Психологиялық әсер

А) Ә ң гімелесушіні ӛ зіне жылы қ абақ танытқ ызу. Жұ мыста немесе тұ рмыста біз ӛ зіміздің «жағ ымды», «жағ ымсыз» адам екендігімізді жиі естіп жатамыз. Ә детте жолдасың ның қ андай адам екенін қ иындық пен айтып жатамыз. Мамандар мұ ны адамның сезу мү шелерінін ерекше факторларының ә сері екенін біледі. Ә ң гіме ү стінде жолдасың ның қ андай жылы жауап беретінін анық тап алайық. Оғ ан мынадай тә сілдер жатады:

- жолдасың ның ӛ з атын атауы;

- жылы лебіз;

- мақ тау;

- мадақ тау;

- қ олдау.

Назардың жақ сы ә рекеті жолдасың ның қ арым-қ атынасына, сӛ йлеу мә неріне, кӛ зқ арасына байланысты. Бағ алаудың мұ ндай ә дісі қ аталдық. Бұ л адам осы мақ тауғ а лайық ты ма? Жоқ па? Соны анық тап алу керек. Жолдасың ның қ андай қ асиеттері бар, соны алдын-ала сезіну керек. Д. Карнеги айтқ андай «адамдар ӛ зін атақ тымын деп сезінумен қ атар, оны кӛ рсете білуі керек». Сыйлаудың ерекше белгісі ретінде адам ү шін жақ сы қ аиеттерін аса сілтемей бағ алайды. Мадақ тау жасай отырып, сол фактіге тоқ талып қ ана қ оймай, оның

қ алай ӛ рлейтінін бақ ылау керек. Мысалы: «Людмиланың керемет кӛ йлегі бар. Ол онда ә демі кӛ рінеді». Алайда адамдар бірдей мадақ тау жасай алмайды. Адамдар мадақ тауда адамның сыртқ ы келбетіне емес, оның Ішкі

мазмұ нына, рухани жағ дайларына байланысты ерекше сӛ здер қ олданғ анда

ұ найды. Арқ а сү йеу — кү діктену, ӛ з-ӛ зіне сенбеушілікпен бірге жү ретін адамның мық ты жағ ына арналғ ан, ӛ зінше сергітетін ерекше ық ылас белгісі болып табылады. Кез-келген адаммен сӛ йлесу барысында ү немі шын кӛ ң іл,

шыдамдылық таныту қ ажет. Бұ л ешқ ашан артық болмайды. Ә ң гіменің басында, тү пкі мә селені айтудан бұ рын, сӛ йлесуші адамның жеке істері мен қ ызығ ушылығ ынан бастағ ан жақ сы. Бұ л сӛ йлеуші адамғ а тартымдылық сезімін тудыратын, кӛ птеген ә ң гімелердің ә лдеқ айда жақ сы болуының шарты. Енді ауызша бұ йрық тардың жасалу ережесін қ арастырайық. Кез келген формасында дерлік екі қ ұ рамдасы бар: бұ йрық берілетін эмоциялы жә не басты мақ сатты анық тайтын – мазмұ нды. Екеуі де ӛ зінің жеке мағ ына жү ктемесін алып келеді. Эмоционалды қ ұ рамдас бӛ лік бұ йрық тонының рең ін білдіреді – дӛ рекі, тіл тигізетін, қ атаң немесе сыпайы, дұ рыс жә не қ ұ рметті. Сӛ йлеудің кұ рылымы жекеленген немесе жекеленбеген болуы мү мкін. Жекелеп сӛ йлеу ретін қ атаң датып, қ ол астындағ ы адамдармен іскерлік қ ажеттілікке емес, жетекшінің жеке талабы ретінде қ абылданатыны анық талғ ан. Жетекшінің мұ ндай тілдесуіне мынадай сӛ з тіркестері тә н. «Мен қ алаймын....», «Мағ ан керек....», оны қ ол астындағ ы адамдардың кӛ пшілігі «Оғ ан керек екен», немесе жетекшіге жағ ымсыз кӛ зқ арас білдіргенде «оғ ан керек болып қ алыпты ғ ой» - деп тү сінеді. Осылайша жетекші жекеленген сӛ йлеу формаларын қ олдана отырып ӛ з бұ йрығ ының орындалуын тұ лғ а аралық қ атынастарғ а тә уелді етіп қ ояды. Демек, осындай жағ дайларда жекешеленбеген сӛ йлеу формаларын немесе кӛ пше тү рдегі есімдіктерді пайдаланғ ан жӛ н (бізге керек, біз міндеттіміз, бізден кү теді т.б.). Қ ол астындағ ы адамдарғ а психологиялық ә сер ететін басқ а ә серлі ә дістің бірі – ауызша бұ йрық тың сұ раулы формасы болып табылады. Тә жірибенің кӛ рсеткеніндей, бұ л жағ дайда теріс жауаптың болу мү мкіндігі ә лдеқ айда тӛ мендейді. Бұ ндай бұ йрық формасының бастапқ ы бӛ лімін қ ұ растыру ү шін мынадай сӛ з тіркесін қ олдануғ а болады: Сіз істей аласыз ба? Сізге қ иын болмай ма? Сіз солай санайсыз ба? Сіз қ алай ойлайсыз? Сізде мү мкіншілік бар ма? Сондай-ақ бұ л ә діс тобына жетекшінің қ ол астындағ ы адамнан ақ ыл

сү рауы жатады. Егер ә ріптеспен лауазымы бойынша ү лкені ақ ылдасса, бұ л қ ұ рметтің куә сі ретінде қ абылданады. «Ө ткенге оралу» ә дісі адам жадында сақ талғ ан, оғ ан аса қ ымбат заттарды еске тү сірумен байланысты. Бұ л адамды жұ мсақ, мейірімді етіп, агрессиядан аулақ ұ стайды. Проблеманы талқ ылау барысында сӛ йлесушінің сенімділігін тудыру ү шін талқ ыланып жатқ ан сұ рақ ты білемін деген иллюзияны тудыру ү шін кӛ п мағ ыналы кӛ зқ арастар, арнайы терминдер қ олданылады.

В) Кӛ ндіру мен сену

Егер кү нделікті ісің ізге кӛ ң іл аударсақ, біздің мү дделеріміз бен жағ дайымызғ а қ арамастан бә ріміз кӛ ндіру ортасында жү ргенімізді байқ ауғ а болады. Жиналыс барысында бә стесу мен ақ ыл бергенде, тіпті ү ндемегенде де басқ аларды кӛ ң діреміз. Кӛ ндіру — бұ л тү сінушілікке ә келу жә не қ ажетті қ орытынды алу мақ сатында адамдарғ а ә сер ететін процесс. Тек олармен ортақ қ ызығ ушылық тар болғ анда ғ ана басқ а адамдарды ә серлі кӛ ндіру мү мкін. Ақ ыл мен адамның сезімдерін қ олданбастан кӛ ндірудің жақ сы нә тижесіне сену кү мә н келтіреді, себебі, бұ л жағ дайда негізгі мақ сат орындалмайды. Кӛ ндірушілердің кӛ пшілігі жұ мсақ тығ ымен, мейірімділігімен ерекшеленетін адамдар, жұ мысқ а қ ұ штар келеді. Алайда шын мә нінде кендіруші адамның кӛ зқ арасын барлығ ы қ абылдай бермейді жә не оғ ан тек келісіп, одан кейін кӛ нетінін тү сінеді. Кӛ ндіру барысында: ішкі кү мә нділік белгісін анық тауғ а; бір қ алыпты емес, кейде теріс кӛ зқ арасты қ озғ ауғ а; қ арсылық мү мкіндігін тоқ татуғ а; кӛ зқ арастың ә лсіз элементтеріне фактілер мен логика арқ ылы ә сер етуге; мү мкіндігінше жеке бас мысалын қ олдануғ а ұ мтылу керек. Маң ызды жұ мыс кездесуіне дайындаларда жетекші ӛ з ұ сыныстарын қ алайша маң ызды етемін деп ӛ те жиі ойлайды. Егер бір ғ ана жұ мыс факторларына сү йенсек, онда кӛ ндіру ә сері жеткіліксіз болуы мү мкін. Іс-ә рекеттің психологиялық қ ұ рам бӛ лігіне де назар аудару керек.Ең алдымен лауазымы жоғ ары жетекшіні немесе адамдар тобын кӛ ндіру керектігін анық тап алу керек. Ӛ зінің бастығ ын 2 дә режеде кӛ ндіру керек: алдыменен ӛ з кӛ зқ арасын кӛ збе-кӛ з айтқ ан жӛ н, ал кейін жазбаша жазып беру керек. Ал жиналыстағ ы адамдар тобын кӛ ндіру бұ л мү лдем басқ а жағ дай. Мұ ндай жағ дайда келесі тактика қ олданылады. Осы топта беделі бар белгілі бір қ ұ рметті адамның кӛ зқ арасын қ олдануғ а болады, бірақ тым артық кетпеу керек, Жорес Бюфонның: «Атақ ты тұ лғ а қ олдайтын адасудан жұ қ палы еш нә рсе жоқ», - деген сӛ зін есте сақ тау керек. Бір-екі маманды ӛ зі жақ тас етіп алу артық болмайды. Ӛ зінің хабарлауында обьективті бағ алау керек. Бұ л ү шін оның теріс жақ тарын басқ а біреуге кӛ рсеткенше, ӛ зің е кӛ рсеткенің дұ рыс. Аталғ анның барлығ ы ұ сыныстың сенімділігін арттырып, автор жайлы жағ ымды кӛ зқ арас тудырады. Дегенімен, бұ л ұ сыныстың қ абылдану кепілі емес. Егер ұ сыныс қ абылданбаса, ол одан ә рі жұ мысты талап етеді. Кӛ ндіру барысында аргументтер ерекше орын алады. Оларғ а келесідей талаптар қ ойылады: олар шынайы, жеткілікті болуы керек. Аргументтің 3 тү рін ажыратады: мық ты, ә лсіз жә не қ алыптаспағ ан. Мық ты аргументтерге мыналар жатады: нақ ты дә лелдер, қ олданылатын заң мен қ ұ жаттар, эксперт қ ортындылары, куә герлердің кӛ рсетулері, статистикалық кӛ рсеткіштер, заттық дә лелдер, фото, аудио жә не бейне материалдар. Ә лсіз аргументтерге: кӛ зқ арас, сезім, толық емес дә лелдер жатады. Қ алыптаспағ ан аргументтерге: жалғ ан ӛ тініштер, кү діктер, кү мә нді адамдар, тексерілмеген дә лелдер жатады. ӛ ндіру ә серін жоғ арылату ү шін тү рлі ә дістер қ олданылады. Олардың

кейбіреулерін қ арастырайық. Фундаментальды ә діс – дә лелдер, сандар жә не қ ұ жаттармен қ арсылас қ ауымғ а тікелей сӛ йлеуді білдіреді. Қ арама-қ айшылық ә дісі қ арсылық тың ә лсіз жерлерін тауып, оғ ан ә сер етуге негізделген. Салыстыру ә дісі проблема шешуде қ арсыласқ а қ арағ анда басқ а бір тиімді шешім нұ сқ асын табуғ а негізделген. «Иә... бірақ....» ә дісі қ арсылас кӛ зқ арасын қ абылдағ андай болып, кейін проблема шешудің ӛ зіндік нұ сқ асын айтуына негізделген. Бӛ лшектер ә дісі қ арсыластың сӛ зін бӛ лшектеуге негізделіп, оны екіге бӛ ліп бағ алайды: «Бұ л нақ ты», «Бұ л қ ате». Бағ ытты ӛ згерту ә дісі аз зерттелген проблема бү лінгенде жә не одан қ ұ тылудың амалы табылмағ ан жағ дайда қ олдануғ а қ олайлы. Бұ л ә дістің негізінде бү лініп жатқ ан ә ң гімені жағ ымды жақ қ а аударылуы жатыр. «Бумеранг» ә дісі қ арсыластың аргументтерін ӛ зіне қ арсы қ олдануғ а мү мкіндік береді. Мә н бермеу ә дісі қ арсылас аргументтерге қ арсы тұ ра алмағ ан жағ дайда қ олданылады. Бұ л кезде олардың қ ұ ндылығ ымен мағ ынасына аз кӛ ң іл бӛ лінеді немесе мү лдем бӛ лінбейді. Қ олдағ андай кейіп таныту ә дісі қ арсылас сӛ зін қ олдағ андай болып, оның кӛ зқ арасына қ осымша дә лелдер беруге негізделеді. Сұ рау ә дісі болашақ қ арсыластар туралы алдын ала кӛ зқ араснегізделген. Беделдіні қ олдану ә дісі атақ ты адамдардың сӛ здерін айтуғ а негізделген. Шындық қ а қ ұ қ ық ты монополизациялау ә дісі белгілі бір жақ тың жоғ ары тӛ реші қ ұ қ ығ ына қ арсы келумен негізделген. Енді дә лелдерді қ ұ растыру ү шін оның бӛ лек элементтерін қ арастырайық. Басында сандық материалды қ алай қ олдану керектігі, тым кө п сандарды келтіруге болмайды. Сандық материал тү сінікті, ал сандар шынайы болуы керек. Дә лелдерде айтылатын цитаталар ерекше мә нділікті қ ажет етеді. Айтылатын цитатаның авторы атақ ты болуы керек. Цитатаның нақ ты болғ аны жақ сы. Оларда кӛ п қ олдану ұ сынылмыйды. Кӛ ркем ә дебиеттен алынғ ан цитаталар адамның эмоциясына, ал арнайы ә дебиеттен алынғ андар санасына ә сер ететінін ұ мытпағ ан жӛ н. Цитатаның танымал болмағ аны жақ сы. Ӛ з кӛ зқ арасын айту барысында бос сӛ збен лозунгтардан аулақ болғ ан жӛ н. Қ айтып сұ рамас ү шін тым қ атты немесе тым ақ ырын сӛ йлемеу керек. Кӛ ндіруді екі жақ тың мү дделерінен бастау керек. Соң ында адамдар ӛ здеріне ұ найтын кӛ зқ арасты тың дайтынын ұ мытпау керек. Дә лелдерді айтқ анда қ олданылатын кейбір тә жірбиелік ақ ыл-кең естер:

1. Дә лелдер тізімін дұ рыс жасау маң ызды. Олардың ең мық тылары тізімнің ортасында болмау керек, себебі кӛ бінесе тізімнің басы мен аяғ ы кӛ п есте қ алады.

2. Егер дә лелдер аз болса, ал тың даушылар кү дік танытса – ең негізгі аргументті сӛ з басында айту керек.

З. Егер маң ызды аргументтер бірнеше болса, оларды сӛ з басы мен аяғ ында айтқ ан жӛ н.

4. Асыра айту ӛ тіріктің қ ұ рамдас бӛ лігі екенін естен шығ армау керек.

5. Кӛ птеген ұ сақ дә лелдерден, ү ш-тӛ рт маң ызды дә лел жақ сы.

Хабарландыру айтылатын шартты есімді таң дағ анда адамдардың қ абылдау ерекшелігін ескерген жӛ н. Егер ӛ з жұ мысының нә тижесі айтылса жә не сӛ з сӛ йлеуші адамның беделі ү лкен болса, онда хабарландыруды «ӛ з атынан» айтуғ а болады. Егер нә тижесі бӛ тен біреудікі болса, ал тың дармандар жоғ ары білімді адамдар болса, онда хабарда жекеленбей айту қ ажет. Сӛ йлемдерді қ ұ растырғ анда екі амал қ олдануғ а болады. Сұ раулы - мысалы «Сіз қ алай ойлайсыз?», «Сіз бұ ғ ан келісесіз бе?». Мү ндай нұ сқ а сӛ з сӛ йлеуші мен тың дарман дә режесі бірдей болғ анда қ олданылады. Ал сӛ йлемнің нақ ты формасы - мысалы «Мен ойлаймын», «Мен есептеймін». Бұ л нұ сқ а тың дарманның дә режесі сӛ з сӛ йлеушіге қ арағ анда тӛ мен болғ анда қ олданылады. Практикада іскер адам ү немі карым-қ атынаста болады жә не

дипломатиялық ұ йымдастыруғ а кӛ з жеткізеді. Сену – бұ л бір адамның басқ а бір адамғ анемесе басқ а адамдар тобына айтылғ ан сӛ здер. Олар: тура жә не тікелей, жанама туынды жә не туынды емес, тура жә не ауыспалы сену болып бӛ лінеді. Сенетін адам ӛ лмейді, ол туралы сӛ йлеспейді жә не оны бағ аламайды. В.М. Бехтереваның тұ жырымдауы бойынша, сену адам ойына кіреді, алдынан есіктен кіру емес. Басқ а сӛ збен айтқ анда бә рі қ олданғ ан: бізді сендіруге, қ арсы шығ уғ а, бағ алауғ а мұ ның бә рі сенуге жатады. Адамды мемлекет бағ алайды, бізге қ иын болғ ан жағ дайда жә не қ орғ ансыз жағ дайда ойымызда қ орғ ансыздық пайда болады. Талап етуден, ӛ тініш жазудан, шексіз еріктен жә не беделден айыру адамды ӛ зін-ӛ зі тӛ мен ұ стауғ а ә кеп соқ тырады.

Ӛ зін-ӛ зі тӛ мен ұ стаудың екі кӛ зқ арасы бар. К.И.Платоновтың ұ сынуы бойынша кү тпеген жағ дайды ӛ зін тӛ мен ұ стауда қ олдану.

С) Манипулияциялық іс- ә рекет.

Қ арым-қ атынастағ ы манипуляция. Классификацияның типтік манипуляциясы. Іскерлік қ арым-қ атынаста манипуляциялық қ абылдаудың жү рмеуі де мү мкін. Іскер адам бұ л біріншіде манипуляторлардан тұ рады. Дегенмен манипулиятор тумайды, ол туа пайда болмайды. Ол кұ былыс бала кезден қ алыптасады. Манипулиторда мыналар болады: нарық тық кӛ регендік

қ атынас, полемика жә не кӛ птеген мағ лұ маттардан хабардар болу. Қ оршағ ан ортаны бақ ылау ү шін қ азіргі манипулятор ә деттегідей дамиды. Атақ ты американдық психолог Эверетта Шостроманың айтуы бойынша «Манипуляция – бұ л псевдофилософия ӛ мірі, бағ ыттау, эксплуататция жә не ӛ зі мен ӛ згені бақ ылау». Сондай-ақ бірнеше классификациялық монипулятор қ арым-қ атынаста болады. Оларды американдық авторлар Э.Шостром, В.Сатир жә не Э.Берн. Э.Шостром сегіз тү рлі монипуляторғ а бӛ леді. Диктатор. Адам басынуды, кү шті жә не мү мкіндікті жақ сы кӛ реді. Диктатордың тү рлері: басшы, босс, қ ожайын, басқ арушы. Шү берек. Ә детте бұ л диктатордың кұ рбаны жә не оның қ арама-қ арсы тү рі. Қ орғ аушы. Ол сот тӛ решісінің қ арама-қ арсысы. Ол адам тым қ амқ ор жә не қ ателіктерге қ атаң емес болады. Ол ӛ зін қ орғ аушылық пен басқ а адамдарды бұ зады, оларга ӛ з алды болуғ а кедергі жасайды. Кӛ п тү рлілігі: қ олдаушы, кӛ мекші, жұ батушы, азап шегуге болады. Э.Шостром келесі манипулиятор стратегия типтерін ерекшелейді: белсенді, тұ йык, жарысты жә не парық сыздық стратегиялар. Белсенді стратегияны қ олдағ анда, манипулятор ә ріптесті белсенді ә дістер арқ ылы басқ арады. Оның философиясы – еш нә рсеге қ арамай билікке жә не басшылық қ а жету. Тұ йық стратегиясын колданғ анда манипулятор ӛ зің е қ олайлы жағ дай жасағ ысы келеді, бар міндет пен жауапкершілікті басқ а адамғ а жү ктегісі келеді. Оның философиясы – ешқ ашан айналадағ ы адамдардың мазасын кетірмеу. Жарыс стратегиясы манипуляторғ а батыл жауынгердің ролін береді. Айналадағ ы адамдар оғ ан бә секелес, кейде жау да болады. Оның стратегиясы -ұ лысқ а жә не кӛ шбасшылық қ а қ алай да қ ол жеткізу. Парық сыздық стратегиясын қ олданғ анда, манипулятор парық сыздық танытады (олай болсамаса да). Ол салмақ ты жағ дайлардан қ ашады. Шын мә нінде ол ойыншы. Оның философиясы қ амқ орлық тан бас тарту. Э.Шостром манипулиятор қ андай қ у болмасын бә рібір болжауғ а болады деп ойлады. В.Сатир манипулияторларды келесідей сыныптастырады: айыптаушы, жағ ымпаз, бұ зушы жә не компьютер. Айыптаушы – бұ л ә детте басқ арушы, бастық, билеуші болады. Ол сӛ йлесуде дауыс ырғ ағ ын кӛ теріп сӛ йлейді. Мұ ндай қ ылық тарымен ол басқ аларғ а ӛ зінің жалғ ыздығ ын, сенімсіздігін білдіртпейді. Жағ ымпаз – кез келген нә рсемен келіседі, мақ тайды, кешірім сұ райды. Ол ә лсіз жә не тә уелді. Бҧ зушы - ә бігерлі жә не кӛ п сӛ йлеуші. Компьютер – суық қ анды, жинақ ы, нақ ты жә не парасатты болады. Э.Берн манипулияторларды сыныптауды басқ а позициядан қ арайды. Оларды ата-ана, бала, ересек деп бӛ леді. Ата-ана стериотип системасы оның ұ раны «осындай болу керек». Ересек – шешім қ абылдау, ә р нә рсені тұ жырымдауымен ерекшеленеді. Ересектің ұ раны «ақ ылды шығ у». Бала –эмоцияларын, ӛ нерін, қ иялын айқ ындайды. Осы рӛ лдің ұ раны «қ алаймын».

Шешім жоқ кезде сезімді пайдалану, бұ л ә рекеттен туындағ ан қ иын жағ дайда бір ғ ана сұ хбаттасушы, ұ сынып отырғ ан шешім тек біреу. Сонымен бірге, тек жағ ымсыз салдарғ а ә келетін жағ дайлар қ арастырылады. Мә селені шешу барысында қ ызметін пайдалану, денсаулық пен жақ ындарының амандығ ы, жеке басының бақ ыты, тіпті заң ды бұ зушылық та байқ алады. Осындай қ ысымғ а тӛ теп беру ӛ те қ иын. Ең алдымен сабырлық сақ тап, ӛ зінді қ олың а алып, осындай қ ысыммен ұ сынылып отырғ ан шешімді қ абылдауғ а асық пау. Міндетті тү рде бұ л ең тиімді шешім екеніне кӛ з жеткізу керек. Сараң дық сезіммен ойнаудың негізі ә ріптесіне ү лкен бір олжа ұ тып алу жолын айту, мұ ны қ иын жағ дайдан шығ у ү шін емес, ол баю ү шін жасалады. Осындай алдаудың қ ұ рбаны болып қ алмау ү шін, ә ріптесің із неғ ұ рлым кө п ашылу ү шін, кӛ п мӛ лшерде сұ рақ қ ою керек. Ӛ зің іздің қ азіргі жағ дайың ыз бен сә тсіздік туғ ан кезде болатын жағ дайың ызды салыстырың ыз. Сол кезде ә ріптесің нің ұ сынысын қ абылдап, тә уекелге барудың керегі бар ма, бірден белгілі болады. Алдын ала дайындалғ ан ымыраны пайдалану, ә ріптесің нің

кішкентай ымырасының арқ асында, қ арама-қ арсы жақ адам да маң ыздысын басқ а жақ тан алады. Бұ л ү шін ә дейі мә селені талқ ылауды кішкентай тайталастан бастайды, ал содан кейін, ӛ те маң ызды мә селеде ымырағ а келдік деген тү р кӛ рсетеді. Бұ л жағ дайдан шығ у ү шін, ең алдымен ӛ зіне жақ ын тү рде маң ызды жә не екінші ретті сұ рақ тардың тізімін жасап алу, ал ә ріптесінің ұ сыныс жасағ ан уақ ытында екі жақ а тиімді ұ сыныстарды қ арастырып алу, екі жақ ты да қ ызық тыратын мә селелердің тепе-тең дігін сақ тау ү шін қ арастыру уақ ытын ә дейі созу бірнеше жасырын нысанғ а ие: ә ріптесінің жоспарларының мағ ынасын тү сініп алу, оның ұ станымының кү шті жә не осал жақ тарын қ арастыру; келісімге келуге қ арама-қ арсы жақ тың тілегінің бар екендігін кӛ рсету керек. Бұ л ұ сынысқ а қ арсы тұ ру қ иын, бірақ мү мкін. Мұ ны жү зеге асыру шараларына: уақ ыттың тығ ыздығ ын еске тү сіру, егер ымырағ а келмесек, ӛ зге шарттардың орындамайтынын айту; қ арама-қ арсы жақ мә селені басқ а тиімді кӛ зқ арасымен қ арамайынша, қ арастыру уақ ытын шектеу. Ә ріптесіне деген қ ызығ ушылық тудыру, бұ л оғ ан ә ріптесін ойы мен жақ сы ық ыласын жаулап алып, оғ ан тұ рарлық тай ымырағ а келуіне

кӛ мектеседі.

Ұ сынылатын ә дебиеттер тізімі:

Негізгі ә дебиеттер: [ 1, 2, 4, 5, 6, 8, 11, 12, 13]

Қ осымша ә дебиеттер: [2, 3, 8, 13, 15, 16, 20, 22, 25]

2 модуль бойынша Иллюстрациялық жә не ү лестірмелі материалдар: