Банктік құрылымдағы салықтардың ролі

Бюджетке тө ленетін міндетті тө лемдердің тү рлері: салық, алымдар, тө лемақ ы ж/е мемлкеттік баж. Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде ж/е белгілі бір кө лемде алынатын, заң бойынша қ арастырылғ ан міндетті тө лемдер. Алым дегеніміз – белгілі бір қ ызмет тү рін бастар алдында немесе осы қ ызмет тү ріне қ ұ қ ық берер кезде тө ленетін міндетті тө лем. Тө лемақ ы – белгілі бір қ ызмет тү рін пайдаланғ ан кезде тө ленетін міндетті тө лем. Мемлекеттік баж дегеніміз – уә кілдік берілген мем-к органдардың немесе лауазымды адамдардың заң дық мә ні бар іс-қ имылдар жасағ аны ү шін ж/е қ ұ жаттарды бергені ү шін алынатын міндетті тө лем.

Дамығ ан елдердегі тө лем жү йесінің қ ұ рылымы мен ерекшеліктері (АҚ Ш, Жапония, Швецария). Қ РҰ лттық Банкінің тө лем жү йесін жасау барысында дамығ ан елдерде сонымен қ атар Шығ ыс Еуропа, Балтық жə не ТМД елдерінде жұ мыс

істейтін тө лем жү йелерінің тə жірибесі зерттелген. Банкаралық тө лемдердің жү ргізілуін тездетуге септесетін республи каның тө лем жү йесін дамытудағ ы негізгі сə ттердің бірі 1996 жылғ ы тамызда Қ БЕО негізінде жалпы негізде есеп айырысу жү зеге асыратын жə не перспективалы RTGS сипаттамаларына ие ірі тө лемдер жү йесін (нақ ты уақ ыт режимінде жалпы есеп айырысулар жү йелері) қ ұ ру болып

табылады. Осы жү йені қ ұ ру жə не дамыту мақ сатында Швейцарияның тə жірибесі, оның ішінде SIC (Swiss Interbank Clearing) жү йесін қ ұ ру тə жірибесі негізге алынғ ан.

Дамығ ан елдердегі клирингтік жү йелерді қ ұ ру тə жірибесін зерттеу нə тижелері бойынша, Ұ лттық Банк Қ азақ станда

американдық автоматтандырылғ ан клирингтік палатаның типі бойынша клирингтік жү йені қ ұ ру туралы шешім қ абылдады. Қ азіргі таң да Қ БЕО клирингтік палатасы оның американдық баламасы бойынша жұ мыс істейді, бұ л қ атысушыларғ а дербес ө тімділігін басқ аруғ а жə не тө лемдердің қ арсы ағ ындарын мол пайдалануғ а мү мкіндік береді. АҚ Ш тө лем жү йесіндегі қ олданылатын карточкалар: VISA-карточкалар саны мен айналымы б/ша ең ірі халық аралық тө лем жү йесі. 2.MasterCard-екі компаниядан қ ұ ралғ ан консорциум. Дү ниежү зілік нарық та 2-ші орында. 3.Amerikan Express- пластикалық карточкалар нарығ ындағ ы кө лемі б/ша 3-ші компания. туристік жолдамаларды уйымдастырып, саяхатшыларғ а қ аржылық ж/е басқ а да қ ызмет кө рсетеді. 4.Western Union- ақ шалай чектер мен басқ а да электрондық тө лем жү йесін қ олдана отырып тө лем операцияларымен ақ шалай аударымдарды жү зеге асырады. Жапонияда JCB интернейшнл-ішкі тө лем жү йесінде қ олдануғ а арналғ ан бірнеше ірі банктер шығ аратын карточка. Швейцарияда электрондық банкаралық тө лем жү йесі SIC Швейц Ұ лттық банкісінде сақ талғ ан франктермен тө лемді іске асырады. тө лемдердің кө лемі шектелмейді.

Қ Р тө лем жү йесі оның қ ұ рылымы. асты

Қ Р тө лем жү йесінің ерекшеліктері. Қ азақ стан Республикасы аумағ ында келесідей тө лем жү йелері жұ мыс істейді:

- нақ тылы уақ ыт режиміндегі бү тіндей (жалпы) есеп айрысу жү йесі (ақ ша аударымдарының банкаралық жү йесі); ААБЖ-де тө лемдер пайдаланушылар шотындағ ы ақ ша қ аражаттары шегінде нақ тылы уақ ытта жү зеге асырылады. ААБЖ-де электронды мә ліметтерді беруді куә ландыруғ а жә не оларды беру кезінде қ ателерді табуғ а бағ ытталғ ан ақ параттық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету процедуралары сақ талады. Қ БЕО-ғ ы мен пайдаланушылар, жіберілген жә не қ абылданғ ан электронды мә ліметтердің есебін қ амтамасыз етіп, оның бақ ылауын жү ргізеді. ААБЖ-де ө ң делетін барлық электронды мә ліметтер аудиторлық із қ алдырады.

- клирингтік жү йе (бө лшек тө лемдер жү йесі). Бө лшек тө лемдер жү йесі - клирингтік палаталар (клирингтік жү йе)арқ ылы кішігірім сомадағ ы тө лемдердің электрондық аударымдарының жү йесі. Бө лшек тө лемдер жү йесінің негізгі ерекшелігі мұ нда тө лемдер жеке дербес негізде емес, операциялық кү н ішінде жү йе қ атысушыларынан келіп тү скен тө лемдер бойынша олардың ө зара талаптары мен міндеттемелері бойынша таза айырмашылық тары анық талып, тек сол анық талғ ан ә рбір жү йе қ атысушысының таза позициялары кө лемінде ақ ша аударымын жү зеге асырудан тұ рады.

Қ азақ стандағ ы Банкаралық есептер орталығ ының функциялары. Қ БЕО-тө лем жү йесін пайдаланушылардың тө лем қ ұ жаттарының негізінде олардың шоттарына ақ ша қ аражаттарының уақ ытылы тү суін ж/е ө зара толық ақ параттармен қ амтамасыз ететін мекеме. Қ БЕО қ азіргі заманғ а сай қ ұ рал жабдық тармен жабдық талып, тө лем тапсырмаларымен есеп айырысуларды қ амтамасыз ететін электронды бағ дарламалар қ ондырылды. Ондай бағ д-ғ а Кубаж-1 К-2 жатады. К-1-бұ л Қ Р Ұ Банкінің автоматтандырылғ ан жү йесін, ал Кубаж-2 Кубаж-1 бағ д-ң жетілдірілген нысанын сипаттайды. Қ БЕО базасында ірі тө лемдер жү йесі ұ йымдастырылып, ол жү йе жалпы тө лемдерді нақ ты режимде жү зеге асырып, электрондық тө лемдерді ө ң деуді жү зеге асырады.

Қ Р тө лем жү йесіндегі банкаралық ақ ша аударымдарының қ ұ рылымы. Ақ ша аударымдарының банкаралық жү йесі (ААБЖ) Қ Р аумағ ында нақ тылы уақ ыт режимінде жұ мыс істейтін бү тіндей (жалпы негіздегі) тө лемдер жү йесі Қ азақ стан банкаралық есеп айырысу орталығ ы (Қ БЕО) негізінде 1996 жылдың тамызынан бастап жұ мыс істеп келеді. Бұ л жү йе бұ рын Ірі тө лемдер жү йесі деп аталғ ан болатын (ІТЖ).

ІТЖ жетілдіру жә не оны дамығ ан шет елдердің жұ мыс істеп тұ рғ ан жалпы негіздегі есеп айрысу жү йелеріне жақ ындату мақ сатында Ұ лттық Банк тарапынан жұ мыстар жү ргізілді. 2000 жылдың соң ында ІТЖ жү йе қ атысушыларының есепшотын дағ ы ақ ша қ аражаттары шегінде нақ тылы уақ ыт режимінде есеп айрысуларды жү ргізетін (RTGS – нақ тылы уақ ыт режиміндегі есеп айрысулар) жә не халық аралық қ аржы ұ йымдарының жалпы негіздегі тө лемдер жү йесіне қ ойылатын барлық негізгі талаптарғ а жауап беретін ақ ша аударымдарының банкаралық жү йесі болып кайта қ ұ рылды. Кез-келген ел ү шін RTGS жү йесін қ ұ ру қ аржы сферасында ең жоғ ары басымдық қ а ие. Мұ ндай жү йенің болуы мемлекеттің банк жү йесінің тұ рақ ты жұ мыс істеуін сипаттайды. ААБЖ-ң мақ саты осы жү йе пайдаланушыларының Ұ лттық Банктегі шотындағ ы ақ ша қ аражаттарын қ олдана отырып, жә не осы қ аражаттардың шегінде операциялық кү н ішінде ұ лттық валютада қ айтарымсыз жә не тү пкілікті есеп айрысуларды қ амтамасыз етуден тұ рады. ААБЖ-де ірі жә не ү лкен басымдық қ а ие тө лемдер жасалады. Ақ ша аударымдарының банкаралық жү йесінің жұ мыс істеу ерекшеліктері ААБЖ-де мә ліметтерді беру жә не қ абылдау тек қ ана электронды тә сілмен жү зеге асады. ААБЖ-де электронды мә ліметтерді беруді куә ландыруғ а жә не оларды беру кезінде қ ателерді табуғ а бағ ытталғ ан ақ параттық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету процедуралары сақ талады. Қ БЕО-ғ ы мен пайдаланушылар, жіберілген жә не қ абылданғ ан электронды мә ліметтердің есебін қ амтамасыз етіп, оның бақ ылауын жү ргізеді. ААБЖ-де ө ң делетін барлық электронды мә ліметтер аудиторлық із қ алдырады. Жоғ арыда аталып ө ткендей, ААБЖ-де тө лемдер пайдаланушылар шотындағ ы ақ ша қ аражаттары шегінде нақ тылы уақ ытта жү зеге асырылады. Пайдаланушы позициясында тө лем қ ұ жатында кө рсетілген сомағ а сә йкес тө лем жасауғ а ақ шаның болмауы немесе жеткіліксіздігі жағ дайында Қ БЕО-да тө лем тапсырымдары кезекке тұ рады. Кезекте тұ рғ ан қ ұ жаттар басымдылық кодтарына сә йкес ө ң деледі. Басымдылық кодтары шең берінде кезекте тұ рғ ан тө лем тапсырымдарының орындалуы FIFO – бірінші келген, бірінші шығ ысқ а қ ағ идасы бойынша, олардың кезекке келіп тү су тә ртібімен жү зеге асады. Пайдаланушылар тө лем тапсырымдарының орындалу кезектілігін белгілеуге жә не ө згертуге қ ұ қ ылы. Пайдаланушылардың кезекке орналастырылғ ан тө лем қ ұ жаттарын қ айтарып алуғ а мү мкіндіктері бар. ААБЖ-де мә ліметтерді ө ң деу жылдамдығ ы орташа алғ анда секундына 5-7 ө ң делген трансакциялар.

Қ Р Ұ лттық банк ж/е оның Қ Р тө лем жү йесіндегі ролі. Республиканың тə уелсіздігі жылдары ішінде Ұ лттық Банк тө лем жү йелерін дамыту жə не жетілдіру бойынша айтарлық тай жұ мыс жү ргізді. Жү ргізілген жұ мыстар нə тижелері б/ша қ азіргі таң да Қ Р аумағ ында келесі ұ лттық тө лем жү йелері жұ мыс істейді – операторы «Қ Р Ұ лттық Банкінің Қ азақ стан банкаралық есеп айырысу орталығ ы» РМК болып табылатын Банкаралық ақ ша аудару жү йесі (БААЖ) жə не Банкаралық клиринг жү йесі. Халық аралық қ аржы ұ йымдарының сарапшылары (Халық аралық валюта қ оры, Дү ниежү зілік Банк) ел аумағ ында уақ тылы тө лем жү ргізу жə не ақ ша аударуды қ амтамасыз ететін Қ азақ станның тө лем жү йелерінің жоғ ары тиімділігі мен сенімділігін атап ө ткен болатын. Осылайша, Халық аралық валюта қ оры кең есшілерінің бағ асы бойынша тө лем жү йелері жү йелік тұ рғ ыдан маң ызды тө лем жү йелері ү шін Халық аралық Есептер Банкі бекіткен барлық Негізгі қ ағ идаттарғ а толық сə йкес келеді. Қ азақ стан Ұ лттық Банкінің ел аумағ ында қ ауіпсіз жə не ү здіксіз тө лем жү ргізу жə не ақ ша аударуғ а бағ ытталғ ан негізгі функцияларының бірі тө лем жү йелерін қ адағ алау(оверсайт) болып табылады.

Қ Р тө лем жү йесінің даму сатылары. Сенімді жә не қ ауіпсіз тө лем жү йелері мемлекеттің қ аржы жү йесінің тұ рақ тылығ ының артуына ық пал етеді, тұ тастай алғ анда, қ аржы ресурстарын тиімді пайдалануды қ амтамасыз етеді жә не қ аржы нарық тарының ө тімділігін жақ сартады, сондай-ақ сатушылар мен сатып алушылардың арасындағ ы уақ ытылы есеп айырысуғ а кепілдік береді. Бастапқ ы қ алыптасу сатысында Қ Р тө лем жү йелері реформасының негізгі мақ саттары банктер мен олардың клиенттері арасында тө лемдердің жү ргізілуін (90-шы жылдардың басында бір тө лемің ө ткізілуі 3-12 кү нді қ ұ райтын) жылдамдату, сондай-ақ айналысқ а ә р тү рлі тө лем қ ұ ралдарын (тапсырмаларды, чектерді, тө лем талаптарын) мейлінше кең ендіру болып табылды. Тө лем жү йесін реформалаудың алғ ашқ ы қ адамы 1991 жылы коммерциялық банктердің филиаларалық айналымдар (ФАА) шоттарының Қ Р Ұ лттық Банкінің филиалдарында ашылғ ан корреспонденттік шоттарғ а кө шуі болып табылды, мұ ның ө зі ФАА-ны жабуғ а, банкаралық есеп айырысуларды ұ йымдастыруды реттеуге жә не коммерциялық банктерге кассалық қ ызмет кө рсетуді орындауды қ амтамасыз етуге мү мкіндік берді. 1993 жылы техникалық қ ұ ралдардың дайын болуына қ арай, тө лемдерді жылдамдату, сондай-ақ жалғ ан авизоны пайдалануғ а жол бермеу мақ сатында Қ азақ стан облыстарының арасындағ ы есеп айырысуларда электрондық тө лемдерді ендіру басталды. 1995 жылы Ұ лттық Банктің негізінде Қ азақ стандағ ы тұ ң ғ ыш Алматы клиринг палатасы (АКП) ұ йымдастырылды, ол кө пжақ ты ө зара есептесу ә дісі бойынша жұ мыс істеді. Қ Р тө лем жү йесін дамыту жә не жетілдіру мақ сатында Ұ лттық Банктің облыстық филиалдарының жанында аймақ тық клиринг палаталары қ ұ рылды, олар аймақ ішілік тө лемдердің банкаралық клирингін жү зеге асырды. Осы кезең де барлығ ы 19 клиринг палатасы болды.

1998 жылдың қ азаны мен қ арашасы аралығ ындағ ы кезең де жү ргізілген Ұ лттық Банктің орталық аппаратында екінші дең гейдегі банктердің корреспонденттік шоттарын орталық тандыру тө лем жү йелерін жетілдіруге ық пал еткен маң ызды іс-шара болып табылды. Корреспонденттік шоттарды орталық тандыру Ұ лттық Банкке есеп айырысу банкінің жә не банктер банкінің функцияларын жедел жү зеге асыруғ а, тө лем жү йесін жә не тұ тастай алғ анда, банк жү йесін бақ ылау функцияларының тиімділігін арттыруғ а мү мкіндік берді. Бө лшек тө лемдер нарығ ын дамыту жә не банк қ ызметіндегі осы салада кө рсетілетін қ ызметтің сапасын жақ сарту мақ сатында Ұ лттық Банк 1999 жылы Ұ лттық Банктің облыстық филиалдары жанындағ ы клиринг палаталарын жауып тастады. Қ азіргі уақ ытта бө лшек тө лемдер клирингін Қ БЕО-ның клиринг жү йесі жү зеге асырады. 2000 ж аяғ ында Қ БЕО Ірі тө лемдер жү йесі пайдаланушылардың шотындағ ы қ ол жететін қ аражаттар шегінде нақ ты уақ ыт режимінде есеп айырысуларды (RTGS) жү зеге асыратын жә не халық аралық қ аржы ұ йымдарының жалпы негізде тө лем жү йелеріне қ оятын барлық негізгі талаптарына жауап беретін Банкаралық ақ ша аударымдары жү йесі (БААЖ) болып қ айта қ ұ рылды. БААЖ-ды ендіру Қ азақ станның тө лем жү йелері дамуының келесі кезең і болды, бұ л жү йе мониторингінің жә не жү йеге қ атысушы банктердің ө тімділік тә уекелдерін басқ ару тетіктерін жетілдіруге мү мкіндік берді. Қ азіргі уақ ытта Қ азақ стан Республикасының аумағ ында екі ұ лттық жү йе жұ мыс істейді: Банкаралық ақ ша аударымдары жү йесі (БААЖ) жә не Банкаралық клиринг жү йесі (БКЖ).

Қ Р тө лем жү йесінің қ ұ рылымы мен ерекшелігі. Қ азақ стан Республикасы аумағ ында келесідей тө лем жү йелері жұ мыс істейді: - нақ тылы уақ ыт режиміндегі бү тіндей (жалпы) есеп айрысу жү йесі (ақ ша аударымдарының банкаралық жү йесі); ААБЖ-де тө лемдер пайдаланушылар шотындағ ы ақ ша қ аражаттары шегінде нақ тылы уақ ытта жү зеге асырылады. ААБЖ-де электронды мә ліметтерді беруді куә ландыруғ а жә не оларды беру кезінде қ ателерді табуғ а бағ ытталғ ан ақ параттық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету процедуралары сақ талады. Қ БЕО-ғ ы мен пайдаланушылар, жіберілген жә не қ абылданғ ан электронды мә ліметтердің есебін қ амтамасыз етіп, оның бақ ылауын жү ргізеді. ААБЖ-де ө ң делетін барлық электронды мә ліметтер аудиторлық із қ алдырады. - клирингтік жү йе (бө лшек тө лемдер жү йесі). Бө лшек тө лемдер жү йесі - клирингтік палаталар (клирингтік жү йе)арқ ылы кішігірім сомадағ ы тө лемдердің электрондық аударымдарының жү йесі. Бө лшек тө лемдер жү йесінің негізгі ерекшелігі мұ нда тө лемдер жеке дербес негізде емес, операциялық кү н ішінде жү йе қ атысушыларынан келіп тү скен тө лемдер бойынша олардың ө зара талаптары мен міндеттемелері бойынша таза айырмашылық тары анық талып, тек сол анық талғ ан ә рбір жү йе қ атысушысының таза позициялары кө лемінде ақ ша аударымын жү зеге асырудан тұ рады.

Қ азақ стандағ ы клиринг жү йесінің тө лем жү йесіндегі дамуы. Клирингтік палатаның негізгі қ ызметі: -клирингке қ атысушы банктердің ө кң лдері арасында ү здіксіз чектердің айырбасын қ амтамасыз ету; - ө зара талаптарды ескеру арқ қ атысушы банктердің таза ұ станымын анық тау; банк мекемелерінің корреспонденттік шоттары б/ша ақ ырғ ы таза ұ станымды кө рсету мақ сатында клирингтік нә тижелері туралы Қ Р Ұ банкке ақ параттар беру. Банкаралық клиринг –талаптар мен міндеттемелерді ө зара есепке алуғ а негізделген, тауарлар мен кө рсетілген қ ызметтер ү шін қ олма-қ олсыз есеп айырысулардың жү йесін білдіреді. Банкаралық қ лиринг екінші дең г банктердің кор шоттары кө мегімен іске асырады. Банкаралық клирингтің объектілеріне мыналар кіреді: тө лем тапсырмалары; ақ шалай аударымдар; чектер; вексельдер; бағ алы қ ағ аздар; аккредетивтер; заимдар. Сол уақ ыттары Қ азақ станда 19 клирингтік палаталар қ ызмет етті. 1995 ж 30 желтоқ санында клирингтік палата қ айта тү рлендіріліп, нә тижесінде Қ аз банкаралық есеп айырысу орталығ ы қ ұ рылды. Қ БЕО- тө лем жү йесін пайдаланушылардың тө лем қ ұ жаттарының негізінде олардың шоттарына ақ ша қ аражаттарының уақ ытылы тү суін ж/е ө зара толық ақ параттармен қ амтамасыз ететін мекеме.

Қ азіргі таң дағ ы салық тық қ ұ рылымның Қ азақ стандағ ы даму мазмұ ны. Қ Р-ның жаң а Салық ж/е бюджетке тө ленетін басқ ада міндетті тө лемдер туралы (Салық Кодексі) Қ Р-ның 2008жылғ ы 10 желтоқ сандағ ы №100-IV Заң ымен қ абылданды, 2009 жылдың 1қ аң тарында қ олданысқ а енгізілді. Осы заң 2009-2011жылдар алығ ында қ олданыста болады. СҚ мазмұ ны: Негізінен 21бө лімнен, 95 тараудан, 688 баптан қ ұ ралғ ан. Ү лкен бө лімдері Жалпы, Ерекше ж/е Салық ә кімшілігін жү ргізу бө лімдері. Жалпы бө лім: Жалпы ережелер мен Салық міндеттемесі деген екі бө лімнен тұ рады. Ерекше бө лім: негізгі ережелер, корпоративтік табыс салығ ы, арнайы экон/қ аймақ тардың аумақ тарында қ ызметін жаң адан ашқ ан ұ йымдарғ а салық салу, жеке табыс салығ ы, халық аралық салық салудың ерекшеліктері, қ осылғ ан қ ұ н салығ ы, акциздер, экспортқ а рента салығ ы, жер қ ойнауын пайдаланушыларғ а салық салу, ә леуметтік салық, кө лік қ ұ ралы салығ ы, жер салығ ы, мү лік салығ ы, ойын бизнесі салығ ы, тіркелген салық, арнаулы салық режимі деген 16 бө лімнен тұ рады. Салық ә кімшілігін жү ргізу бө лімі: салық тық бақ ылау ж/е салық ә кімшілігін жү ргізудің ө зге де нысандары, салық тық тексеру нә тижелеріне ж/е салық қ ызметі органдары лауазымды адамдардың ә рекетіне (ә рекетсіздігіне) шағ ым жасау деген екі бө лімнен тұ рады. Сонымен қ атар Салық Кодексін қ олданысқ а енгізу туралы қ осымша бар. СК да салық заң дарын қ олдану, олардың ставкасын білу, заң ның қ олдану аясын білдірген. Ал қ осымшада кейбір ө згертулердің болу тә ртібі, қ олданысқ а ену мерзімдері кө рсетілген.

Қ аржы қ атынастарындағ ы салық

Салық саясатының міндеті. Салық саясаты – мемлекеттің салық салу аясындағ ы жү ргізіп отырғ ан шараларының жү йесі.

Салық саясатының мазмұ ны мен мақ саты қ оғ амның ә леуметтік–экономикалық қ ұ рылуымен, экономикалық саясатының жалпы бағ ытымен, сондай–ақ қ аржы саясатының нақ ты ә дістерімен сипатталады. Салық саясатының міндеттеріне мыналар жатады: – мемлекетті ө з функциялары мен міндеттерін орындау ү шін қ ажетті қ аржы ресурстарымен қ амтамасыз ету; – жалпы ел шаруашылық тарын реттеуге жағ дай жасау;

– нарық тық қ атынас процесінде пайда болатын халық табысы дең гейіндегі тең сіздікті дең гейлестіру (тегістеу).

Салық салу элементтері ж/е мазмұ ны С д/з мерзімде ж/е белгілі бір кө лемде алынатын, заң б/ша қ арастырылғ ан міндетті тө лем/р. С.элементтері: с.субъектісі; с.объектісі; с.кө зі; с.мө лшері; с.жең ілдіктері; сставкасы; с.кезең і; с.есептеу тә ртібі; с.есептілігі; с.тө леу тә ртібі. С.субъектісі -з н/е ж тұ л/р, яғ ни салық ты тө леушілерді айтамыз. С.объектісі -с.есептелетін база, яғ ни с.не ү шін тө ленетінін қ арастырады. Мыс: табыс, мү лік, тауар ж/е т.б. С.кө зі -с.тө леуге арналғ ан н/е қ олданылатын ақ ша қ аражаттары, бұ л-жалағ ы кіріс, дивиденттер яғ ни с.неден тө ленетінін анық тау. С.мө лшері -с.тө леушінің табысына қ арай алынатын с.сомасын білдіреді ж/е ол шекті, жең ілдікпен, орташа, нө лдік болып бө лінеді. С.шекті мө лшері-табыстың ә р қ осыша бірлігінен тү сетін ү стеме салық ты білдіреді, мыс: ЖТС, ә леуметтік с. ж/е т.б. С.жең ілдік мө лшері-оны мем/т ө з тарапынан белгілі-бір с.тө леушілерге ә леуметтік жағ дайын ескере отырып, с.ставкасы б/ша жең ілдік жасалынады. С.орташа мө лшері-деп с.тө леушінің табыстарын орташа есеппен алады да, сол сомадан с.тө лейді, мыс: патентті алуғ а болады. С.нө лдік мө лшері-бұ л салық тө леуден босатылады. С.жең ілдіктері -тө лем қ абілетін, қ оғ амдық ө ндіріске қ атысу ж/е басқ а да факторларды ескеріп заң мен қ арасытрылғ ан жалпы ережеден шығ ару. С.ставкасы -с.базасының ө лшем бірлігіне с.есептеулерінің шамасын білдіреді. С.ставкасы-с.салу объектісіне процентпен бекітілген с.мө лшері. С.базасы -дег/з с.салу объектімен с.салуғ а байланысты объектінің қ ұ н, физикалық н/е ө згеде сипаттамалыры, олардың негізінде бюджетке тө ленуге тиіс с.ж/е басқ ада мін/тті тө лемдер сомасын айқ ындайды. С.кезең і - с ж/е бюджетке тө ленетін басқ ада міндетті тө лемдерге қ атысты белгіленгенуақ ыт кезең і, ол аяқ талғ ан соң с.базасы айқ ындалады ж/е бюджетке тө ленуге тиіс с ж/е басқ а да міндетті тө лем/р сомасы есептеледі. С.есептеу тә ртібі -салық ты есептеудің 5 кезең і бар: 1) с.салынатын объектіні есепке алу; 2)с.объектісінен с.базасын есептеу; 3)с.ставкасын қ олдану; 4) с.жең ілдіктерін қ олдану; 5)с.сомасын есептеу. С.есептілігі -с.тө леуші ж/е с.агенті с.органдарына табыс ететін, с.міндеттемелін есептеу туралы ақ параты бар қ ұ жаттама. С.тө леу тә ртібі- с.тө леушінің мем/ке с.тө лемдерін тө леуде жү зеге асырылатын с.заң дылық тарына бекітілген ереже. С.тө леу кө здері: табыс; қ ор ж/е жинақ; ө ндірістік капиталдың ақ ша бө лігі, айналым қ аражаттары қ орын қ оса алғ анда; қ аражаттар, мү лікті ө ткізуден тү скен, оның ішінде ө ндірістік капиталдың мү ліктік бө лігі; қ арыз қ аражаттары. С.бір мерзімде ж/е белгілі бір кө лемде алынатын, заң б/ша қ арастырылғ ан міндетті тө лем/р. С.элементтері: с.субъектісі; с.объектіс с.кө зі; с.мө лшері; с.жең ілдіктері; сставкасы; с.кезең і; с.есептеу тә ртібі; с.есептілігі; с.тө леу тә ртібі.

Салық тардың классификациялық тү рлері. 1. ө ніріп алу тә сілі немесе салық салу объектісі бойынша: тікелей ж/е жанама; 2. тікелей салық тар: нақ ты ж/е дербес салық тар; 3. объектінің экон-қ белгілері бойынша: тұ тынуғ а ж/е табысқ а салынатын салық тар; 4. салық кө лемін анық тау тә сілі б/ша: ү йлесімді, ү демелі ж/е кемімелі салық; 5. салық сомасы тү сетін бюджет дең гейіне немесе салық ты алатын ж/е оғ ан билік жасайтын органғ а қ арай: республикалық ж/е жергілікті салық; 6. пайдалану ретіне қ арай: жалпы ж/е мақ сатты салық тар; 7. салық тарды тө леуге байланысты: заттай ж/е ақ шалай салық тар; 8. салық субъектілеріне қ арай: заң ды ж/е жеке тұ лғ алардың салық тары; 9. салық тарыдың қ олдану қ ызметтеріне орай: жай ж/е тө тенше салық тар; 10. салық ты есептеу ж/е тө леу объектісі б/ша: қ ызметақ ылы ж/е қ ызметақ ысыз салық тар; 11. салық базасының пайда болуы ж/е салық ты тө леу кө зіне қ арай: активті ж/е пассивті салық тар; 12. салық тарды салық тө леушілердің арасында бө луге байланысты: ү лестірме ж/е санды салық тар; 13. салық тардың тө леуіне қ арай: тұ рақ ты ж/е біржолғ ы салық тар.

Салық тардың пайда болу ерекшеліктері ж/е қ ұ рылымы Салыктар тауарлы ө ндіріспен бірге, қ оғ амның топқ а бө лінуімен жә не мемлекеттің пайда боуымен, оғ ан ә скер, сот қ ызыметкерлер ұ стауғ а қ аражаттың қ ажет болуынан пайда болды. Салыктың экономикалық мә ні шаруашылық субъектілерінен азаматтардан ұ лттық табыстың бір бө лігін алу жө ніндегі ө ндә рә стік қ атынастардың бір бө лігі болып табыладығ ында. Салық тар мемелекеттің ө мір сү руінің негізі болып саналады. Салық заң ды актлерге сә йкес салык тө леушілермен жү зеге асырылатын бюджетке тө ленетін міндетті тө лем. \салыкты басқ ада тө лемдерден ажырата білуіміз керек \себебі салық белгілі бір обьектлерден «табыс, мү лік, тауар, жер, кө лік, мұ ра» тө ленеді. Сонамен қ атар салық тө леудә і ө зіндік бір мерзімі болады (Салық кезең і бір кү ндік, айлық, тоқ сандық, жылдық) жә не белгілі бір кө лемде немесе мө лшерде (салық ставкасы), алынады, КР мемл№ бюджетінде салық тардың меншікті салмағ ы 70% қ ұ райды.Салық қ ұ қ ығ ы мемлекеттің салық тық ә рекеті процесінде пайда болатын қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін қ ұ қ ық тық нормаларының жиынтығ ы. С мазмұ ны материалдық категория жағ ынан бұ л -белгілі бір ақ ша сомасы болса. Эконом-қ кате- гор. Ретінде бұ л мемл. табысы., Заң ды категор жагынан бұ л заң жү зінде бегіленген міндеттеме б.т. Салық экономикалық белгілірі ретінде келесі кө рсетілгендерді айтуғ а б. С - ақ шалай нысанада тө ленеді.С- кайтарылмайтын тө лем. С- баламасыз сипатта болады. С- салық тө леген кезде меншік нысандары айқ ындалады.С- тұ рақ ты эконом.қ қ атынас туғ ызады.

Салық тық бақ ылау: тү рі, сатылары. Салық бақ ылауы - салық қ ызметі органдарының салық заң дарының орындалуын, ЖЗҚ -на міндетті зейнетақ ы жарналарының, мемлекеттік ә леуметтік сақ тандыру қ орларына ә леуметтік аударымдардың толық жә не уақ ытылы аударылуын бақ ылауы. Салық бақ ылауы тек салық заң дамасындамасын орындалуын, МЗЖ-на уақ ытылы жә не толық аударылуын ғ ана тексеріп қ оймайды, сонымен қ атар, басқ а да міндетті тө лемдердің дұ рыс жә не толық тө ленуін, Қ Р заң дамасындағ ы бұ зылушылық тарды жоюды бақ ылап қ адағ алап отырады. Салық бақ ылауының міндеті мен тапсырмалары ә р тү рлі болады. Соның ішінде негізгі мақ саты - мемлекеттің кіріс бө ліміне табысты енгізу, Қ Р заң дамасының бұ зылушылық тарын жою, салық ты тө лемеуді болдырмау.

Салық бақ ылауы:

1) салық тө леушілерді тіркеу есебі;

2) салық салу объектілері мен салық салуғ а байланысты объектілерді есепке алу;

3) бюджетке тү сімдері есепке алу;

4) Қ Қ С тө леушілерді есепке алу;

5) Салық тексерістері;

6) Камералдық бақ ылау: 7) Салық тө леушілердің қ аржы-шаруашылық қ ызметі мониторингі; 8) Фискалдық жады бар бақ ылау-касса машиналарын қ олдану ережелері; 9) Акцизделетін тауарлардың кейбір тү рлерін таң балау жә не акциздік постыларды белгілеу; 10) Мемлекет мешігіне аударылғ ан мү лікте есепке алу, бағ алау жә не сату тә ртібін сақ тауды тексеру;

11) Уә кілетті органдарғ а бақ ылау жасау нысандарында жү зеге асырылады. Жоғ арыда кө рсетілген салық бақ ылауы нысандарын бақ ылау тек салық қ ызметі органдары жү зеге асырылады. Салық органдары – ол облыстар бойынша, Астана жә не Алматы қ алалары бойынша жә не райондағ ы қ алалардағ ы салық комитеттері, районаралық салық комитеттері. Кө птеген негіздер бойынша салық бақ ылауы келесі классификациялауғ а болады: Жү зеге асырылу нысаны (формасы) б/ша: непосредственный (тікелей)

1) опосредованный (жанама)

тікелей салық бақ ылауы ол салық объектінің ө зінде, тексеруші салық есептілігіне қ атысты бастапқ ы қ ұ жаттарды тексеру мен талдаумен мінезделеді. Опосредованный (жанама) салық бақ ылауы ол салық субъектісі мен салық объектісі тікелей контактқ а (жанасу) тү спей жанама тү рде мінездемеледі жә не тексерушілер тек салық органдарына тапсырылғ ан салық есептілігімен жұ мыс істейді.

· Жү зеге асырылу уақ ыты бойынша:

1) болжамды (предварительный)

2) ағ ымдағ ы (текущий)

3) жалғ асы (последующий).

· Салық бақ ылауының ішкі жә не сыртқ ы мінездемесі бар:

Ішкі бақ ылау - ұ йымның ішкі жү йесінде бақ ылаудың субъектісі мен объектісі бір тү йін болып табылса. Сыртқ ы бақ ылау - ол бір-бірімен бағ ынышты емес субъектілер арасындағ ы қ атынас (Салық комитеті салық тө леушіні тексереді).

Салық тық бақ ылау механизмі. Салық бақ ылауы - салық қ ызметі органдарының салық заң дарының орындалуын, ЖЗҚ -на міндетті зейнетақ ы жарналарының, мемлекеттік ә леуметтік сақ тандыру қ орларына ә леуметтік аударымдардың толық жә не уақ ытылы аударылуын бақ ылауы.

Салық бақ ылауы тек салық заң дамасындамасын орындалуын, МЗЖ-на уақ ытылы жә не толық аударылуын ғ ана тексеріп қ оймайды, сонымен қ атар, басқ а да міндетті тө лемдердің дұ рыс жә не толық тө ленуін, Қ Р заң дамасындағ ы бұ зылушылық тарды жоюды бақ ылап қ адағ алап отырады. Салық бақ ылауының міндеті мен тапсырмалары ә р тү рлі болады. Соның ішінде негізгі мақ саты - мемлекеттің кіріс бө ліміне табысты енгізу, Қ Р заң дамасының бұ зылушылық тарын жою, салық ты тө лемеуді болдырмау. Салық бақ ылауы: 1) салық тө леушілерді тіркеу есебі; 2) салық салу объектілері мен салық салуғ а байланысты объектілерді есепке алу;

3) бюджетке тү сімдері есепке алу; 4) Қ Қ С тө леушілерді есепке алу; 5) Салық тексерістері; 6) Камералдық бақ ылау:

7) Салық тө леушілердің қ аржы-шаруашылық қ ызметі мониторингі; 8) Фискалдық жады бар бақ ылау-касса машиналарын қ олдану ережелері; 9) Акцизделетін тауарлардың кейбір тү рлерін таң балау жә не акциздік постыларды белгілеу; 10) Мемлекет мешігіне аударылғ ан мү лікте есепке алу, бағ алау жә не сату тә ртібін сақ тауды тексеру; 11) Уә кілетті органдарғ а бақ ылау жасау нысандарында жү зеге асырылады.

Жоғ арыда кө рсетілген салық бақ ылауы нысандарын бақ ылау тек салық қ ызметі органдары жү зеге асырылады.

Салық органдары – ол облыстар бойынша, Астана жә не Алматы қ алалары бойынша жә не райондағ ы қ алалардағ ы салық комитеттері, районаралық салық комитеттері. Кө птеген негіздер бойынша салық бақ ылауы келесі классификациялауғ а болады:

· Жү зеге асырылу нысаны (формасы) бойынша:

2) непосредственный (тікелей)

3) опосредованный (жанама)

тікелей салық бақ ылауы ол салық объектінің ө зінде, тексеруші салық есептілігіне қ атысты бастапқ ы қ ұ жаттарды тексеру мен талдаумен мінезделеді. Опосредованный (жанама) салық бақ ылауы ол салық субъектісі мен салық объектісі тікелей контактқ а (жанасу) тү спей жанама тү рде мінездемеледі жә не тексерушілер тек салық органдарына тапсырылғ ан салық есептілігімен жұ мыс істейді.

· Жү зеге асырылу уақ ыты бойынша:

4) болжамды (предварительный)

5) ағ ымдағ ы (текущий)

6) жалғ асы (последующий).

· Салық бақ ылауының ішкі жә не сыртқ ы мінездемесі бар:

Ішкі бақ ылау - ұ йымның ішкі жү йесінде бақ ылаудың субъектісі мен объектісі бір тү йін болып табылса. Сыртқ ы бақ ылау - ол бір-бірімен бағ ынышты емес субъектілер арасындағ ы қ атынас (Салық комитеті салық тө леушіні тексереді).

Салық тың функциялары, тү рлері. С негізгі функциялары: реттеушілік, фискалдық, қ айта бө лу. Рет.қ ызметі -салық тар ел экономикасына ө з ық палын тигізеді, яғ ни салық тық реттеужү зеге асырылады. Срет ең басты мақ саты - ө ндірістің дамуына ық пал ету. С тү рлері, с ставкалары, с жең ілдіктері, с салу ә дістері салық тық реттеудің тетіктері болып саналады. С рет тетіктері ақ ша ж/е бағ а саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағ ын ж/е кіші кә сіпкерлікті дамыту жұ мыстарын жү зеге асырады. Фискалдық н/е бюджеттік қ ызмет. Бұ л қ ызмет арқ мемл бюджет кіріс бө лімі қ ұ рылып, салық тардың қ оғ амдық міндеті артады. Себебі, салық тар мемл бюджеттің кірісін топтастыра отырып, элеуметтік, ә скери –қ орғ аныс, т.б шараларды іске асыруын қ амтамасыз етеді. Қ айта бө лу қ ызметі арқ. Тү рлі субъектілер табысының бір бө лшегі мемлекет пайдасына ө теді. Бұ л қ ызметтің іс-ә рекетінің кө лемі ішкі ішкі жалпы ө німді салық тардың алатын ү лес салмағ ы арқ анық тайды. Мемл осы кө рсетілген салық тардың функциясын пайдалана отырып еліміздің салық жү йесін анық тайды.

Салық сомасының тү рлері. Салық сомасы тү сетін бюджет дең гейіне ж/е салық ты алатын ж/е оғ ан билік жасайтын органғ а қ арай: -жалпымемл н/е республикалық салық тар, - жергілікті салық тар болып бө лінеді. Бұ л негізінен 4 фактор арқ анық талады: -салық ты кім бекітеді (орталық ж/е жергілікті орган), -аталғ ан салық тар қ ай органғ а жаткызылады ж/е салық салудың шарттарын кім анық тайды; - салық тар бюджеттің қ ай тү ріне ьекітілген, яғ ни мемл салық тар респуб бюджетке, жергілікті салық тар жергілікті бюджетке тү седі. Жалпы мемл салық тар: -заң ды ж/е жеке тұ лғ алардан алынатын табыс салығ ы: -қ осылғ ан қ ұ нғ а салық; -акциздер; -бағ алы қ ағ аздармен жасалатын операцияларғ а салынатын салық; -жер қ ойнауын пайдаланушылардың арнайы салығ ы мен тө лемдері. Жерг салық тар –жер салығ ы; заң ды ж/е жеке тұ лғ алардан мү лкіне салынатын салығ ы; -кө лік қ ұ ралдарына салынатын с; -кә сіпкерлік қ ызметпен айналысатын жеке тұ лғ аларды ж/е заң ды тұ лғ аларды тіркегені ү шін алынатын алым; жекелеген қ ызмет тү рімен айналысу қ ұ қ ығ ы ү шін алынатын алым; -аукциондардан алынатын алым.

Салық салу принциптері: 1. Міндеттілік принципі – салық тө леушілер салық заң дарына сә йкес салық салық міндеттемелерін толық кө лемінде ж/е белгіленген мерзімде орындауғ а міндетті болуы тиіс. 2. Айқ ындық принципі – Қ Р-ң салық тары ж/е бюджетке тө ленетін басқ а да міндетті тө лемдер ә рбір салық тө леуші ү шін айқ ын болуы тиіс.Салық салу айқ ындығ ы салық тө леушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының ж/е тоқ татылуының барлық негіздері мен тә ртібі салық заң дарында белгіленген. 3. Ә ділдік принципі – Қ Р-да салық салу жалпығ а бірдей ж/е міндетті болып табылады. Кез келген салық тө леуші ү шін салық салу жү йесі ә ділетті тү рде шешілуі қ ажет. Жеке сипаттағ ы салық жең ілдіктерін беруге тиім салынады. 4. Біртұ тастық принципі – Қ Р-ң салық жү йесі Қ Р-ң бү кіл аумағ ында барлық салық тө леушілерге қ атысты біртұ тас болып табылады. 5. Жариялылық принципі – салық салу мә селелерін реттейтін нормативтік қ ұ қ ық тық актілер ресми басылымда міндетті тү рде жариялануғ а тиіс.

Тө лемдердің тү рлері ж/е мазмұ ны. салық, алымдар, тө лемақ ы ж/е мемлкеттік баж. Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде ж/е белгілі бір кө лемде алынатын, заң бойынша қ арастырылғ ан міндетті тө лемдер. Алым дегеніміз – белгілі бір қ ызмет тү рін бастар алдында немесе осы қ ызмет тү ріне қ ұ қ ық берер кезде тө ленетін міндетті тө лем. Тө лемақ ы – белгілі бір қ ызмет тү рін пайдаланғ ан кезде тө ленетін міндетті тө лем. Мемлекеттік баж дегеніміз – уә кілдік берілген мем-к органдардың немесе лауазымды адамдардың заң дық мә ні бар іс-қ имылдар жасағ аны ү шін ж/е қ ұ жаттарды бергені ү шін алынатын міндетті тө лем.

Тө лем жү йесіндегі басты қ атысушылар мен қ аржы қ ұ ралдары. Тө лем жү йесіне қ атысушылар- кө біне комерц банкілер. Жү йе операторлары қ ызмет кө рсетуді ө з бетінше дамытулары керек. Қ атысушылар: 1.Дә стү рлі тө лемші банк – қ атысушы-банкілердің шоты б/ша есеп айырысу; 2.қ атысушы банкілер - клиенттерге тө лем қ ызметін сату: офистерге қ олдау кө рсету; клиенттермен жұ мыс, клиент талабын талқ ылау; ө ткізілген тө лем бойынша клиентке есеп беру. 3. клиент – тө лем қ ызметін пайдалану ж/е қ атысушы-банкімен ө зара ә рекет. 4.оператор – бірың ғ ай стандарттарды жасау ж/е бақ ылау, қ атысушығ а рұ қ сат беру, келіспеушіліктерді шешу. 5.зерттеуші – бағ дарламамен қ амтамасыз ету, енгізу ж/е қ ызмет кө рсету.

Несиелік процесс, оның ерекшелікр. Н.П.-несиелік операцияны ұ йымдастыру ерекшелігін анық тайтын, банктен қ абылдағ ан белгілі бір ретпен орналасқ ан несиелік қ атынастарды іске асыру нысаны, ә дістері мен тә сілдері.Несиелік процестің ерекшелігі: несиеге деген ө тінішті ө ң деуден басталып, несиенің толық қ айтарылуымен аяқ талады, ә р кезең де пайдаланылатын несиелеу механизмнің элементтері несиелік операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жү зеге асырылу техникасын білдіреді. Несиелеу процесі мынадай кезең дерді қ амтиды:

· несиеге деген ө тінішті қ арау;

· несиелік қ абілетін талдау;

· несиелік келісім-шарт жасау;

· несие беру;

· несиелік мә міленің орындалуына бақ ылау жасау.

Несиелік процесс, несиелік мә міле. Н.П.-несиелік операцияны ұ йымдастыру ерекшелігін анық тайтын, банктен қ абылдағ ан белгілі бір ретпен орналасқ ан несиелік қ атынастарды іске асыру нысаны, ә дістері мен тә сілдері.Несиелік процестің ерекшелігі: несиеге деген ө тінішті ө ң деуден басталып, несиенің толық қ айтарылуымен аяқ талады, ә р кезең де пайдаланылатын несиелеу механизмнің элементтері несиелік операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жү зеге асырылу техникасын білдіреді. Несиелік мә міле: Біріншіден, несие мә мілесінің қ атысушылары - несие берушімен қ арызғ а алушы- экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын ө з мойнына алуығ а материалдық жағ ынан кепілдік беретіндербес заң ды субьектілер сияқ ты алғ а шығ уы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие алушының мү дделері бір жерден шық са, онда бұ л жағ дайда несие ө те қ ажет болады. Несие мә мілесін жү зеге асыру ү шін оның қ атысушылары міндетті тү рде несиеге ө зара қ ызығ ушылық танытулары керек. Несиелік мә міледе қ арызғ а алушы несие берушіге, оғ ан несие беруші ө з талаптарын қ ояды. Алайда, қ арызғ а алушы мен несие беруші несие қ атынастарының толық қ ұ қ ық ты жақ тары болып табылады. Олар міндетті тү рде қ атысуы керек. Несие беруші мен қ арызғ а алушы ө зара іс ә рекеттерінде қ арама – қ айшылық тың бірлігі сипатын кө рсетеді. Несиелік мә міленің қ атысушылары ретіне олар, оның қ арама - қ арсы жақ тарында тұ рады. Олардың мү дделері де бө лек, несие беруші неғ ұ рлым жоғ ары пайыздық несие бергісі келсе, қ арыз алушығ а мү мкіндігінше арзан несие алып, қ осымша қ аржылар табу мү ддесі болып табылады. Кепілдіктер, міндеттемелер: Кепіл ұ стаушының кепіл берушіге талаптары, банктік қ арыз келісімі бойынша кепілзатымен қ амтамасыз етіледі: негізгі қ арыз сомасы жә не қ арыз бойынша есептелген сыйақ ы; ипотекалық келісім бойынша уақ ытында тө лемді орындамағ аны ү шін айыппұ л санкциялары; кепілзатын ө ткізу бойынша шығ ындардың орнын толтыру; кепіл туралы келісімді тіркеу бойынша, оның ішінде, кепілдің пайда болуы, ө згеруі жә не тоқ татылуымен байланысты шығ ындардың орнын толтыру.

Банктікқ арыздық амтамасызету.Кепілқ ою формалары Мү лік кепілзаты (жылжитын жә не жылжымайтын) оны ұ стаушы – несие берушінің осы мү лікті, егер қ амтамасыз етілген кепілзат міндеттемесі орындалмаса, ө ткізуге қ ұ қ ығ ы бар екендігін білдіреді. Кепілзатпен заң ды тұ лғ аның да, жеке тұ лғ аның да міндеттемесі қ амтамасыз етілуі мү мкін. Мұ нда несие беруші кепілзат шарты бойынша ө зге несие берушілерге қ арағ анда кепілге салынғ ан мү ліктің қ ұ нынан қ аражаттың орнын толтыруда артық шылық ты қ ұ қ ық қ а ие болады. кепілзат қ арыздың қ айтарылуын ғ ана қ амтамасыз етіп қ оймай, сонымен бірге, тиісті проценттердің тө ленуін жә не келісімшартта қ арастырылғ ан шарттар орындалмағ анда тұ рақ сыздық айыбының тө ленуі қ амтамасыз етілуі қ ажет. Оның ү стіне, мынаны ескеру қ ажет: кепілге салынғ ан мү ліктің нарық тық қ ұ ны кеміп кетуі мү мкін. Осығ ан орай, кепілзаттың қ ұ ны барлық жағ дайда сұ ралатын ссуданың мө лшерінен жоғ ары болуы керек.Кепілзатпен заң ды тұ лғ аның да, жеке тұ лғ аның да міндеттемесі қ амтамасыз етілуі мү мкін. Кепілзат келісімшарттың немесе заң ның кү шіне қ арай пайда болады. Келісімшарт кү шіндегі кепілзат кең інен тарағ ан. Онда борышқ ор несие берушімен келісімшарт бекітіп, мү лкін кепілзатқ а ө з еркімен береді. Кепілзатпен тек нақ ты талап қ амтамасыз етілуі мү мкін. Бұ л кепілзат туралы келісімшраттың дербес сипаты болатындығ ын білдіреді, яғ ни оны ө зге келісімшарттармен ө зара байланыстырмай тұ рып бекітуге болмайды. Ө йткені, олардың орындалуын ө зі қ амтамсыз етеді. Банктікқ арыздарды қ амтамасызету формалары, тү рлері: Банктің субординарлық қ арызы-бастапқ ы қ айтару мерзімі 5жылдан жоғ ары, депозиттік міндеттеме емес, меншікті капиталғ а жататын қ арызы. Қ.Е.формалары: берілетін қ арыздардың материалдық жағ ынан қ амтамасыз етілуі; несиелерді сақ тандыру; кепілге берілетін қ арыз.мынадай тұ лғ а болуы мү мкін: кепілзат меншік қ ұ қ ығ ы бойынша ө зіне тиесілі болады немесе толық шаруашылық жү ргізуге беріледі. Мү лікпен толық шаруашылық жү ргізу қ ұ қ ығ ы шаруашылық жү ргізуші субъектіге, егер заң немесе меншік иесі қ ұ рылтайшылық қ ұ жатта басқ аша қ арастырмайтын болса, меншік иесіндегі секілді ауқ ымда иеленуіне, пайдалануына жә не иелік етуіне мү мкіндік береді.К.Оның негізгі формаларына мыналар жатады: кепілге салынғ ан айналымдағ ы тауарлар; кепілге салынғ ан қ айта ө ң деудегі тауарлар; кепілге салынғ ан жылжымайтын мү лік. Қ аржы жү йесдегі салық Салық тар қ аржылық -экономикалық зерттеудің негізгі элементі болып табылады.Салық заң дылығ ының жұ мыс істеу жә не жү зеге асырылу тиімділігіне бағ а беру олардың қ алыптасу кезең деріне салыстырмалы тү рде талдау жасауды талап етеді, салық тар мен тө лемдердің жаң а тү рлері пайда болып, мелекеттік бюджет кірістерінің қ аржыландыру кө здеріне айналды: инфляция дең гейінің кү рт жоғ арлауы; несие ставкаларының жоғ арлауы, яғ ни несие қ ұ нының ө суі; ұ лттық валютаның қ ұ нсыздануы; экономикалық ү рдістің бә сең деуі жә не т.с.- осы факторлар салық кө лемін азайтады, яғ ни бюджет те азаяды. Банктік қ ұ рылымдағ ы салық ролі: С-р банктік операциялар: несенің, валюта арасындағ ы пайда, маржа, қ ұ нды қ ағ аз, яғ ни банкке тү сетін пайдағ а-корпоративтік табыс с, жеке табыс с.қ осылғ ан қ ұ н с, т.б.тө ленеді.Салық ты жә не бюджетке тө ленетін басқ а да тө лемдерді тө леу жө ніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде банк қ ұ рылымы қ олданатын салық заң намасы номаларының жиынтығ ы Тө лем жү йесіндегі тә уекел: Бенефициардың тө лемшеге оғ ан қ ызметкө рсетуші банкке бағ ытталғ ан, жө нелтілген ө нім, атқ арылғ ан жұ мыстар жә не кө рсетілген қ ызмет қ ұ нын жіберілген есеп айырысу қ ұ жаттары негізінде кеткен олқ ылық тарғ а байланысты; ақ шаны аударушының аталғ ан тапсырмада кө рсетілген ақ ша сомасын аударуда кететін қ ателіктер тә уекелділікке апарып соқ тырады. Тө л.жү й-гі қ ұ рылымд.тә у-л Қ ұ қ ық тық база; тө лем жү йесінің қ атысушылары; тө лем қ ұ ралдары; ақ шалай аударымдар мен тө лемдерді ұ йымдастыру тетігі; инфрақ ұ рылым мен технология қ ұ рылымдарында кездесетін мә селелер жиынтығ ы. Қ ызметкө рсетуші банкке бағ ытталғ ан, жө нелтілген ө нім, атқ арылғ ан жұ мыстар жә не кө рсетілген қ ызмет қ ұ нын жіберілген есеп айырысу қ ұ жаттары негізінде кеткен олқ ылық тарғ а байланысты; ақ шаны аударушының аталғ ан тапсырмада кө рсетілген ақ ша сомасын аударуда кететін қ ателіктер тә уекелділікке апарып соқ тырады. Т.Ж.несие тә уекелі Қ арыз алушының банктен алғ ан тө лем жү йесі арқ ылы есептескен жағ дайда қ арызын жә не оғ ан тө лейтін пайызды қ айтара алмау қ аупі.Оларды болдырмаудың алдын алу жө ніндегі іс-ә рекеттерді жіті қ адағ алап отырылуы қ ажет(іскерлік тә уекел, несие алуғ а қ абілеттілігін талдау т.б. Тө лем жү есінің дә стү рлік қ ұ рылымы ж/е мазмұ ны. Бастапқ ы тө лем қ ұ жатының негізгі қ ызметі – тө лемнің барлық реквизиттері мен тө леуші акцептінің дұ рыс тіркелуін қ амтамасыз ету. Бұ л қ ызметтерді электронды технология негізінде жү зеге асыруғ а б/ды. Дә стү рлі тө лем қ ұ жатынсыз электрондық жү йелер электронды қ ұ жат негізінде нақ ты уақ ытты тө лемдерді тез ә рі нақ ты ө ткізеді. Тө лем қ ұ жаты тө лем негізі ретінде банкаралық корреспонденттік қ атынаста қ олданылады. Тө лем тізілімі тө лемші банкінің тө лем нұ сқ ауларын тіркеу ү шін қ ажет. Тізілімнің электронды тү рі электрондық ө ң деу мен банкаралық тө лемдерді ө ткізуге негіз болады. Дә стү рлі тө лем жү йесінде клиент тө лемдерді тізілім мен корреспонденттік шот б/ша кө шірмелерге арнайы орындар бө леді Технологиялық жағ ынан дамығ ан тө лем жү йелері банкілік есепшот ашудағ ы іс-ә рекеттерді жең ілдетіп интернет арқ ылы жұ мыс істеуге мү мкіндік береді. Тө лем жү йесі, тү сінігі ж/е функциялар. Тө лем жү елері қ олданысы жағ ынан банкаралық, карталық, есепшот ашпай ақ ша аудару, электронды ақ ша аудару болып бө лінеді.Мұ нда қ орытушы фактор болмағ андық тан мұ ндай бө лініс тү рлерін сараптай алмаймыз1-ші жү йе тө лем жү йелерінің бір субъектімен анық талса, 2-ші тө леуші акцептісін жең ілдету арқ ылы, 3-ші технология арқ ылы, 4-ші ақ шалық материалдық тұ тыну формасы арқ анық талады. Ү ш субъект: клиент, қ атысушы банк, орталық банк қ атысатын қ олма-қ ол ақ шасыз есеп айырысу жү йесімен салыстырғ андатө лем жү йесінде субъектілер саны ө седі. Субъектілердің басты қ ызметтері клиент -тө лем қ ызметін пайдалану ж/е қ атысушы банкімен ө зара ә рекет. қ атысушы банкілер клиенттерге тө лем қ ызметін сату: офистерге қ олдау кө рсету, клиенттермен жұ мыс, клиент талабын талқ ылау, ө ткізілген тө лем б/ша клиентке есеп беру; орталық банк қ атысушы банкілердің шоты б/ша есеп айырысу.