Тақырып, Еңбек мотивациясы

1. Адамды іс-ә рекетке итермешлеуші жү йе мотивациясы.

Мотивация қ ағ идалары жә не оның мінездемесі

Мотивация кү рделі психофизиологиялық кү йдін динамикалық, иерахиялық іс-ә рекетке итермеулеуші кү штін негізі болып табылады. Қ арастылып отырғ ан жағ дайдын кү рделісі барлық іс-ә рекет – ең бек, қ арам- қ атынас, таным т.б – полимотивировталғ ан. Ол бір ғ ана мативпен емес кү рделігімен ерекшеленеді. Кейбір мативтер бір – бірін толық тырып отырады, кейбіреуі конфкликтік жағ дайда болады. Олар бір бірін кү шейтеді немесе адамдағ ы іс-ә рекетті тө мендетеді ақ ыр сонында ол не себепті олай жасағ анын анық тауы қ иын болады. Адамдағ ы мотив саналы тү рде жү зеге асырылады. Сондық тан бө лек қ ұ растырылғ ан кү рделі мотивациялық комплекстан мотивациялық процесс бө лек қ арастырылмайды.

Тұ рақ ты мотивациялық комплексті қ ұ растыру ү шін Б.В.Харазишвилидің кө зқ арасын аламыз, яғ ни мотивацины анализдалғ ан қ ұ растырылғ ан тү рін қ олданамыз.Ол келесі жағ дайлармен қ арастырғ ан. Адам ә рекеті іс-ә рекетке тасмалдаушы қ олданысы. Адам анық талғ ан мақ сатына жетуге байланысты туындағ ан қ иыншылық тырды жоюғ а тырысады. Шық қ ан міндет мотивациялық қ оздырғ ышқ а итермелейді жә не организмді анық талағ ан іс-ә рекет тү ріне бағ ыттайды (жү йке орталығ ына байланысты). Бір мақ саттағ ы формулярлық оймен іс-ә рекетті анық тай отырып, есте сақ тау механизмі оянады. Бір сө збен айтқ анда, актуалданғ ан мақ саттылық нақ тылы нейрофизиологиялық кү йдің мотивциясын тудырады.

Сол себептен, мотивация — мақ сатылық тың анық талғ ан жү йкелік жү йесін оятаушы, организмнің жылдамдығ ын кү шейтуші жү йе. Мотивациялық кү шке ми қ абығ ының сенсорлы оятушы кү шіне немесе жнілдетуіне байланысты. Сыртқ ы стимулдардын ынғ айлылығ ы ауқ ымды сапасы организмдегі мотивациялық кү йге қ атысты.

Бұ дан шығ атынымақ сатталғ ан кү йі ми қ ұ рылымдары мен ауқ ымды қ анағ аттандырылғ ан жә не іс-ә рекетті модельдеуге негізделеді. Бұ л схема-ә ркет бағ дарламасы-тума, инстинктивті немесе басты индивуалды тә жірибиеге немесе қ айта қ арастырылғ ан тә жірибе элементі болуы мү мкін.

Адамның мотивациялық кү йіне: қ ұ рылым, қ ызығ ушылық, ниет, ұ мтылу жә не ә уестік.

Қ ұ рылым — бұ л анық талғ ан стереотптерге сә йкес жағ дайғ а жеке бір кү йге дайындық. Бұ л дайындық бұ рынғ ы стереотипті ә рекетті тудырушы. Қ ұ рылым санасыз ә рекетті актілеу яғ ни санасыз болатын іс-ә рекет мақ сатын жасау.Қ ұ рылымның мынандай тү рлері бар:

Ситуативті-қ озғ алғ ыштық (моторлы) қ ұ рылым (мысалы, адам мойынының қ озғ алғ ыштығ ы).

Сенсорно-перцептивті қ ұ рылым (сигнал кү ту, анық талғ ан сигналғ а дыбыстық ө ң беру).

Социальды-перцептивті қ ұ рылым— ә леуметтік стереотиптерді обьективті тү рде қ абылдау.

Когнитивті — танымдылық — қ ұ рылым.

Мнемикалық қ ұ рылым— берілген материалдарды есте сақ тау.

Адамның мотивациялық кү йі психикалық бейнесінің негізі, адамның ө мір ә рекетіндегі индивидтік жә не жекелік қ абілеті.Бұ л бейне мынандай тү рмен беріледі, қ ызығ ушылық, ниет, ұ мтылу жә не ә уестік.

Ызығ ушылық — бір затқ а қ атысты кө ріністерге ара қ атынасы нә тижелігі оның мағ ынасының жә не эмоциональды мә нді жағ дайдың тарту кү ші. Адамның мү дделері оның қ ажеттілігінің жү йесімен анық талады, бірақ байланыс мү дде қ ажеттіліктермен тік, жә не анда-санда аң ғ арылмайды. Сә йкес қ ажеттіліктермен мү дделер мазмұ нғ а бө лінеді, кең інен алғ анда (шектеулі жә не жан-жақ ты) жә не тиянақ қ а (ө ткінші жә не тө зімді). Анық жә не қ осарлы мү дделер (олай, айталық, айқ ында- сатушымен алушығ а мү дде қ осарлы болып табылады, сол сияқ ты тү зу оның мү ддесі тауарды сатуы болып табылады) ажыратылады. Мү дделер салмақ ты жә не жағ ымсыз болуы мү мкін. Олар тек адамды қ ызметке ынталандырады, бірақ онда ө зі белгілі бір нысанғ а келеді. Адамның мү дделері кө ң іл толық тырарлық болуы мү мкін.

Алау–мотивті жағ дай ол бірнше қ ажеттіліктер мен оның қ анағ аттанудан туындайды. егер қ ажеттілік қ анағ аттандырылмаса, онда ниеттену кү ші жоғ ары болады. Адамның белгілі бір ә рекеттерге ұ мтылуы ниет болып табылады. Ұ мтылудың кө п тү рлілігі қ орқ ыныш туғ ызуыа мү мкін яғ ни тұ рақ ты эмционалды ұ мтылу нақ ты обьектіге байланысты, ұ мтылу барлық ұ мтылыс кү штеріне жауап бере отырып барлық адам ә рекетіне жауап береді. Адамың белгілі бір ә рекет тү ріне нақ ты ұ мтылысы бейімделуге ә келеді.Белгілі ір обьектіге қ атты бейімделу елгуге ә келеді.

Мотивті жағ дай саналы мақ сата жә не белгілі бір нақ ты шешімге негізделеді. Қ абылданғ ан шешім нақ ты саналы ә рекет кө рсетсе ол онда модельді жақ сы кө рсеткіш кө рсетеді. Мотив – адам ә рекетінің дә лелі, нақ ты мақ саттың табысқ а жету тү рткісі, жігерлі ә рекеттің қ ажетті элементі.

Сонымн, мотивация ұ ғ ымы адами тә ртіптің тү рткісінің барлық кө ріністерін ішіне алады. Себеп – саналы мотивация элементі болып табылады.

Quot; Мотив" жә не " мотиваця ұ ғ ымдарын " бір-бірінен ажырату қ ажет. Мотивация – нақ ты бағ ыттағ ы белсенділіктің ортақ тү рткісі. Тү рткінің ең элементарлы тү рі - қ ұ марлық, санасыз ә рекет, кө біне биологиялық мінездің тартуы болып табылады. Қ ұ марлық та тағ айындалғ ан нысаналылық жоқ жә не нақ ты жігерлі актіні туғ ызбайды. Жалпы мақ сатқ а жету ортақ нобайлары бас кезең де қ алауғ а ә келеді, бірақ қ алау шешімге байланыссыз. Келесі стадия басты ә рекетте келесі кезең інде ұ мтушылық, адам нақ ты мақ сатпен нақ ты дә лелмен нақ ты ең бекпен шешім қ абылдауғ а кө шеді. Бұ л ретте белгілі бір шартты ойланады жә не, оның жү зеге асу мү мкіндігіне ниеттенеді. Нә тижеде нақ ты ә рекетті туғ ызу ниеті туындайды.

Адами тә ртіп тү рткінің кең спекторымен белсендіріледі, оның қ ажеттілігінін модификациялайды: қ ұ марлық, қ ызығ ушылық, ұ мтлыс, тілек, сезім болып табылады.Нақ ты адам ә рекеті саналы тү рде тү сіндіріледі. Адам алғ а қ ойғ ан мақ сатын не себептен керектігін тү сінеді, ол оны ө зінің ұ ғ ымының негізінде таразылайды.

Рекет тү рткісіне нақ ты бағ ытталу жағ ымды жә не жағ ымсыз сезімдер: ізденгіштік, альтруизм, ө зімшілдік, аш кө здік, қ анағ атсыздық, қ ызғ аныш жә не д т. Болуы мү мкін.

Алайда сезімдер, Б. В. Харазишвили бойынша, ортақ тү рткімен ә рекеттің тағ айындалуы болып табылады, алайда ә рекет ө зара мотивті тудыра алмайды. Пайдакү немдік талпыныс кө птеген ә рекеттермен қ анағ аттандырылады. Мотив - нақ ты мақ сатта тү рткінің тұ йық талуы. Санасыз ә рекет болуы мү мкін емес, бірақ мотивсіз іс болмайды.

Басқ ару мотивациясы- персоналдың ең бекке тү рткісінің ү дерісі. Барлық бастық, ө зінің қ арастырғ ан ісінің тиімді нә тиже шығ аруын қ аласа, онда ынта ниет стимулдарын ұ мытпауы қ ажет.

Мотивация –ең беккердің қ ұ рулы мақ саттың табысы ү шін, жұ мыскермен есепті игерушіліктің оның қ ажеттілігінің, бағ дарларының, қ оғ ам кө зқ арастарын нақ ты бағ ыттауғ а итерелеуші процесс болып табылады.

Н. К. Семенов ойынша, адамдардың барлық қ арсы ә рекеттерін қ арастыра отырып, белгілі ресурсқ а негіздеп, тү бінде менеджердің нұ сқ ауы негізінде кө ріне алатын негізге баланысты мотивацияғ а қ орытынды жасауғ а болады деді.

Адамдық қ ызметте бас кә сіпорындарда жә не ара ұ йымдарда адамда мақ сатты мінез, моральды бағ а, жә не тұ лғ аның тә ртібіне деген байыпты ық палды ә реке пен кө зқ арас қ ажет. Нақ ты ең бектік коллективта Менеджермен қ арым-қ атынас орнату, кішкене климат орнатумен еке жә не басқ а факторларда ө мірлік ә рекетті негіздеуге мотвация қ атынасады.

Адамда Сезіммен эмоцияның туындау қ иындығ ы-жеке индивидуалды ерекшелікке байланысты негізделеді. Олардың ә рқ айсысы эволюциялық кө птеген факторлардың нә тижесі яғ ни нақ ты тұ лғ аны мінездейді.

Кез келген жұ мысшылардың спецификалық ә рекет нә тижесі оның индивиидумы мен нақ ты жағ дайдың шығ уымен байланысты. Менеджерлар оз жұ мысшыларын ө з ә дістеріне берік жә не қ атаң индивидуумды сапағ а тә ртіпке сай қ адағ алауғ а ү йретуі керек. Адам ә рекетін зерттеулерде кө рсетілгендей, адамдар бір-бірімен тең болуғ а тырысады яғ ни бір бірінен жоғ ары болғ ысы келеді осы жағ дайда мотивациясферасында адам ә рекеті мә селесі қ арастырылады. (Сілтеме: Робине Стехан. Менеджмент. М., 1991. С. 427.)

Адам мотивтенген яғ н ол бір ынтамен ниетенсе ол алғ а қ ойғ ан мақ сатына жетеді. Ақ ыр соң ында мотвация - ұ йымның табысқ а жетуінің шешуші факторы. Бұ л кө п зерттелген категория. Мотивация теориясымен қ ағ идалары кө птеген публистикалық жолда кө рсетілген.

Психологтардың кө пшілігінің кө зқ арасынша, тұ лғ алық адам тә ртібін қ арастыра келе, абсолютті кө з жеткізіп, олардың тә ртіптері тиянақ ты, мақ сатты, уә жді болып табылады деген тұ жырымғ а ие. Басқ аша айтқ анда, тұ лғ алық ә рекет негізделеді.

Адамдар ылғ и бірдең ені бағ алауғ а тырысады, бұ л мағ ына ү шін оның меншікті қ ажеттілігінің қ анағ аты ү шін оны қ оршағ ан ортада қ олдана алуына байланысты. Кейде адамдардың неге олай ә рекет жасайтынын білу қ ажеттігі туындайды. Бірақ та саналы мотив белгілі нақ ты қ ажеттілікен туындайды. (сілтеме: Дэвид Мартин)

Кө пжылдан бері жұ мыс берушілер жұ мыскерлерге ең бекте табысты болудың, ық пал ету ә рекетінің кә сіпорында, ұ йымда табысы қ алай табу мақ сатын білді. Дә стү рлі, бірақ едә уір тиімді мотивацияның ә дісімен Дорыныч заманында " қ амшының жә не пряника" ә дісі болғ ан. Айтылмыш ә діс анда-санда жә не қ азір жақ сы нә тижені береді, бірақ оның нә тижесі ә ншейін қ ысқ а мерзімді болады.

Адамның тә ртібі ылғ и уә жді болады, жә не ол шынайы энтуиазмғ а негізделіп жасанды продуктивті творчествалық іс-ә рекетте немесе жұ мыста ә р тү рлі себептермен де кө рінеді.Кез келеген іс-ә рекет нақ ты мотив тә ртібіне бағ ынады, активті қ озғ аушы кү шке негізделіп, жекелік ә рекеттің бағ ының қ ылығ ын анық тайды.

Менеджерларды қ ызық тыратын мә селе жұ мысшыларды қ андай дә режеде нақ ты тақ ырып мотивтендіреді.Оларғ а білу керек, жұ мысшыларды тапсырманы орындау барысында қ андай энергия керектігін кө птү рлі жетістікке жетуде қ андай амалдар қ олдану керектігін білу керек.

Комплексті ең бек мотивациясын зерттеу 20ғ асырда АҚ Ш та «Вестерн Электрик»компаниясында зерттеу жү ргізілді, зерттеу нә тижесінде ең бек нә тижесінде жұ мысшыларғ а ең бек процесін сезіну ұ найды қ азіргі уақ ытты шынайы жә не актуалды болып табылады. (СНОСКА: Любимова М. Г. Менеджмент – жетістікке жету жолы. М., 1992, С. 13.)

Бұ л уақ ытта ү лкен зрттеу жұ мыстарын ең бек мотивациясын оқ ыту амалдарын экономистер Гастев А. К., Жданов Л,, Подгаецкий В. Я., Стрельбицкий С. Д.

Гастев А. К. 1920 жылы ең бек (ЦИТ) орталық институтын Мә скеуде ұ йымдастырып жә не оларғ а шамадай 20 жасындабасқ арды. Ө зінің ең бектерінде ең бектің жә не басқ арма ұ йымының мә селелерін зерттеді. Айрық ша кө ң ілді ол ең бектің мынадай ең маң ызды аспектінің зерттеуге кө ң іл бө лді, сол сияқ ты техникалық, психофизиологиялық, педагогика, экономикалық.

Л. Жданов, ө ндірістің ғ ылыми ұ йымының таганрогского институтының қ ызметкерімен бола, басқ арманың методология бө лімін ә зірледі, ө зінің зерттеу жұ мыстарын жү ргізді.

Кө птеген зерттеушілердің ойынша, материалдық ынталылық пен, ең кү шті мотивті туындауы факторлар барлық жұ мыскердің тату ынтымақ тастық атмосферасын қ ұ руы, басқ арма аппарат жасалуы ө ндірістік кө ң іл-кү йдің туындауы, бастапқ ы негізгі зейін жә не икемді болуы.