Іскерлік әсер

Билік – кӛ п мағ ыналы тү сінік, ол типтердің тү рлерін де, мақ сатқ а жетудің кӛ зін де қ амтиды. Ол кӛ пшіліктің тү сінігі бойынша адамды немесе топты басқ ару болып табылады. Зигмунд Фрейдтің пікірі бойынша, ол физикалық жә не психологиялық қ ысым жасаудың тү рі. Топтау дең гейлері бойынша ол былай ажыратылады: ортақ билік – мұ нда бір мү ше ғ ана шешім қ абылдайды, оның рӛ лін бір топ немесе бір адам атқ ара алады; ортақ таспағ ан билік – бұ ғ ан бірнеше субъектерді топтастыру, басқ ару жатады, ауыспалы билік – ол кӛ птеген билік органдарымен басқ ару арқ ылы жү зеге асады. Іскерлік қ атынаста билік бір жағ ынан сенімді, ал екінші жағ ынан дұ рыс болуы қ ажет. Бұ л жетекшіге топты басқ ару мү мкіндігін береді. Мә жбү рлеу билігі қ орқ ыныш сезімінде айқ ындалғ ан. Сол себепті адамдар ӛ здеріне мә жбү рлеуді, қ орқ ыту арқ ыл басқ аларғ а істетеді. Кейде ең кішкентай сездірудің ӛ зі адамғ а қ атты ә серін тигізеді. Мұ ндай билікті қ олдану ү шін басқ ару жү йесін жақ сы білу қ ажет. Тү рлі зерттеулерге жү гінетін болсақ мә жбү рлеу билігі жұ мыскерлер мен қ арапайымдар ортасында болатынына кӛ зімізді жеткіземіз. Кейде қ орқ ыныш сезімі орындаушыны толық бағ ынуғ а ә келеді, бірақ соң ынан ыза, кек пайда бола бастайды. Марапаттау билігі басшының орындаушығ а тү рлі жұ мыстар мен тапсырмаларды орындағ аны ү шін марапаттау арқ ылы байланысын айтамыз. Бірақ бұ л жағ дайда ақ шаның кері ә сер ету мү мкіндігін ескерген жӛ н. Біліктілік билік ӛ зі жасағ ан істерін бақ ылау, ә рі жауапкершілікті сезіну сезіміне қ ұ рылады. Оның жетістіктері қ аншалық ты ә йгілі жә не ерекше болса, оның басқ ару билігі де соншалық ты мық ты болады. Бұ л жағ дайда соқ ыр дә йектерге жү гінбей нақ ты фактілерге жү гіну қ ажет. Мысал билігі жеке дарығ ан қ асиеттерге жә не адамның басқ ару

мү мкіндіктеріне қ арайды. Бұ л жағ дай біліктілік билігімен ұ қ сас. Адамдар бұ л жағ дайда кӛ бінесе сырт келбеті тартымды, сү йкімді адамдардың басшылығ ына ауады. Бұ л жерде пір тұ ту, еліктеу пайда болады. Хоризматикалық тұ лғ алар келесі белгілерімен ерекшеленеді:

• Сенімді ә рі тартымды сырт келбеті;

• Ә демі жә не жақ сы сӛ йлесу қ абілеті;

• Жоғ ары байланыспен тіл табысушылық; 98

• Тә уелсіз бағ а беру мен айыптау;

• Сенімді ә рі лайық ты қ ылық тар;

• Ӛ зінің кӛ шбасшы екенін сезіну, сездірту;

Дә стҥ р билігі ең кӛ п тарағ ан ық пал қ ұ ралы болып табылады. Ол кӛ бінесе қ ұ жаттандыруғ а бейім, жұ мсақ ұ жымдарғ а болмайды. Бұ л билік фирмаларғ а басшылық етуге тайық, ӛ йткені олар басшылық ету қ асиетіне ие. Соң ғ ы кезде дә стү рде орнық қ ан билік рӛ лі айтарлық тай тӛ мендеуде. Оның басты себебі: бір жағ ынан қ ызметкерлердің дә стү рлі билік пен марапаттауды тү сінбеушілігінде, екінші жағ ынан ӛ з қ ажеттіні қ анағ ат етпеуде. Мұ ндай позиция кӛ бінесе арап жә не шығ ыс елдерінде ә лі кү нге дейін сақ талғ ан. Пікір билігі басшының ӛ зіне тә уелді қ ызметкерлерге логика арқ ылы, ақ ыл-айла кӛ мегімен жұ мыс билігін орнатуы. Бұ лардың ішінде жұ мыс нә тижесіне кӛ бірек ә сер ететін факторлар: мысал билігі, сендіру билігі, біліктілік билігі. Осы аталғ ан ә рбір билік тү рлерінде басшының ӛ зіне алғ ан жауапкершілігі мол. Ә р басшы кү рделі топпен, ӛ кім беру арқ ылы жұ мыс істесе, қ ызметкерлерде қ ателесуге қ ұ қ ығ ы бар жә не барлық жауапкершілік басшының мойынында болады. Ӛ кім беру кезінде мына шарттарды ескеру қ ажет:

• Қ ұ қ ық жә не жауапкершілік жӛ нінде ережелермен танысу;

• Жауапкершілік берілген қ ұ қ ық қ а сай болуы қ ажет;

• Қ ызметкер тек жалдағ ан адамның алдында есеп беруге міндетті;

• Қ ызметкерге қ олынан келмейтін жұ мысты беруге болмайды;

• Тапсырманы оны қ андай мерзімде, қ алай, қ ашан орындау керектігін нақ тылап беру қ ажет;

Экономикалық билік ресурстары ӛ з жең ілдіктерін, жолдамалар, қ осымша демалыс, жалақ ы, қ осымша жалақ ыларды қ амтиды. Ә леуметтік билік ресурстары қ ызметкердің жағ дайы, оның шенін, дең гейін немесе категориясын тү рлі мадақ тамалар жә не басқ а ерекше белгілерін қ амтиды.Ақ параттық билік ресурстары қ ажетті, маң ызды, бағ алы немесе дербес ақ паратты қ амтамасыз ете алады. Еріксіз билік ресурстары ә кімшілік жә не кү шпен кӛ ндіретін ресурстарды қ амтиды. Нормативтік билік ресурстары қ ү қ ық тық кӛ мекті қ амтамасыз ететін қ ұ ралдарды қ амтитын талаптар. Моральдық билік ресурстары моральдық принциптерге негізделеді.

Оның ішіне сол қ оғ амның дә стү рлері де кіреді. Ә р тҥ рлі қ аталдық тағ ы шешімдерді қ абылдау Басшының топтастыру мә дениеті іскерлік қ атынаста тек нақ тылық пен ғ ана емес, сонымен қ атар жеткізу формалары жә не оны дә йекті іске асыруымен ерекшелінеді. Егер ә р тү рлі қ аталдық та шешімқ абылдау тү рлерін белгілі формаларғ а топтастырса, онда бұ л қ атар мына тү рде болады: жалпы нұ сқ аулық жазба, жолдастық ӛ тініш, ауызша қ аулы, жазбаша қ аулы, ауызша жарғ ы, жазбаша жарғ ы. Ең кіші регламенттелген формағ а кең ес жатады, ол ӛ зі «ү лкеннің кең есі», «ә ріптес кең есі», «дос кең есі» немесе «бастық кең есі» тү рінде беріледі. Бірақ бұ л жерде кең есші ӛ зіне ешқ андай міндеттеме жү ктемейді, ӛ йткені соң ғ ы шешім, бұ л кең ес кімге берілген болса, соның мойнында қ алады. Жолдастық ӛ тініште табандылық, қ айсарлық орын алады, сонымен қ атар мұ нда ерекше қ атынастарғ а ық шамдалады, белгілі бір дә режеде бір-біріне сенімділік арттыруғ а негізделеді, ертедегі таныстық тың белгісін жә не де бірлескен жұ мыстардың орындалуын, тіпті қ арапайым кӛ ршіден де ә детте кең еске қ арағ анда жолдастық ӛ тінішке кӛ п назар аударылады. Жалпы нұ сқ аулық жазбаша регламенттеу міндеттерінің баламасы, нақ ты жағ дайда, не айқ ын жә не жеке тұ лғ алардың нақ ты шарттарын, олардың ә рекетін толық сипаттайды. Бұ л шешім алмасудың ең қ атал тү ріне жатады. Ауызша қ аулылар ә р тү рлі дә режедегі жетекшілер арасында жиі қ олданылады, ол жеке қ ызметкермен қ атар, барлық жұ мысшылар тобына жасалуы мү мкін. Жазбаша қ аулылар ауызша қ аулығ а қ арағ анда ү лкен міндетттеуші кү шке ие. Ол ерекше тү рде қ ұ жаттандырылады жә не жетекшінің қ олы қ ойылады. Мұ нда ауызша қ аулыдағ ыдай, кӛ п бӛ лігінде тек қ ана мақ сат қ ойылады. Орындаушыларғ а бұ л жағ дайда ӛ здеріне қ ұ қ ық беріледі, мерзімді жә не тапсырманы орындау амалдарын ӛ здері шешеді. Ең ү зілді-кесілді шешім алмасу формасының бірі – жарғ ы, мұ нда тек қ ана мақ саттар, амалдар мен мерзімдер айқ ын қ ойылмайды. Қ арапайым істер қ абылдаудың пайдаланылуы. дамдардың жұ мыстағ ы қ ылығ ы ә р тү рлі болуы мү мкін –

рационалдан ирроционалғ а дейін. Бұ ғ ан ық пал ететін кӛ птеген факторлар

бар, жеке де жә не сыртқ ы да. Мұ ның бә рін жетекші жеке іс-қ ағ аздар тү згенде, яғ ни жұ мысшы тобымен қ арым-қ атынас орнатқ анда есепке алуы

тиіс. Соның қ арапайым іс қ абылдау ә серінің кейбіреуін қ арастырайық. Кейде ә ріптесі ә ң гіме барысында жү йкесі қ озып, дауыс кӛ теріп сӛ йлеу жағ дайы байқ алады. Бұ л жағ дайда жауап беру ә дісіне, бұ л серіктестің де оғ ан солай жауап қ айтаруымен ерекшелінеді. Бұ л реакцияны сыртқ а шығ армай, іште тұ ншық тырып, басып-жаншып тастау керек, бұ л кезде оғ ан тыныш, ақ ырын жауап қ айтарғ ан дұ рыс. Жауаптың тү рі толық жә не нақ ты болуы тиіс. Назарды толық ӛ зіне аудара білу. Бұ л амал мынадай жағ дайларда қ олданылады. Ӛ зіндік ой-пікірдің қ арсылығ ы. Жетекшілердің кей кезде ӛ з қ арамағ ындағ ыларғ а жиі тү сінушілікпен қ арамайтынын сезінеміз. Бұ л жағ дайда жетекші ӛ зі жек кӛ ретін немесе жақ тырмайтын адамының қ андай да бір жақ сы қ асиетін еске алғ аны жӛ н. Ӛ зің ді бұ л адамның соншалық ты жаман еместігіне сендіру керек. Бұ дан кейін онымен жақ сы қ арым-қ атынаста болу керек жә не жетекші оны бағ алайтынын кӛ рсеткені абзал. Егер бұ л ә рекетін ү немі қ айталап отырса, қ арамағ ындағ ы адамда сол жақ сы қ асиеттерінің дамуына ә кеп соғ ады. Біздің ә рқ айсысымыз басқ а біреудің дұ рыс бағ алағ анын қ алаймыз. А.М.Горький айтқ андай «Таза ә ппақ, қ ап-қ ара адамдар жоқ, тек сарғ ыштары ғ ана бар». Кү ймеген шешім. Қ ателескен қ арамағ ындағ ы адам ӛ з жетекшісінен ә детте не кү теді? Ә рине – жазалау, ал опасыз оқ ушығ а жетекші қ алай қ арайды? Ә рине сенімсіздікпен. Ал кей кездері басқ аша іс-ә рекетке кӛ нсек. В.Гюгоның «93-ші жыл» романындағ ы бә рімізге белгілі жай: Наполеон тү нде ӛ з лагерін аралап жү ргенде қ арауылдың ұ йық тап жатқ анын ұ стап алады. Ол оны ә скери заң дармен емес, қ арапайым тә сілмен жазалайды. Қ олындағ ы мылтық ты алып, ӛ зі қ арауылғ а тұ рады. Таң ертең кү зет басшысы қ арауылда императордың ӛ зі тұ рғ анын кӛ ргенде қ ұ лап қ ала жаздайды. Бұ л тарихи оқ иғ а бү кіл франция лагерінде сақ талып қ алады. Ӛ зінің іс-ә рекетімен Наполеон жазаның да тү рлі болатындығ ын кӛ рсетті. Ә рине, қ орытынды себептерін? Ондағ ы тә жірибиенің мақ сатын? Келесі жолы қ андай іс-шаралар қ олдану керек? Соң ғ ы мақ сатқ а жету ү шін не керек? Ә детте іскерліктің мынадай қ ыр-сырлары болады: кә сібилік, заң дардың сақ талуы. Нә тижесінің қ орытындысы, қ ауіпсіздік, ұ қ ыптылық, бӛ лінген қ аржының жетуі, жұ мыс тиімділігі.

Бақ ылаудың қ ателіктері:

- «Сү йікті» мамандығ ының қ ателігі;

- Жасырын бақ ылау;

- Сенімсіздіктен туындағ ан бақ ылау;

- Формальді бақ ылау;

- «Мен»-дік бақ ылау.101