баяу жасайды. Жұ мыс ритмі қ ысқ а уақ ытты, ойғ а шомылуы мү мкін немесе мә нсіз сыртқ ы ә серлерге қ ателік жіберіп кө ң ілін бұ рады. Жиілеген контактісіз, жалғ ыз істеген жұ мысы сә тті болады. Маң ызды болып табылатын-кө ң іл-кү й. Сондық тан да басшы немесе жұ мыстағ ы жолдастары бұ л темперамент типіне дер кезінде қ олдау жасап, кө мек кө рсетуі аса маң ызды.Тек сондай қ олдау ала отырып, меланхолик жұ мысын сә тті орындайды.

Меланхолик типіндегі адамның психикалық белсенділігі тө мен, қ озғ алыста баяу, сө йлеу моторикасында ұ стамдылығ ымен жә не тез шаршағ ыштығ ымен мінезделеді. Меланхолик ө зінің жоғ ары эмоционалды сезімталдылығ ымен ерекшеленеді. Жағ ымсыз жағ дайларда меланхоликтерде тым жоғ ары эмоционалды жарақ аттану, тұ йық тық, жатырқ аушылық туындауы мү мкін. Меланхоликтер аса ренжігіш, ә серленгіш жандар. Мимика мен қ озғ алыстары оларда мә нерлі емес, дауыстары тынш, ақ ырын, баяу. Бар дауысымен аң да санда ғ ана кү леді, олардың белсенділігі тө мен, қ иыншылық тарғ а тө зімсіз, жұ мыс жасау қ абілеттң лң гң де тө мен. Еү шті жә не ұ зақ уақ ытты қ ысым оларда ә рекеттін баяулылығ ына ә келеді, содан соң ә рекеті тоқ татылады.Мұ ндай кезде тез шаршайды.

Бұ л адамдар тұ йық тық қ а бейім, аз танитын адамдардан қ арым-қ атынас орнатудан қ ашқ алақ тап, жаң а, танымайтын адамдардан алшақ жү реді. Қ иын сә ттерде шешім қ абылдауы баяу. Жаң а орынғ а келгенде ың ғ айсыздық танытады. Алайда, ү йреншікті, ө зіне таныс коллективте, меланхоликтер тапсырылғ ан істі сә тті атқ арады.

Қ иыншылық ты жең уде табандылық кө рсетеді. Олардың ең бектері кө бінесе жоғ ары сезімталдылық ты, ойлануды, байқ ауды қ ажет ететін жерлерде кө рінеді.Меланхоликтердің ө зін-ө зі бағ алауы тө мен, сондық тан да ө зінде мү мкіндіктерді толығ ымен кө рсетуде кедергі келтіреді.Тө мен бағ алауы, меланхоликтердеосы мү мкіндіктерді шың дауғ а ғ ана емес, сонымен қ осы дамуына кедергі келтіреді. Тіпті олар белгілі бір нә тижеге жеткеннің ө зінде де, осы жағ ымды жағ дайды кездейслқ деп санайды.

Тө мен бағ алау ішкі дискомфорттың себебі немесе ішкі конфликтінің пайда болуының бірден бір себебі болуы мү мкін. Басқ а адамдарғ а қ атысты меланхоликтер кө біне жұ мсақ, ә депті, кішіпейіл, ық ыласты жә не осы сапаларды жылдам оң ай таба біледі. Қ ызба мінезді меланхолик типіндегі менеджер жоғ ары сезімталдылық пен психикалық процестің қ озғ алмалылығ ымен мінезделеді, басшылық нұ сқ ауларына жылдам ә серленгіш, қ оғ амдық жұ мыстарда белсенділігімен, жақ сы идея шығ арушы, диспут жү ргізуші адамдар типі. Тыныш жағ дайларда ү немі ә рекетке дайын болады, сонымен қ оса оларда импульсивтілік, ойланбай істелетін ә рекеттерге жақ ын, дө рекіліктің кө рінуі деген сияқ ты жағ ымсыз сапалары болуы мү мкін. Сенімсіздік болуы мү мкін, тіпті басшылық алдында қ орқ ыныш болуы мү мкін, жаң а тапсырма алу алдында уайымдайды, ү лкен кү шпен орындайды, басқ а менеджерлермен келіспей қ алуы да мү мкін. Ә лсіз меланхолик типіне ие менеджер адалдылығ ымен, зейінділігімен, тырысуымен ерекшеленеді. Оның қ асиетіне орындаушылық, жоғ ары жауапкершілік, принциптілік, ә ділеттілік, қ оластындағ ыларғ а сыпайылылық, сыншылдық пен ө зіне сын кө збен қ арау тә н. Оларды кейде мейірімді, жақ сы дос, коллектив жаны деп те атайды. Қ арапайым кемшіліктер арасында ә рекетте жә не қ арым-қ атынаста тез шаршағ ыш, шешім қ абылдай алмау мен байқ ампаздық, тұ йық тық, ө зге пікіріне берілгіш, пессимизм жә не қ асарғ ыштық сияқ ты сапаларын кө руге болады.

Оқ шау мінезді меланхолик темпераментті менеджерлерге ү йреншікті тапсырмаларды орындауда ұ қ ыптылық пен іждахаттық тә н.Кө ң іл –кү йі бірқ алыпты, кішіпейілділік, ә дептілік, ө зіне сын кө збен қ араушылық пен достық та тұ рақ тылық тә н. Қ оластындағ ылармен ережелік қ арым-қ атынаста ұ станады, дауласуы сирек, конфликтілерге қ атыспайды, қ оластындағ ылардың ө тініштеріне кө ң іл бө леді, мақ танышты байсалды қ абылдайды, ө зінің ә рекетін мұ қ ият талдап барып қ ана жасайды. Оның мынадай кемшіліктері болуы мү мкін: бір ә рекет тү рінен екінші ә рекет тү ріне ауысуды қ иыншылық тардың тууы, қ иын жағ дайларда сенімсіздік болуы мү мкін, реакцияның тоқ тап қ алуы, оқ уда пассивтілік, шешім қ абылдай алмау, қ ауіпті жағ дайларда бастамалардың болмауы, коллектив ойына қ ызық паушылық, бастық тардың сынын кө тере алмау, салғ ырттық пен еріншектік болуы мү мкін.

Флегматик. Мұ ндай адамдарғ а кө бінесе жылдам, кө п қ озғ алысты қ ажет етпейтін жұ мыстар келеді, жұ мыс темпі орташа. Кү шті жақ тары- шыдамдылық, тө зімділік, жұ мысқ а дайындығ ы толығ ымен мұ қ ият болғ анымен, салыстырмалы ұ зақ. Кө біне бірқ алыпты, біртү рлі жұ мыстарды жақ сы атқ арады. Қ арапайым жағ дайда флегматикті ү немі асық тырып отыруы керек, алайда тездеткеннің ө зінде баяулығ ын бетіне баспай қ ажет, керісінше кө мектесе отырып, кө термелеу қ ажет.

Флегматик темпераментті адам психикалық белсенділігі тө мен, баяу, мимка мә нерсіз, бір ә рекет тү рінен екіншісіне қ иын ауысады, жаң а орынғ а қ иыншылық пен ауысады, ү йреніп, бейімделуі де қ иынырақ. Флегматикдің кө ң іл-кү йлері бірқ алыпты, тыныш.Оны кү лдіру, ашуландыру, кө ң ілін тү сіру қ иын. Барлығ ы кү ліп жатқ анда ол ү нсіз қ алады. Ү лкен жамандық тарда ө зін ұ стай біледі. Шыдамдылығ ымен, табандылығ ымен, ө зін-ө зі ұ стай білуімен, қ озғ алыс темпінің баяулығ ымен, сө зінің баяулығ ымен ерекшеленеді. Тапқ ыр емес. Жинақ талуы баяу, жаң а орынғ а ү йреніп кетуі қ иын. Ә рекет етуде ойланып барып істейді, тиянық тылық қ а бейім, бастағ ан ісін соң ына дейін аяқ тайды.Шарттардың ө згеруіне байланысты флегматиктердің ең бегі жаң а ә дістер мен ә рекет шешімдері жақ сы тексерілген, таныс, ө зі зерттеп, шешілген болса сапалы ә рекет жасайды.

Флегматик темпераментіндегі адамдардың ө зін-ө зі бағ алауы адекватты, анық. Ол ө зінің мү мкіншіліктерін, икемділігін анық бағ алайды. Ө зі істей алатын жұ мысты жақ сы біледі. Ө зіне-ө зі сенімді, орнық ты.Басқ а адамдарғ а деген қ арым-қ атынасы бірдей тең, тыныш, сө йлесу жағ ынан шамадан тыс шық пайды, міндетті.

Флегматикке оқ шау мінезді, қ озғ алыс баяулығ ы тә н. Бір ә рекеттен екіншісіне ауысу ү шін ол адамғ а уақ ыт қ ажет. Жағ ымсыз жағ дайларда флегматиктерде бейжайлық туындауы мү мкін, қ оршағ ан ортағ а, жанындағ ы адамдарғ а ең бекке немқ ұ райлық кө рсетуі мү мкін. Флегматик темпераментіндегі адамғ а ең бекте немес қ ызметте тиянақ тылық, ширақ тық, табандылық, батылдық, шыдамдылық, даусыз қ иыншылық тарғ а шыдау, жанындағ ылар арасында авторитеттік, қ ол астындағ ыларғ а кө мек кө рсетуге деген ық ыласы, жолдастары арасында тұ рақ тылық тә н. Қ иын жағ дайларда қ орқ ынышсыз жұ мыс атқ арады. Конфликтілерге қ атыспайды, бастағ анын соң ына дейін жасауғ а тырысады.

Флегматик-менеджердің кемшіліктері: жаң а білімдер мен дағ дыны қ иыншылық пен атқ арады, тапсырмаларды жылдам орындай алмайды.Жаман қ ылық тардан бас тарта алмайды, тү зетулерге қ абылдауы орташа, қ оғ амдық жұ мыстарды пассивті, еріншек болуы мү мкін, біруақ ытта бірнеше мә селені шешу қ абілеттілігі жоқ, бір тапсырмадан екіншісіне жылдам ауыса білледі.

Қ арастырылғ ан мінездемелер бойынша бір тип (мысалы, флегматик)қ ұ ндылығ ы екінші типтің (мысалы, меланхолик) кемшілігі болатыны дә лелденген.

Бір типті темпераментті адамдардың психологиялық сапаларының кө ріну дә режесі тү рліше болып келеді. Сонда да ә р адамды белгілі бір темперамент типіне жатқ ызуғ а болады. Олардың арасындағ ы индивидуалды ерекшеліктері тү рліше кө рінеді. Темперамент қ асиеті туа пайда болғ ан анатомо-физиологиялық ерекшеліктерге байланысты. И.П.Павлов жә не оның жақ таушылары ғ ылыми дә режеде темперамент типі жү йке жү йесісіне байланысты деген.

Темперамент сонымен қ осв мінез ерекшеліктерін анық тамайды.Темпераменттің кейбір қ асиеттері белгілі бір мінез ерекшеліктерін қ алыптастыруғ а жағ дай жасайды, ал кейбіреулері керісінше. Сондық тан да, адамның қ ажет мінез қ асиеттерін тә рбиелеуде темперамент типіне байланысты адамның индивидуалды қ абылдауын қ олдануғ а болады.

Мінез

Ә рбір адамда тұ лғ алық сапалары мен ерекшеліктері тү рліше байланысқ ан. Қ айталанбас психологиялық тұ лғ алық ерекшеліктер мен индивидуалды ерекшеліктер нә тижесінде «мінез» қ алыптасады.

Мінез- адамдармен қ арым-қ атынас жасау кезінде, ә рекет кезінде жә не тұ лғ аның ә леуметтік ә рекет ерекшеліктерінің ү стінде кө рінетін психикалық ә рекеті. Адамдар тек сырт бейнесімен ғ ана емес, кү ллі психикалық қ ұ рылымымен, яғ ни басқ а адамдар мен зеттағ а қ атысты ә рекет-қ ылық мә нерімен, қ арым-қ атынасқ а тү су тә сілдерімен ерешеленеді. Ә р адамның психикасы мен тұ лғ асына қ айталанбастық тә н. Бұ л адамның даралығ ын кө рсетеді. Мінез – даралық тың негізгі қ ұ раушы бө лігі.

Мінез қ ұ рылымы сыртқ ы орта мен тә жірибе ә рекеті процесінде қ алыптасады.Мінез кү шіне ә рекет тү ріне, ә сері байланысты.мінездің басты негізі біртіндеп қ алыптасады, ө мір процесінде нығ аяды, Ал нақ ты ө згеріске ол адамдармен қ арым-қ атынас кезінде немесе ситуацияғ а байланысты ө згеруі мү мкін.

Мінездің бө лек қ асиеттері бір-біріне байланысты жә не байланысу нә тижесінде мінез қ ұ рылымын қ ұ райды (структура характера). Мінез қ ұ рылымында екі ерекшелік тобын бө ліп қ арастырады. Мінез ерекшеліктері дегенде, тү рлі ә рекет тү рінде кө рінетін тұ лғ алық ерекшеліктер деп тү су қ ажет. Жә не осы арқ ылы белгілі бір жағ дайларды оны анық тауғ а болады.Бірінші топ ерекшеліктеріне тұ лғ аның бағ ытталуын кө рсететін(орнық ты қ ажеттіліктер, орнатылымдар, қ ызығ ушылық тар, бейімділіктер, мақ саттар, идеалдар. Екінші топқ а интеллектуалды, еріктік, эмоционалды мінез ерекшеліктері жатады.Мінез қ ұ рылымын анық тау-мінездегі негізгі жә не қ иын қ арым-қ атынаста шартталғ ан спецификалық ерекшеліктерді орнату. Мазмұ ны жағ ынан мінез адамның қ оршағ ан ортағ а, ә рекетке, басқ а адамдарғ а, ө з-ө зіне деген қ атынастағ ы жү йе ретінде қ арастырылады.

Қ оршағ ан ортағ а қ атынасы тұ лғ аның бағ ыттплуында кө рінеді. Ол оның ә рекетінде, кө зқ арасында, қ ажеттіліктерінде байқ алады. Жалпы адамдардың қ оршағ ан ортағ а деген қ атынасы жайлы идеялы жә не идеясыз айтуғ а болады.

Идеялы мінез белгілі бір нақ ты кө зқ арасы бар адамдарды жатқ ызуғ а болады. Керісінше, идеясыз мінезді адамдарғ а нақ ты кө зқ арасы жоқ, ө згелердің айтуымен жү ретін адамдарды жатқ ызамыз. Идеялы мінезді ерекшеліктеріне оның мақ сат бағ ытталуын айтуғ а болады.

Ең бекке қ атысты ә рекетті жә не ә рекетсіз мінез деп бө леді. Ә рекетті мінезді адамғ а ең бегін ұ йымдасқ ан ететіндей мақ сат бағ ыттылығ ы бар адамдарды айтады.Ә рекетті, алайда ұ йымдаспағ ан адамдар сырттан ә бігер кө рінеді, мақ саты жоқ болуымен ерекшеленеді.Ә рекетсіз мінезді адамдар пассивті. Адамдарғ а қ арым қ атынасы жанындағ ылармен қ арым-қ атынас жасау негізінде кө рінеді.

Ө мірде жең іл қ арым-қ атынасқ а тү сетін адамдар кездеседі.Олар оң ай танысып, тілдесе алады. Мұ ндай адамдарды ұ шқ алақ мінезділер дейді.Мұ ндай адамдарды ү немі қ адағ алап бақ ылап отыру қ ажет. Адамдардың (общительность) ә ң гімелесуі таң дамалы, қ ызығ ушылық тарына байланысты негізделеді.

Адамның мінез қ ұ рылымында маң ызды орынды ө з-ө зіне деген қ арым-қ атынасы алады. Ә р адамның белгілі бір дә режеде ө зіне ө зіне деген қ атынасымен ерекшеленеді.Ө зін асыра бағ алау, ө зіндік қ ызығ ушылық тарын жоғ ары ұ стау эгоистті мінезді адамдарғ а жатады. Эгоист адамдар сенімсіз адамдар тобы, себебі коллектив қ ызығ ушылық тарынан гө рі ө зінің қ ызығ ушылық тарын бірінші орынғ а қ ояды.Мұ ндай адамдарғ а сенуге болмайды. Альтруист мінезді ерекшелігі бар адамдар ең алдымен коллектив қ ызығ ушылық тарын бірінші кезекке қ ояды. Алтруизм- жасанды коллектив мұ нысыз ө мір сү ре алмайтын басты мінез ерекшелігі.

Мінез ерекшілктерінің ішінде жалпы жә не локальды тү рін ажырату қ ажет.Жалпы тү ріне бес ерекшелікті бө луге болады.(А.Г.Шмелев, М.В.Бодунов, У.Норман жә не т.б)

1) Ө зіне деген сенімділік- сенімділік

2) Татулық, достық - дұ шпандық

3) Саналылық - импульсивтілік

4) Эмоционалды тұ рақ тылық - қ обалжулық

5) Интеллектуалды икемділік-ебдейсіздік. Мұ ндай қ асиеттер, экстра-интроверсия сияқ ты.

Мінезді бағ алау. Ә р тү рлі мінез индивидуалды болып келеді.Соғ ан қ арамастан жалпы бағ а беруге болады: мазмұ нына, кү шіне, ерекшеліктердің барына жә не жоғ ына қ арай.Мазмұ нына қ арай бағ алау, адамны, ө зіне, басқ а адамдарғ а, ең бекке, қ оршағ ан ортағ а байланысты бағ аланады.

Кү шіне байланысты бағ алау: кү шті адамдар деп оның білімі, сеніміне сай атайды. Кү шті мінезді адам – сенімді адам.

Ерекшеліктеріне тә н бағ алау: ерікті- дербестік, ө зін- ө зі ұ стай білу,.қ ажымайтындық, табандылық, қ айраттылық; эмоционалды- байсалдылық, қ арқ ындылық, қ ұ марлық, ә серленгіштік; интеллектуалды-терең ойлау, байыптағ ыштық, тапқ ырлық т.б

Мінез адам ө міріне де ә серін тигізеді. Шешім қ абылдағ ыш,.тиянақ ты адам кез келген қ иындық ты жең е біледі жә не ө зінің мақ сатына қ арай тырысады. Ө зінің ө мірін, ең бегін жоспарлы жү зеге асырады.Мінез тек адамның ө зіне ғ ана маң ызды емес, сонымен қ атар қ оғ амғ а да маң ызы зор. Ө мір мен коллекив жұ мысы, ә сіресе ә р адамның кө ң ілі индивидтердің мінез сапаларымен анық талады. Кей кездерде мінезі қ иын адамдар бү кіл коллектив жұ мысына кедергісін келтіруі де мү мкін. Мұ ндай адамдардың кесірінен конфликтілі жағ дайлар жиі туындауы мү мкін.

Мінез акцентуациясы. Белгілі неміс психиатрі К.Леонгард пікірінше, адамдардың 20-50℅ -еың мінездері екпінделген (акцентуацияланғ ан). Жә не де бұ л белгілі бір жағ дайларда біртипті конфликтілер мен жү йке кү йзелістеріне ә кеп соғ ады деген.

Мінездің акцентуациялануы - адамның ә рекеті мен істерің де кө рініс беретін мінез ерекшеліктеріне қ арағ анда жиі басымдылық танытатын, кү шті дамығ ан мінез ерекшеліктері. Мінездің акцентуацияланғ ан типтері — ә ртү рлі жағ дайлардағ ы адамның қ ылығ ын анық тайтын, мінездердің басқ а қ асиеттеріне қ арағ анда жетекші орын алатын жә не басқ алардың жә рдемімен ерекше дамитын мінездің типтік қ иылысқ ан кө рсеткіші. Мінез акцентуациясы — психопатиялармен шектесіп, норманың шеткі варианттарын кө рсететін белгілі бір мінез бітістері мен олардың ү йлесімдерінің ерекше кө рінісін білдіреді. Акцентуация басқ а қ асиеттерінен қ андай да бір қ асиеттің немесе белгінің бө лініп ерекше дамуы.

Леонгард акцентуацияның 12 типін бө лген.Акцентуация типіне байланысты мінез ерекшеліктеріне қ ысқ аша тоқ талайық:

1. Гипертимді тип – ү немі кө терің кі кө ң іл-кү ймен жү реді, іс-ә рекетке деген қ ұ штарлық, айналасындағ ыларғ а ә р дайын аса зейінді болмағ андық тан, ө зінің жеке кү йін кү шпен басқ арады. Бала – болашақ гипертим, таң ертең оянғ анда кү ліп тұ рады жә не жағ ымды ә лемдік қ атынас объективті жетістіктерге ә рдайын шартталғ ан емес.

2.. Дистимді тип – керісінше, тө мен кө ң іл-кү ймен, ө мірдің қ араң ғ ы жақ тарына кө п кө ң іл бө леді. Бала оянғ анда жылап тұ рады, ал ересек жаста ө мірдің жақ сы жақ тарын қ абылдамайды, қ оршағ андардың неодекватты кінә сезімдерін тудырып, соғ ан байланысты топта жоғ ары статусы болмайды.

3. Циклотимді тип – жоғ арыда кө рсетілген екі типтің кемшіліктерін біріктіреді. Тұ лғ аның потологиялық дамуында моникалды-депрессивті психозғ а ә келеді.

4. Эмотивті тип – сезімдерімен ө мір сү реді, барлық эмоционалды кү йдің диапазонын қ обалжиды, басқ а адамдардың кө ң іл-кү йін тез қ абылдайды

5. Демонстративті (истероидты) — бұ л тип адамның зейін ортасында болғ ысы келгенде кө рінеді, бұ л кезде ол не істеп, қ алай істеп отырғ анын ұ мытады. Демонстративті типке жоғ ары ығ ыстыру қ абілеті жә не ә леуметтік ортағ а тә уелділік, ө зін-ө зі сендірушілік тә н.

6. Қ озғ ыш тип (эпилептоидты) — ө з ә серлерін, сө зін жә не мінез-қ ұ лқ ын кү шпен басқ арады. Аяқ асты бү лінгіш жә не ә лсіз тітіркендіргіштерге кү шті реакциямен жауап береді. Ө ткен ө шпесіне қ айта оралып, ө ш алуғ а бейім.

7. Тұ йық талғ ан тип – бір кү йден екінші кү йге ауысу ауырлығ ы, ал оның негізгі қ ыры – бұ л жоғ ары бағ алы идеялардың қ алыптасуы, соғ ан ерекше маң ыз білдіреді жә не қ ызметке ө зінің жә не басқ а адамның ө мірін қ оюғ а дайын болады.

8. Педантты (жоғ ары пунктуалды) — ө ткенге кө п уақ ыт бойы ренжу, тү кке тұ рмайтын жағ дайларғ а маң ызды кө ң іл аудару, белгілі бір мінез-қ ұ лық ү лгілерін қ станушы, дә стү рді ұ станушы, тұ йық талғ ан, жоғ ары жауапкершіл тип.

9. Қ ауіпті – қ орқ ақ тип — қ оқ ақ, тіпті ө мірдің қ иын емес тапсырмаларымен байланысты болғ анда да ү немі қ ауіпті сезінеді.

10. Аффективті – экзальтировты тип – нә зік жә не ә сершіл адамдар, шындық ө мірді иллюзорлы ә лемге ауыстырады.

11. Интравертті(шизоидті) аз қ арым-қ атынасқ а тү седі, тұ йық. Ө зі жайлы ештең е айтпайды, ө зінің уайымын жария еткенді қ аламайды.Сезімтал.Мұ ндай адамдар тіпті жақ ындарына да суық қ арайды. Мұ ндай адамдар жолдастарының ө мірімен қ ызық пайды, айналадыларының жетістік немесе сә ттіліктеріне бейжай қ арайды. Сезім білдіруде тұ йық.Пессимисттнр.Шизоидтермен жұ мыс атқ арғ анда, сә ттіліке қ ол жеткізу ү шін оның ә рекетін қ ызық тырып сол ә рекетте басқ алардан ерекшеленетін тү сіндіру қ ажет.Қ айта тә рбиелеу ә серлі емес, мағ ынасыз. Оны жазалау, санағ а келтіру пайдасыз.

12. Эксравертті (конформды) тип- интровертке қ арама –қ айшы тип.Кө п сө йлеу, қ арым-қ атысқ а тү су оң ай.Конформист сияқ ты ө з ойы болмаса да, ө збетті емес.Басқ алардан қ алмауғ а тырысады, бағ ынуды дұ рыс деп санайды. Мұ ндай адамдар ө з қ ызығ ушылық тарына байланысты жолдасына қ иын сә тте қ ол ұ шын бермеуі де мү мкін. Жә не де не істесе де, ә р кезде себебін тү сіндіре алуғ а қ иындық таппайды.

Негізгі ұ ғ ымдар: темперамент, темперамент типтері, қ озу мен тежелу процсі, холерик, сангвиник, мелонхолик, флегматик, мінез, мінез бітістері, мінез акцентуациясы, экстроверт, интроверт, мінезді бағ алау, мінез акцентуациясының типтері.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары:

1. Темперамент тү сінігі жә не оғ ан берген ғ алымарың анық тамасы қ андай?

2. Павлов пен Сеченовтың темперамент типтерінің жалпы психофизиологиялық механизмдері қ андай?

3. Темперамент типтеріне анық тама бер, холекрик, меланхолик, сангвиник, флегматик, жә не олардың ерекшеліктерін сипатта.

4. Мінезтү сінігі, мінезді бағ алау дегеніміз не?

5. Мінез акцентуациясы дегенді қ алай тү сінесіз?

6. Леонгарттың мінез акцентуациясы типтеріне жеке –жеке сипаттама берің із.

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1. Самыгин С.И., Столяренко Л.Д. Психология управления. – Ростов – на – Дону, 2008

2. Власова Н. Справочник по психологии управления.Новосибирск, 1994

3. Обозов Н.Н. Психология менеджмента. С-пб.1994