Аржы – шаруашылық қызметтің 1996 жылғы 31 желтоқсандағы нәтижелері туралы есеп беру ( №1 – кесте).

Осы баптардың барлығ ның сомасының ө згерісі тү сіндірме жазбада ашылып кө рсетілуі тиіс.

Стандарт тө тенше жағ дай деп аталып жү ргендерге тү сінік береді. Бұ л кә сіпорынның ә деттегі қ ызметінен ерекшеленетін оқ иғ а немесе операция.

Яғ ни олар жиі қ айталанбайды немесе тұ рақ ты болып отырмайды.Тө тенше жағ дайда кірістің немесе зиянның мә ні мен сомасын тү сіндірме жазуларды бө лек ашып кө рсету керек.

Стандарт сондай – ақ тоқ татылғ ан операцияғ а анық тама береді. Бұ ны тоқ татылғ ан операциялар бойынша кә сіпорын филиалының сатылуымен немесе таратылуымен тү сіндіруге болады.

Тү сіндірме жазуда мыналар ашылуғ а тиіс: тоқ татылғ ан операцияның мә ні, тоқ татылғ ан операцияның сомасы мен географиялық ауданы, операцияның нақ ты тоқ татылғ ан кү ні, операцияны тоқ татудың ә дісі (сату немесе тарату жә не олардың себебі), тоқ татылғ ан операциядан алынғ ан кіріс немесе зиян, ө німдерді сатудан немесе есепті кезең дегі кә сіпорнның ә деттегі қ ызметінен алнғ ан кіріс немесе зиян.

Стандарт бақ ылауды ө згертудің ә дістерін жә не олардың кіріске немесе зиянғ а ә серін қ арастырады.Есептік бағ алаудағ ы ө згерістердің нә тижесі таза кірісті немесе зиянд анқ тағ ан кезде мыналарғ а қ осылады:

* есепті кезең ге, егер ө згеріс осы кезең ге ғ ана ә сер етсе;

* ө згеріс болғ ан есепті кезең ге жә не келесі есепті кезең ге, егер ө згеріс оларғ а да ә сер етсе.

Кірістер мен зиянғ а ә сер ететін есептік бағ алаудағ ы ө згерістердің мә ні мен кө лемі де тү сіндірме жазуларда кө рсетілуге тиіс.Сонымен қ оса стандартта елеулі қ ателіктер мен олардың шаруашылық қ ызметіне ә сері қ арастыпылады. Елеулі қ ателік дегеніміз есепті кезең де анық талғ ан, маң ыздылығ ы соншалық, тіпті бұ рың ғ ы жылдардың қ аржылық есептемелері жарамсыз деп санауғ а ә кеп соқ тыратын бұ рынғ ы жылдардың қ ателіктері.

2.3 Қ аржылық есеп беруді жасау жә не ұ сыну.

Қ аржылық есеп беруді жасамас бұ рын оның деректерінің шынайылығ ын қ амтамасыз ету ү шін “Бухгалтерлік есеп жә не қ аржылық есеп беру туралы” Заң ғ а, 24 “Бухгалтерлік қ ызметті ұ йымдастыру” бухгалтерлік есептің стандартына сә йкес субъект мү лікті жә не міндеттемелерді тү гендеуге міндетті.

Есептік кезкң дегі тү гендеу санын, оның жү ргізілетін кү нін, оның ә рбіреуін тексеретін мү лік тізбесін субъект белгілейді. Субъект тү гендеуді жү ргізу міндетті мына жағ дайларда қ алып қ алады:

- жылдық бухгалтерлік есеп беруді жасау алдында, алайда есептік жылдың қ араша айынан бұ рын бастамауы керек;

- субъект мү лікті жалғ а, сатуғ а, сатып алуғ а, сондай – ақ шаруашылық жү ргізуші субъектінің қ айта қ ұ рылуына тапсырғ анда;

- материалды – жауапты тұ лғ а ауысқ анда (істі қ абылдау – тапсыру кү ні);

- талан – тараж жә не қ аскү немдік фактілерін белгілегенде сондай – ақ қ ұ ндылық тар бү лдірілгенде – мұ ндай фактілерде дереу тү гендеу;

- тө тенше жағ дайдан болатын ө рт немесе стихиялық (дү лей) апат кезінде, бұ л апаттар басылғ аннан кейін тү гендеуді дереу қ олғ а алу;

- тарату (бө ліністік) балансы жасалмастан бұ рын субъектіні таратуда (қ айта ұ йымдастыруда);

- негізгі қ ұ ралдарды жә не тауарлы – материалдық қ орларын қ айта бағ алауда – субъектінің есептік саясатымен белгіленген мерзімде жә не Қ азақ стан Республикасы заң ында қ арастырылғ ан басқ а жағ дайлар.

Аяқ талмағ ан қ ұ рылыстарды тү гендеу барысында оның бар – жоқ тығ ын жә не заттай кө лемі тексеріледі, сонымен бірге оның қ ұ рамына қ ұ рал – сайман, қ ұ растырылмай есептен шығ арылғ ан монтаж кіретінін немесе кірмейтінін анық тау; қ ұ рылыс – монтаж жұ мыстарының қ ұ рамында – жоспарсыз жұ мыстың бар – жоғ ы анық талуы керек; тоқ татылғ ан жә не уақ ытша тоқ татылғ ан қ ұ рылыс объектілерінің жағ дайын анық тайды.

Аяқ талмағ ан кү рделі жө ндеулерді тү гендеу нақ ты ө ндірістің заттай жұ мысын, оның кө лемін жә не қ ұ нын белгілеуді білдіреді.

Кассадағ ы ақ ша қ аражатын кассадағ ы қ олда бар ақ шаны белгілеу жолымен жә не қ атаң есеп берумен банктерді полистік (сақ тандыру куә лігі) қ айта есептеумен тү гендейді.Тү гендеу нә тижесін жеке “Қ олда бар ақ шаны тү гендеу актісімен” рә сімдейді.

Кассадан тү гендеу шаруашылық жү ргізуші субъектінің басшылығ ымен ә зірленген жә не бекітілген кассалық операцияларды жү ргізу Ережесіне сә йкес жү зеге асырылады. Кассаны тү гендеу, қ атаң есеп барумен қ ұ жаттар жә не бланкілерді (ә уе – жә не теміржол билеттері, жанар – жағ ай май (бензин) талондарын жә не т.б.) тү гендеу ә детте бас бухгалтер мен кассирдің қ атысуымен кенеттен болады. Тү гендеу кезінде қ олда бар ақ ша полистік қ айта есептеліп, кассада сақ таулы басқ а да қ ұ ндылық тар тексеріледі. Тү гендеу басталғ анша (бірнеше касса) оларғ а сү ргі салынады, яғ ни мө рленеді. Кассир тү гендеу сә тінде кассалық есеп беруді жасау керек жә не кассалық кітапша бойынша ақ ша қ аражатының қ алдығ ын шығ аруы керек. Кассирден барлық кіріс жә не шығ ыс қ ұ жаттары есеп беруге кірді жә не кассада кірістелінбеген, есептен шығ арылмағ ан сомма қ алғ ан жоқ, деген қ олхат алынады. Ақ ша қ айта есептелінгеннен кейін кассадағ ы ақ ша қ аражатын тү гендеу актісі жасалады. Тү гендеу нә тижесі кассалық кітапша бойынша бухгалтерлік есеп деректерімен салыстырылады. Актіге анық талғ ан жолсыздық тар туралы кассирдің тү сініктемесі жә не тү гендеу нә тижесі бойынша ары қ арай шешім туралы субъект басшысының қ арары жазылады.

Тү гендеу барысында мыналарды тексеру аса қ ажет: кассирмен толық материалдық жауапкершілік туралы келісімшарт бекітілді ме, касса талапқ а сай жарақ талғ ан ба, сейф кілттерінің дубликат (кө шірме нұ сқ асы) қ айда сақ талады.

Мысалы. Кассаны тү гендеу барысында 150 тенге артық шық ты. Мұ ндай жағ дайда кассалық кіріс ордері жазылып, мына жазулар бойынша ресімделетін субъект қ ызметінің нә тижесіне кірістеледі (жатқ ызылады):

451” Кассадағ ы ұ лттық валюта тү ріндегі қ олма - қ ол ақ шалар” шот дебеті

727 “Негізгі емес қ ызметтен алынғ ан басқ адай табыс” шот кредиті 150 тең ге

Егер кассаны тү гендеу кезінде 5 000 тенге кем шық са, мұ ндай жағ дайда:

- анық талғ ан кем сомағ а кассалық шығ ыс ордері жазылады:

334 “Бү лінген қ ұ ндылық шығ ыны, кем шығ у” шот дебеті

451 “Кассадағ ы ұ лттық валюта тү ріндегі қ олма - қ ол ақ шалар”

шот кредиті 5 000 тең ге

- кассирдің мойнына ақ шы салу;

333 “Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу” шот дебеті

334 “Бү лінген қ ұ ндылық шығ ыны, кем шығ у” шот кредиті 5 000 тең ге

- кассирмен кем шығ уды жабу (кассалық кіріс ордері жазылады):

451 “Кассалық ұ лттық валюта тү ріндегі қ олма - қ ол ақ шалар” шот дебеті

333 “Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу” шот кредиті 5 000 тең ге.

Тексеруге жататындар:

- есеп беруші тұ лғ алармен есеп айрысу - Қ азақ стан Республикасы заң ында белгіленген іс сапар жә не ө кілдік шығ ындардың орнын толтыру нормасына, субъектінің кассалық операцияларды жү ргізу Ережесіне сә йкес шаруашылық, ө кілдік жә не іссапар шығ ындарына арналғ ан ақ шалай қ аражатты беру негіздемесінің дұ рыстығ ын тексереді.Ақ шалай қ аражатты беру жә не шығ ын кә сіпорындардағ ы 24 “ Шығ ын кә сіпкерлік субъектілердің есебі жә не есеп беруі” Стандартына сә йкес тексеріледі;

- кредиттерді алу жә не ө теу бойынша ба айырысу нкпен есеп – тексеру барысында ағ ымдық, корреспонденттік немесе жинақ шоттары мен оларғ а тіркелген қ осымша ақ тау қ ұ жаттарына қ атысты банк жазулары салыстырылады.Ақ шалай кредит сомасының есептелу мерзіміне жә не процент тө леміне (кредиттік келісімшартпен анық талады) сә йкес кө рсетіледі;

- сатып алушылар жә не тапсырыс берушілермен, жабдық таушылар жә не мердігерлермен есеп айырысу – субъект таң дағ ан есептік саясатқ а сә йкес тексереді. Мынаны есте ұ стау керек: талап қ ою мерзімі 3 жылды қ ұ райды (Қ азақ стан Республикасы Азаматтық кодексінің 178 – бабы, Салық кодексінің 219 – бабы, 1 – тармағ ы, 1 – тармақ шасы). Талап қ ою мерзімі келісімшарт негізінде қ арызды кешіктіру (қ арызды тө леу мерзімін ө ткізіп алу) сә тінен басталады. Талап қ ою мерзімі біткен (ө тіп кеткен) дебиторлық берешек субъект басшысының шешімі бойынша резерв есебінен есептен шығ арылады (БЕС 5 “Табыс” жә не оғ ан ә дістемелік ұ сыныс

болып табылатын “Кү мә нді қ арыздар бойынша пайда болғ ан резерв”) немесе резерв қ ұ рлмағ ан болса, онда шаруашылық қ ызметінің нә тижесіне жатқ ызылып, салық салғ анда тү зетуге кіреді (Салық кө дексінің 219 – бабы);

- ең бекақ ы бойынша субъектінің қ ызметкерге берешегі – комиссия істелінген жә не істелінбеген уақ ыт ү шін есептелген соманы білдіреді (Салық кодексінің 149 – бабы, 2 – тармағ ы)

- есептеудің дұ рыстығ ы, мө лшерлеме кө лемі жә не салық тө леу мерзімдері жинақ таушы зейнетақ ы ү шін ұ сталымдар, сондай -ақ бұ лардың бухгалтерлік есеп шоттарында кө рініс табуы;

- алдағ ы кезең шығ ындары - қ ұ жат бойынша шотта кө рініс табатын сома, сонымен бірге шығ ынғ а жатқ ызылатын сома белгіленеді;

- жабдық таушылар жә не мердігерлермен есеп айырысу – жолдағ ы тауарлар сомасының бір бө лігі жә не фактурасы жоқ жеткізілім бойынша.

Инвестицияны тү гендеу қ ұ нды қ ағ аздарғ а жұ мсалғ ан шығ ынды растайтын қ ұ жаттар, олардың дұ рыс ресімделуі, қ ұ нды қ ағ аз балансында ескерілген қ ұ нның нақ тылығ ы, уақ тылығ ы жә не қ ағ аз бойынша алынғ ан табыстардың бухгалтерлік есепте толық кө рініс табуы тексеріледі.

Материалдық емес активтерді тү гендеу олардың есепте дұ рыс ә рі уақ тылы кө рініс табуы, субъектінің оны пайдалану қ ұ қ ын растайтын (патент, лицензия, тауарлық таң ба жә не т.б.) қ ұ жаттардың қ олда бар болуы тексеріледі.

Материалдық емес активтерді қ абылдау – тапсыру Актілерінің қ олда бар болуы жә не уақ тылы жасалынуы, олардың бастапқ ы қ ұ ны, амортизациялық аударымның анық талуы мен есептелуі жә не басқ а да аса қ ажетті деректер кө рсетіледі.

Қ аржылық есеп беру – субъектілердің пайдалануына ұ сынылатын қ аржылық ақ параттардың сипаты жә не кө лемі.Экономикалық шешім қ абылдау барысында олар субъектілердің қ аржылық есептеріне сү йенеді.

Қ аржылық ақ параттарды пайдаланушылардың 2 негізгі топтары:

1. Ішкі

2. Сыртқ ы

Сыртқ ы пайдаланушылар 2 факторғ а бө лінеді:

1. Субъект қ ызметіне тікелей қ аржылық мү десі бар.

2. Субъект қ ызметіне жанама қ аржылық мү десі бар.

Тікелей қ аржылық мү десі бар пайдаланушылардың категориясына жататындар:

1. Қ азіргі жә не болуы ық тимал инвесторлар.

2. Қ азіргі жә не болуы ық тимал кредиторлар.

3. Сатып алушылар.

Жанама қ аржылық мү десі бар пайдаланушылар категориясына жататындар:

1. Салық органдары

2. Реттеуші органдар

3. Статистикалық органдар

4. Аудиторлар, кең есшілер, тұ тынушылар тобы жә не т.б..

Нығ айтылғ ан қ аржылық есеп туралы тү сінігі.

Бизнестің дамуындағ ы болашағ ы анағ ұ рлым зор тенденцияның бірі бір компаниялардың акциялық пакетін екіншілердің сатып алуы, еншілес қ оғ амдар қ ұ ру, бірлесе қ ызмет жасау туралы келісім-шарттар жасау, компаниялардың басқ аша жолдармен қ осылуы мен бірігуі болып табылады. Компаниялар басшылары, иелері, инвесторлар жә не басқ а да тұ тынушылар шаруашылық субъектісі қ алай жұ мыс істеп жатқ аннын бағ алап, талдау ү шін ерекше, дә лдеп айтқ анда нығ айтылғ ан есеп жасау қ ажеттілігі туындайды.

Нығ айтылғ ан есеп дегеніміз – бір-бірімен ө зара байланысты, бірың ғ ай шаруашылық бірлестігі ретінде қ арастырылғ ан ұ йымдар тобының қ аржылық есебі. Ол осы топтың есеп беріліп отырғ ан уақ ыт ішіндегі мү ліктік жә не қ аржылық жағ дайын, сондай-ақ оның есепті кезең ішіндегі қ ызметтің қ аржылық нә тижелерін сипаттайды. Мұ ндай есепті жасау тә ртібін Қ Р-ның бухгалтерлік есеп жө ніндегі Ұ лттық коиссиясының 1996 жылғ ы 14 қ арашадағ ы қ аулысымен бекітілген №13 «Нығ айтылғ ан есе жә не еншілес серіктестіктерге берілетін инвестиция есебі» СБУ ретке келтіреді.